PLATFORM – Midden in de wereld (Michel Houellebecq) 2001

[Roman, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 2002, or. Frans: Parijs, 2001]

Platform is reeds het vierde boek van de Franse auteur Michel Houellebecq, die de laatste jaren nogal wat in de aandacht heeft gestaan. De achterflap van de Nederlandse vertaling bazuint: ‘Met Platform voegt Michel Houellebecq een omstreden meesterwerk aan zijn explosieve oeuvre toe’. Goed, het is Grote Vakantie, we zullen ons nog eens openstellen voor de Franse Literatuur.

De in de ikvorm vertellende hoofdpersoon is ene Michel, een boekhouder verbonden aan het Franse Ministerie van Cultuur (hij houdt zich onledig met het samenstellen van financiële dossiers rond tentoonstellingen van moderne kunst), die in het begin van het boek plots een aanzienlijke som geld erft van zijn vader (die vermoord werd door een Noord-Afrikaan met wiens zuster de vader een seksuele relatie had, het meisje was zijn kuisvrouw). Dit alles heeft echter voor de rest van het verhaal totaal geen belang, tenzij dan dat de erfenis Michel in staat stelt een groepsreis naar Thailand te boeken.

Platform bestaat uit drie delen. Het eerste deel, Tropic Thai, is het verslag van Michels reis naar Thailand. Laten we het meteen bekennen: dat eerste deel is dus in feite een reisverhaal, en het is een reisverhaal zoals een reisverhaal moet zijn, zoals wij het graag lezen. Je verneemt een aantal (vaak in een breder cultuurhistorisch of politiek-economisch perspectief gezette) interessante zaken over steden, plaatsen en monumenten zodat je een fraai idee krijgt van het land dat bereisd wordt, maar daarnaast krijg je nog veel meer. Zoals bijvoorbeeld: gedegen kritiek op allerhande reisgidsen die door de ikverteller geraadpleegd worden, een kennismaking met de mensen die de ikverteller ontmoet (en dat gaat soms erg ver, tot forse flashbacks naar het verleden van deze mensen toe), uit de kluiten gewassen commentaar bij boeken die de ikverteller tijdens dode momenten van de reis leest, tot zelfs zelfverzonnen scenario’s van pornofilms toe. Met als gevolg dat dit geen saai reisverhaal is met de zoveelste dorre opsomming van afgelegde kilometers en bezochte sites, maar wel een verhaal van vlees en bloed waarin je meeleeft en –reist en –denkt met de verteller zodat je op het einde echt de indruk krijgt dat je iets meegemaakt hebt, een soort mentale queeste in de ruimte op papier, en in ieder geval geen falsche Bewegung.

Dat de ikverteller in onderhavig geval dan ook nog eens twee maal een haarfijne beschrijving geeft van een bezoek aan een Thaise massageprostituee, zorgt er helemaal voor dat je nu wel weet (of in elk geval denkt te weten) wat er in dat Thailand allemaal aan de hand en aan de gang is, zonder er zelf geweest te zijn. Die eerste 114 bladzijden zijn bovendien vlot en goed geschreven (helemaal geen blablabla-geleuter zoals we dat van Franse schrijvelaars gewend zijn) en vervelen dus geen moment. Het enige probleempje is dat je je afvraagt: dit was een bijzonder leuk reisverhaal, maar waar gaan de nu nog resterende 191 pagina’s van deze roman mee gevuld worden, en wat gaat dat allemaal met dit reisverhaal te maken hebben?

Het tweede deel van de roman heet Concurrentievoordeel. Tijdens de groepsreis in Thailand heeft Michel ene Valérie leren kennen, een Frans meisje dat ook lid van de groep was. Hoewel Michel en Valérie een goed contact onderhielden tijdens de reis (en Michel blijkbaar beschikt over een gezonde libido), is er toch geen intieme relatie van gekomen. Eens terug in Parijs komt die er wel, nadat Michel opnieuw contact met Valérie heeft gezocht. Het klikt nu meteen, en het klikt zelfs zeer goed. Die Valérie ontpopt zich tot de ideale liefdespartner voor Michel, zowel lichamelijk als geestelijk. Dat lichamelijke was al gebleken in het eerste deel: ‘Ik richtte me met een ruk op en kwam tot het pijnlijke besef dat ze een prachtig lichaam had, dat zeer verleidelijk was in haar vrij brave bikini; haar borsten vulden het bovenstukje voorbeeldig’ [p. 82]. Op bladzijde 53 hebben we dan al samen met Valérie in haar spiegel gekeken en vernomen: ‘Haar borsten waren nog altijd even stevig, ze waren sinds haar zeventiende niet veranderd. Haar achterwerk was ook nog altijd mooi rond, zonder een greintje vet; ontegenzeglijk had ze een erg mooi lichaam. (…) Voordat ze de deur achter zich dichttrok keek ze nog een laatste keer in de spiegel: haar gezicht was niets bijzonders, aangenaam maar meer ook niet; noch haar zwarte, platte haar, dat verward over haar schouders viel, noch haar diepbruine ogen gaven haar echt een extra troef in handen’.

Je ziet het allemaal zo vóór je: geen fotomodel, maar een leuk meisje waar je zelf op zou kunnen vallen. In het tweede deel leren we Valérie beter kennen, en dan blijkt ook haar karakter ontzettend aardig: ‘Nooit reageerde ze zich op mij af, nooit werd ze boos, nooit had ze last van die onvoorspelbare zenuwinzinkingen die de omgang met vrouwen zo verstikkend, zo pathetisch kunnen maken’ [p. 139]. Hier is een kenner aan het woord! Als je dan ook nog weet dat die Valérie er best pap van lust in bed en niet vies is van fellatio, een triootje of masturberen op de trein en even gemakkelijk klaarkomt als een astronaut na zijn terugkeer van de maan, dan besef je dat Houellebecq hier een fraai staaltje male wishful thinking serveert, getuige de met kwistige hand rondgestrooide en geen blad voor de mond nemende erotische passages. Binnen het denkraam van zijn roman wil hij echter gewoon aantonen dat die Michel de liefde van zijn leven aan het meemaken is. Bovendien is die Valérie er eentje dat van aanpakken weet: zij is een hoog kaderlid in een of andere hotelgroep en wordt samen met haar onmiddellijke chef Jean-Yves weggekocht door een nog grotere hotelgroep, met de opdracht om een oplossing te vinden voor het tanende succes van georganiseerde vakantiereizen naar exotische bestemmingen. Allemaal koek en ei dus, en zoals Bart van Loo in Streven noteerde: ‘Gaandeweg slaagt hij (Michel Houellebecq) erin je ook als lezer een zintuiglijk gevoel van tevredenheid mee te geven, alsof er iets van het personage op je afstraalt’.

Uiteindelijk is het Michel die Valérie en Jean-Yves een flinke duw in de rug geeft. Van hém komt het idee om georganiseerde vakantiereizen aan te bieden die draaien rond seks, niet alleen tussen de reizigers onderling, maar ook tussen de reizigers en lokale prostitués (m/v). De formule kent een geweldig succes en Michel en Valérie vatten het plan op om zich definitief te vestigen in Thailand, Valérie zou dan directeur kunnen worden van de lokale vakantieclub van de toerismeketen waarvoor ze werkt. Op het einde van het tweede deel vallen al dat liefdesgeluk en die mooie toekomstplannen echter in duigen. Valérie, Michel en Jean-Yves zitten op een terras aan zee in Thailand en die avond wordt door een islamitische groepering op precies dat terras een bloedige aanslag gepleegd, waarbij Valérie de dood vindt.

Het bijzonder korte derde deel, Pattaya Beach (tien pagina’s slechts), verhaalt hoe Michel langzaam herstelt van zijn lichamelijke en vooral geestelijke trauma’s, hoe het internationale sekstoerisme in Europa een rel van jewelste uitlokt in de pers waardoor dit segment van de markt in elkaar stort, hoe Michel zich vestigt in Pattaya (Thailand) om er zijn mémoires te schrijven en te wachten op de dood. Laatste regels: ‘Mijn appartement zal aan een nieuwe bewoner worden verhuurd. Ze zullen mij vergeten. Ze zullen me snel vergeten’ [p. 305].

Met dat alles heeft Houellebecq – nauwelijks tussen de regels door – serieus wat kritiek geleverd op de West-Europese beschaving en haar problematische omgang met seks en werkstress (de toenemende agressiviteit en criminaliteit komen ook – maar slechts zijdelings – aan bod). Naar verluidt was in 2000 toerisme qua zakencijfer de belangrijkste economische activiteit ter wereld. ‘Mensen spenderen per jaar vaak een klein fortuin aan reizen. Waarom toch?’, vraagt Bart van Loo in Streven zich af. Dat die nood aan bevredigende seks en het willen ontvluchten van stress in deze roman gecombineerd worden via dat extreme idee van haarfijn georganiseerd sekstoerisme, kan natuurlijk niet anders dan satirisch genoemd worden. Dat Houellebecq je met zijn tekst aan het nadenken zet over deze dingen, is één van zijn grote verdiensten. Zijn satire treft trouwens niet alleen de West-Europeanen, maar bijvoorbeeld ook (bepaalde facetten van) de islam (Houellebecqs moeder liet hem overigens al jong in de steek en bekeerde zich tot de islam…) en de mensheid in het algemeen. Regelmatig krijg je dan ook misantropische oprispingen te slikken als:

- ‘Mensen leven naast elkaar als runderen; af en toe lukt het ze nog net een fles drank te delen’ [p. 23].

- ‘(want het is niet gemakkelijk je kinderen te onterven, de wet biedt je daar niet veel mogelijkheden toe: die kleine etterbakjes vergallen niet alleen je leven, ze profiteren vervolgens ook nog eens van alles wat je met de grootst mogelijke inspanning bijeen hebt kunnen brengen)’ [p. 25].

- ‘”Toen ik klein was,” zei ze even later, “kon ik niet eens een kip doodmaken.” Ik ook niet, om eerlijk te zijn; maar een mens, dat leek me veel makkelijker” [p. 229].

Af en toe bevindt Houellebecq zich met zijn satirische galspuwerij op het randje, zoals wanneer hij op pagina 55 naar aanleiding van een begraafplaats van de geallieerde krijgsgevangenen in Thailand noteert: ‘Het geheel deed me denken aan Omaha Beach, dat me ook niet bepaald had ontroerd – of dat me om eerlijk te zijn eerder had doen denken aan hedendaagse installatiekunst’. Of nog, wanneer hij racistische praat over de Chinezen verkoopt op pagina 91: ‘In tegenstelling tot Thai, die zich in alle omstandigheden pietluttig of zelfs overdreven netjes gedragen, eten Chinezen gulzig, lachen heel hard met open mond en sproeien daarbij stukjes eten om zich heen, rochelen op de grond en snuiten hun neus tussen hun vingers – ze gedragen zich in alle opzichten precies als varkens. En tot overmaat van ramp zijn het varkens waar er heel veel van zijn’.

Daar staat tegenover dat eveneens met de regelmaat van een klok kleine stukjes wijsheid over de tekst zijn rondgestrooid, en dat is nog altijd méégenomen, als je een roman leest. Soms gaat het daarbij om stukjes wellustige wijsheid, zoals op pagina 239: ‘Het is naar mijn mening onmogelijk lang weerstand te bieden aan een masturbatie die met werkelijk vaardige hand wordt uitgevoerd’ (altijd leuk om zoiets met een gevoel van herkenning te lezen). Maar even vaak gaat het om fraaie nadenkertjes of vermakelijke brokjes belezenheid:

- ‘Vanaf een bepaalde leeftijd wekken alleenstaande mannen op vakantie argwaan bij de anderen: die gaan er automatisch van uit dat ze enorm egoïstisch en waarschijnlijk een beetje pervers zijn; ik kan ze geen ongelijk geven’ [p. 9].

- ‘Hoewel hij bij gelegenheid een onstuimig brievenschrijver kon zijn, wist de heilige Hiëronymus ook, wanneer de omstandigheden dat vereisten, de deugden van de christelijke lijdzaamheid te betrachten; daarom wordt hij als een groot heilige en een kerkleraar beschouwd’ [p. 46].

En – heel juist ook volgens ons – over het klikken of niet klikken in de liefde: ‘Hij werkte nu al vijf jaar met Valérie samen, en op dat gebied gebeuren de dingen meteen – of ze gebeuren nooit’ [p. 129].

Of Platform nu een omstreden meesterwerk is binnen een explosief oeuvre, weten wij niet (daarvoor zouden we ook de andere romans van Houellebecq eerst eens moeten lezen, iets wat we overigens zeker zullen doen), maar feit is dat dit boek ons niet alleen veel leesplezier heeft bezorgd, maar ook nog eens stof tot nadenken en een aantal citeerbare frasen om te bewaren (zie supra). Om maar te zeggen dat deze mengeling van intelligente satire en erotiek ons heeft weten aan te spreken. Minder goed is wel dat het (op zichzelf goed geschreven en vlot leesbare) eerste deel structureel gezien wat in de lucht hangt, omdat die 114 bladzijden alleen dienden om Valérie in het verhaal binnen te brengen (en misschien toch ook wel om Michels idee van dat sekstoerisme voor te bereiden, maar dan nog blijft het een wat lànge voorbereiding). Minder goed is ook de wat moeizame titel die alleen via bladzijde 272 min of meer duidelijk wordt. Op het punt om zich met Valérie in Thailand en in het geluk te nestelen, heeft Michel een jeugdherinnering: ‘Ooit, op mijn twaalfde, was ik hoog in de bergen in een elektriciteitsmast geklommen, helemaal tot de top. Tijdens de hele klim had ik niet naar beneden gekeken. Toen ik boven was aangekomen en op het platform stond, had de terugtocht me ingewikkeld en gevaarlijk toegeschenen. De bergkammen strekten zich uit zover het oog reikte, bekranst met eeuwige sneeuw. Het zou veel eenvoudiger zijn geweest om daar te blijven, of te springen. In extremis had de gedachte aan de verplettering me weerhouden, maar ik denk dat ik anders eindeloos van mijn vlucht had kunnen genieten’.

De roman Platform is het verhaal van zo’n mislukte vlucht, in de liefde en wég van de wereld, en Michel Houellebecq is een onvervalste romanticus, net als u en ik, en met dit boek had hij ons te stekken.

Geraadpleegde lectuur

- Bart van Loo, “Op zoek naar een originele vakantiebestemming met Lydie Salvayre en Michel Houellebecq”, in: Streven, jg. 69, nr. 7 (juli-augustus 2002), pp. 623-631.

Quotering: **** [explicit 20 juli 2003]