LIJMEN (Willem Elsschot) 1924

[Roman. Er werd gebruik gemaakt van de licentie-editie in de reeks Grote Lijsters – jaargang 1996, Wolters-Noordhoff/Wolters Plantyn, Groningen-Deurne, 1996]

Enkele jaren na het eerder matige De Verlossing is het dan plots zover: Elsschot produceert voor de eerste maal een absoluut meesterwerkje. De inhoud van deze klassieker uit de twintigste-eeuwse Nederlandse letterkunde mag men geredelijk als bekend veronderstellen. Het gaat in feite om een raamvertelling. De verder anonieme ik-figuur ontmoet in een café toevallig een oude vriend, Frans Laarmans, die vervolgens bij hem (Laarmans) thuis uitgebreid en tot in de kleinste details het verhaal vertelt van zijn ontmoeting met Charles Boorman en diens professionele bezigheid, het lijmen. Reeds op de derde bladzijde van het boek wordt dit fenomeen bij de (nog niet begrijpende) lezer geïntroduceerd:

‘Nu ja, lijmen. De mensen bepraten en dan doen tekenen. En als zij getekend hebben, krijgen zij het ook werkelijk thuis.’

‘Wat krijgen zij dan thuis, Laarmans?’ vroeg ik, want ik wilde alles weten.

‘Hun exemplaren,’ zei de man. Hij lachte weer. ‘Exemplaren van het Wereldtijdschrift,’ verklaarde hij nader. [p. 9]

Laarmans vertelt dan dat hij door Boorman werd aangenomen als diens secretaris en toekomstige opvolger en gaandeweg komt de lezer tot het inzicht dat deze Boorman verkoper is van gebakken lucht: als directeur van het Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen zoekt hij kleine en grote handelaars op, schrijft over hun zaak een louter uit holle frasen en loftuiterige clichés bestaand artikel dat gelardeerd wordt met veel foto’s en probeert dan zijn slachtoffers te overhalen tot het aankopen van zoveel mogelijk exemplaren van het Wereldtijdschrift (die zij dan vervolgens voor reclamedoeleinden kunnen gebruiken).

In drie fasen, in feite evenzovele klaroenstoten die het Grote Evenement aankondigen, leren wij deze deontologisch verre van correcte handelwijze beter kennen. Eerst is er de zaak van de Gentse begrafenisondernemer Korthals die Boorman op kosten jaagt naar aanleiding van het overlijden van diens schoonzuster maar vervolgens door Boorman teruggepakt wordt omdat hij reclame maakt met twee automobielen, één voor dodenvervoer en één voor ziekenvervoer, waarbij het echter om één en hetzelfde voertuig blijkt te gaan. Boorman komt als absolute triomfator uit deze zaak te voorschijn. Vervolgens moet hij nochtans twee tegenslagen incasseren. Tijdens Boormans afwezigheid ontvangt Laarmans een zekere meneer Wilkinson die op het punt staat een grote bestelling te doen, maar nog net op tijd kan terugkrabbelen doordat hij ontdekt dat Laarmans de enige werknemer is op de redactiekantoren van het Wereldtijdschrift. En wanneer Boorman en Laarmans de beddenverkoper Charles Van Ganzen proberen te lijmen, blijkt dat deze Boorman en zijn trucjes meteen doorheeft.

De tweede helft van de roman is volledig gewijd aan de zaak Lauwereyssen. De firma Lauwereyssen is een in keukenliftjes gespecialiseerde smidse die gerund wordt door een oude dame met een ziek been en haar wat simpele broer. Die broer blijkt echter meer gezond verstand te hebben dan zijn zuster, want deze laatste laat zich door Boorman compleet inpakken en bestelt niet minder dan 100.000 exemplaren van het Wereldtijdschrift. Wat zij daarna ook spartelt, de 100.000 worden geleverd en nog jarenlang moet zij in maandelijkse termijnen afbetalen. Waarbij Laarmans als oefening iedere keer het geld ter plaatse moet gaan ophalen. De raamvertelling wordt gesloten wanneer Laarmans meedeelt dat hij het Wereldtijdschrift van Boorman heeft overgenomen. Hij vraagt nu aan de ik-figuur of deze op zijn beurt secretaris van het Wereldtijdschrift wil worden, maar deze laatste vlucht walgend het huis uit.

Elsschots vierde roman illustreert op een grandioze en cynische wijze de hypocrisie, het bedrog en de immoraliteit die het zaken- en reclamewereldje regeren. Dat gebeurt zo knap dat een aantal ingrediënten van de roman ondertussen klassiekers in het genre zijn geworden: het patserige pseudoniem dat Laarmans van Boorman krijgt (Teixeira de Mattos), de brallerige naam van Boormans tijdschrift en bijvoorbeeld ook het hilarische Museum van Inlandse en Uitheemse Voortbrengselen, het zijn stuk voor stuk goddelijke schoten in de roos van de sociale satire. Heerlijke, leerrijke en herlezenswaardige bladzijden in dat verband zijn de pagina’s 60-70 waar Boorman Laarmans aan de hand van een soort vooroorlogse Gouden Gids op het spoor brengt van te lijmen handelaars en op onnavolgbare wijze de commerciële trucjes en kleine kantjes van hun publicitaire woordenkramerij blootlegt. En dat eindigt dan met de volgende treffende (en bovendien ook heel goed geschreven) passage:

‘Dat alles komt van de ijdelheid, de Mattos. Ieder wil nummer één zijn of ten minste doorgaan voor nummer één. De meesten gaan er nog liever voor door dan zij er op gesteld zijn het werkelijk te wezen. Jezus Christus, die gepraat heeft als had hij de wijsheid in pacht, heeft daar niets aan veranderd. En daar de massa van die duivel bezeten is, richten de sluwe jongens van de negotie er zich op in. Ieder van hen slaat ergens zijn tent op, steekt een bord uit als een regenboog en brengt de grammofoon van de publiciteit aan ’t zingen. Alles schittert, alles is goed, alles is beter dan elders. Af en toe gaat er wel een naar de kelder, maar met een slag van zijn staart komt hij weer aan de oppervlakte, zolang er enige veerkracht in zit. En van die pientere broederschap moet ik het nu hebben. [pp. 70-71]

En dan heel cynisch, een bladzijde verder: ‘Betrouw niet op God, de Mattos. Wees beleefd tegen je klanten, want het zijn je vijanden, vergeet het niet. Zij laten slechts los wat je ze ontwringt en behouden alles waar je niet voor opkomt met je leven.’ [p. 72]

Alfons De Ridder, alias Willem Elsschot, was anno 1924 natuurlijk heel goed geplaatst om dit gif met kennis van zaken te spuien, want zoals Lut Missinne ons meedeelt: ‘Met L. Leclercq richtte hij in 1919 een publiciteitsbureau op, “La Propagande Commerciale”, dat een Brusselse en een Antwerpse vestiging had. Elsschot zorgde voor de zaken te Antwerpen en woonde in een huis in de Lemméstraat, dat hij met de reclame had verdiend’ [Missinne 1994: 2].

De roman Lijmen ligt ons overigens ook na aan het hart omdat we hem in ons eigen leven al meer dan één keer in het echt zijn tegengekomen. Na onze legerdienst werkten wij gedurende enkele maanden voor het Antwerpse, in transport gespecialiseerde vaktijdschrift Transport Echo en dat was eigenlijk het Algemeen Wereldtijdschrift revisited. Dat tijdschrift kon namelijk alleen overleven dankzij de reclamepagina’s, en wij moesten dan bijvoorbeeld naar Brussel trekken om daar een directeur van een vorkhefliftenfabriekje te gaan interviewen en vervolgens een zeer positief artikeltje pennen over dat fabriekje, met als enige bedoeling dat die directeur in één van de volgende nummers een bladzijde reclame voor zijn firma zou aankopen. En dan was er [gecensureerde passage] ...

Bij zijn verschijnen in 1924 bleef het pareltje dat Lijmen is, merkwaardig genoeg grotendeels onopgemerkt in Vlaanderen en in Nederland, wat Jan Greshoff later de uitspraak ontlokte ‘dat er in Vlaanderen een meesterwerk kon verschijnen, voor een appel en een ei te koop, zonder dat benoorden de Moerdijk er zich iemand om bekommerde’. In een interview met De Morgen uit 2002 zei dochter Ida De Ridder in dat verband (over de tijd toen zij op het atheneum zat):

'Thuis ben ik gaan zoeken naar zijn boeken en op de scheerzolder vond ik enkele exemplaren van de vier titels die tot dan toe verschenen waren: Villa des Roses, Een ontgoocheling, De verlossing en Lijmen. Tussen vuiligheid en rommel.

Alsof hij zich schaamde?

Nee, hij had afscheid genomen. Dat is de overschot, moet hij hebben gedacht. Er werd nooit meer over Elsschot gesproken. Alsof hij vond: ik heb iets geprobeerd en dat is niet gelukt. Maar geen schaamte. Hij was zich goed bewust van zijn kunnen en de grootheid van zijn werk. Maar het verkocht niet.'

Leerzaam! Guido Goedemé heeft misschien een verklaring: ‘Elsschots nuchtere zakelijkheid, doordrongen van het kritische cynisme hem eigen, is bij het verschijnen van Lijmen een uniek verschijnsel in het Vlaamse literaire veld. Deze roman, reeds in 1924 geschreven volgens de inzichten van de Nieuwe Zakelijkheid, wekt vooralsnog bevreemding; het boek staat buiten een Vlaamse traditie. Daarom wordt het vrij laat algemeen als waardevol erkend. De vervreemding tegenover het buitengewone van Elsschots werkwijze en thematiek speelt in 1938 bij het verschijnen van Het been geen belangrijke rol meer’ [Goedemé 1989: 9]. En wellicht speelden anno 1924 ook de sneren naar Christus en God (zie de citaten hierboven) een belemmerende rol bij de receptie.

Vandaag zijn Elsschot en zijn Lijmen echter terecht al lang gecanoniseerd. Het enige schoonheidsvlekje dat wij in deze roman aantreffen, is overigens het onbegrijpelijke gegeven dat in het begin van de roman Laarmans en Boorman om halftwee ’s nachts het café buitenstappen, en dat Boorman een tijdje later in het midden van de nacht nog telefoneert met Korthals in Gent alsof er niets aan de hand is [vergelijk pp. 12 / 26]. Voor de rest: niets dan lof voor deze knappe prestatie van Elsschot.

Geraadpleegde lectuur

- Guido Goedemé, “Willem Elsschot. Lijmen en Het been”, in: Lexicon van Literaire Werken, januari 1989, pp. 1-10.

- Lut Missinne, “Willem Elsschot”, in: Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige literatuur na 1945, november 1994, pp. 1-17.

- Eric Rinckhout (interview met), “Elsschot is eigenlijk een vreemde voor mij. Ida De Ridder over haar vader Alfons De Ridder alias Willem Elsschot”, in: De Morgen / Boeken, 16 oktober 2002, pp. 12-13.

Quotering: **** [explicit 7 april 2005]