THE BANISHMENT [Izgnanie] (Andrei Zviagintsev) (Rusland-Frankrijk-België, 2007)

(150’)

Van deze Russische regisseur zagen wij in april 2012 reeds Elena (zijn derde film) en wij stelden toen vast dat hij de indruk gaf niet helemaal meester te zijn van zijn verhaalstof waardoor hij er niet in slaagde zijn bedoelingen over te brengen bij het kijkerspubliek. Die kritiek geldt zeker ook voor The Banishment, en toch heeft de film ons enkele aangename kijkervaringen bezorgd, en zelfs meer dan dat (zie verder).

Het eerste anderhalf uur gaat alles heel traag, met lang aangehouden shots, langzame travellings en sequensen waarin bijzonder weinig gesproken wordt. Vaak doen de beelden denken aan een uitgekiend ballet van rustig bewegende personages. De plot van dit eerste deel kan dan ook makkelijk samengevat worden. Nadat Alex, ergens in een troosteloze industriestad (nota bene: naar verluidt gefilmd in Charleroi!), een kogel uit de arm van zijn broer Mark heeft verwijderd, trekt hij met zijn gezin (vrouw Vera, zoon Kir en dochter Eva) naar het huis van zijn overleden ouders, ergens op het platteland. Wie er op Mark heeft geschoten, wat die Alex precies doet en waarom het gezin naar dat huis gaat, wordt nooit verklaard. In dat huis op het platteland verklaart Vera op een avond dat ze zwanger is, maar het kind is niet van Alex. Alex wordt niet kwaad, is echter duidelijk niet gelukkig met die mededeling, dwaalt wat rond en roept de hulp in van Mark.

Tijdens het laatste uur van de film gebeurt er dan plots wel vanalles. Terwijl de kinderen bij vrienden zijn, laat Alex Vera een abortus ondergaan. Twee mannen die Mark kent, zorgen hiervoor. Diezelfde nacht nog overlijdt Vera echter: een door Mark opgeroepen, bevriende dokter meent dat Vera zelfmoord heeft gepleegd door een overdosis slaappillen te nemen. De dokter heeft ook een door Vera (op de achterkant van een zwangerschapstest) geschreven brief ontdekt, maar Mark laat die niet lezen aan Alex. Nadat zij de begrafenis zijn gaan regelen, krijgt Mark een soort hartaanval, de bevriende dokter moet weer komen en de volgende dag wil Mark toch perse mee Vera gaan begraven. Op de terugweg sterft hij op de achterbank van de auto.

Alex rijdt dan met een pistool naar de stad om Robert (blijkbaar de broer van Vera) op te zoeken: hij (en de kijker met hem) vermoedt namelijk dat die Robert Vera heeft zwanger gemaakt. Via een flashback komen we echter de waarheid te weten: Robert heeft het leven van Vera gered bij een eerdere zelfmoordpoging en toen heeft Vera aan Robert bekend dat zij niet gelukkig is met Alex. Zij is opnieuw zwanger en als Robert vraagt of het kind van Alex is, antwoordt Vera ‘ja, het is van hem en toch weer niet’. Volgt dan een zeer verward betoog van Vera (in tranen) waaruit moet blijken dat zij Alex geen goede vader vindt voor haar kinderen en dat die kinderen (ook het ongeboren derde) dus even goed niet van hem zouden kunnen zijn. Alex belt naar de vrienden dat hij de kinderen komt ophalen en rijdt terug naar het platteland. Langs een boom die ook al in het eerste beeld van de film getoond werd. De auto is verdwenen, de camera zwenkt naar rechts, waar enkele boerinnen bezig zijn hooi bijeen te harken. De boerinnen beginnen een lied te zingen. Doek.

Wat men gedurende praktisch de hele film voortdurend bewondert, is het cinematografische talent van Zviagintsev. De cityscapes met veel dreigende fabrieken, spoorwegen en kanalen komen volmaakt desolaat, bedrukkend en deprimerend over, terwijl de sequensen op het platteland prachtige kleuren bevatten en vol zitten met mooi in beeld gebrachte landschappen en gebouwen. De beelden (ook in de binnenhuisscènes) zijn steeds knap gekadreerd en men heeft constant de indruk dat men zit te kijken naar de film van een regisseur die heel vakkundig en professioneel tewerkgaat. Een voorbeeldje daarvan is het nog even vasthouden van een shot, nadat het personage daaruit verdwenen is, wat een mysterieuze sfeer creëert (alsof wij samen met een onbekende instantie zitten te spioneren). Een ander voorbeeldje: op een bepaald moment wandelen Vera en Alex door de velden, Alex zien we links van Vera staan, de camera volgt Vera die alleen verder wandelt en dan zien we plots Alex rechts van Vera opduiken, terwijl ondertussen het gesprek is blijven voortlopen. Die Alex is dus snel achterlangs de camera gelopen, wat weer even een klein schokeffect veroorzaakt bij de kijker. Ook het muzikale leitmotief (met dat onheilspellende koor en dan dat melancholisch stemmende melodietje erachteraan) is trouwens heerlijk in zijn doeltreffendheid, namelijk het scheppen van een verheven en tegelijk magische stemming.

Als men zich baseert op de plot zoals we die hierboven samengevat hebben, dan kan men haast niet anders dan concluderen dat de akelige dingen die in de film gebeuren, allemaal de schuld zijn van een neurotische Vera. Zij is immers helemaal niet ontrouw geweest, het ongeboren kind is wel degelijk van Alex, die abortus was niet nodig. Een film dus over het gebrek aan liefde binnen een huwelijk? En leest daarom één van de kinderen op een bepaald moment de bijbelpassage over de liefde voor (I Kor. 13: 1-7), waarvan het laatste vers ‘alles verduurt zij’ luidt? En is de boodschap dan misschien dat vrouwen hun lot maar geduldig moeten dragen (zoals de brave, christelijk-onderdanige vrouw van Alex’ vriend, Viktor, de man met de drie dochters die zich voortdurend bedrinkt) en fungeert Vera als een negatief zelfbeeld naar het (vrouwelijke) kijkerspubliek toe?

Wat we echter nog niet vermeld hebben, is dat de film vol religieuze (christelijke) knipogen zit. ‘Geef eens een appel, Eva’, zegt Vera in het begin tegen haar dochtertje en tijdens de abortus zijn de kinderen in een ander huis een puzzel aan het leggen die de Boodschap van de Engel Gabriël aan Maria voorstelt. Dàt soort film is The Banishment dus ook. Men merkt dan eveneens op dat Vera nu eens een blauwe jurk (blauw = de kleur van Maria) en dan weer een felrode jurk draagt. Dat de beek die in het begin van de film uitgedroogd was, op het einde weer vol water loopt, wanneer het onweert en hard regent. Dat de camera op het einde inzoomt op de voordeur van het landhuis, zó dat een groot zwart kruis het beeld vult. Voor de liefhebbers is er nog veel meer. Wanneer Vera begraven wordt, krijgen we een heuvel te zien met links onderaan een kerkje en bovenop de heuvel de begrafenis. Van het kerkje naar de begraafplaats loopt een recht pad, maar tegelijk loopt er naar rechts toe een pad met enkele kronkels.

Hier gaat de communicatie tussen Zviagintsev en zijn kijkers natuurlijk de mist in, want wie raakt wijs uit die wollige religieus-symbolische knipogen? Is Vera dan een soort Maria en is dat kind inderdaad niet van Alex maar van de H. Geest? Nochtans lijkt dit aspect van de film voor de regisseur het belangrijkst, want de titel van de film (De Verbanning) kan in verband worden gebracht met het gezin van Alex dat van de stad naar het platteland verhuist, maar doet toch ook denken aan de verbanning van Adam en Eva uit Eden. Naar verluidt verwijst de Russische titel zelfs spécifiek naar de bijbelse verbanning van Adam en Eva uit het aards paradijs, en zou de vertaling in het Nederlands dus beter De Uitdrijving luiden. Het zal echter duidelijk zijn: deze religieuze ondertoon (boventoon?) van de film is rijkelijk onduidelijk en net als in Elena blijkt Andrei Zviagintsev niet in staat op een deftige manier zijn uiteindelijke boodschap over te brengen.

Maar laten we even de man zélf aan het woord. Uit een interview met Freddy Sartor in Filmmagie [nr. 582, februari 2008, pp. 21-22] blijkt dat we niet zozeer Vera als de grote schuldige moeten zien, maar wel Alex: ‘Alex leeft zonder liefde, hij is zo goed als dood vanbinnen. Zij [Vera] heeft nog wel liefde te geven maar hij aanvaardt die niet meer. Zij wil geen leven zonder liefde en de beslissingen die zij dan neemt zijn het gevolg van zijn starre houding’. Sorry hoor, maar wij blijven erbij dat, wanneer het de bedoeling is een man zonder liefde voor zijn vrouw te tonen, het onvoldoende is om hem door een huis te laten wandelen en naar een landschap buiten het raam te laten staren… Gelukkig heeft Freddy Sartor de alertheid om de regisseur Vera’s zinnetje ‘onze kinderen zijn onze kinderen niet’ voor de voeten te werpen. Andrei antwoordt dat veel kijkers aanvankelijk denken dat de film over ontrouw gaat, en wanneer ze dan vernemen dat de vrouw géén overspel pleegde, zijn ze de draad kwijt: ‘Mag ik hierbij de kijker even waarschuwen: The Banishment gaat niet over ontrouw! Er is uiteraard de bijbelse parallel met het geboorteverhaal met Jozef & Maria. Maar wanneer Vera zegt dat het kind niet van hem is, bedoelt ze dat ook zij niet alleen moeder is maar dat ze méér is… Kinderen zijn niet het bezit van hun ouders. Bedoeld wordt dat elke zwangere vrouw een soort potentiële Redder (Messias) in zich draagt, indien niet de Redder van de hele wereld dan misschien die van het gezin, een wereld op zich’. Aldus sprak Zviagintsev.

Twee dingen. Eén: die Andrei Zviagintsev is dus inderdaad niét in staat om zijn filmische bedoelingen duidelijk te maken, want wie zou dat van dat kind als Redder van het gezin op eigen houtje uit The Banishment kunnen halen? En ten tweede, maar dit terzijde. Wij hebben het ooit zelf in onze familie meegemaakt, een neef wiens huwelijk ook niet meer draaide en de vrouw die dan stopte met de pil om terug zwanger te worden en zo het huwelijk alsnog te redden. Het werd nota bene een tweeling en het huwelijk was nog meer om zeep dan het al was. Niet doen dus!

Sartor vraagt Zviagintsev ook naar de bedoeling van die laatste beelden, de arbeidende boerinnen. Andrei: ‘Hierin stapten we af van het algemene beeld van de vrouw die een kind moet hebben. Deze werkende, hooiende en zingende vrouwen doorbreken het vrouwelijke rolpatroon. Binnen de ploeg was er veel discussie over deze scène. De producenten wilden ze zelfs weg. Toch heb ik ze kunnen overtuigen!’ Need we say more? Deze Rus kan misschien wel mooie beelden genereren, maar van het aanbrengen van abstracte thematiek heeft hij géén kaas gegeten.

We hebben aan deze film, ondanks al zijn inhoudelijk hermetisme, ook nog wat naplezier beleefd. In het tijdschrift-voor-cinefielen Cinemagie [nr. 263, zomernummer 2008, pp. 35-42] verscheen namelijk een analyse van The Banishment geschreven door Christophe Van Eecke. Dit van hoogdravendheid, zwaarwichtigheid en Hineininterpretierung bol staande artikel lijkt te willen aantonen dat de auteur wél alles van de film heeft begrepen, maar toont net het tegenovergestelde aan. ‘De film is een overweldigende parabel over schuld en het uitblijven van verlossing die moeiteloos aansluiting zoekt bij de beste traditie van de Europese metafysische cinema’, schrijft hij (of is het een zij?) blaaskakerig in de intro. Alle vergezochte interpraties van Van Eecke overlopen zou ons hier te ver leiden, maar het is interessant om er ééntje uit te pikken. Nadat we hebben vernomen dat er tegen de voorkant van Alex’ ouderlijke landhuisje voortdurend een ladder staat, dat die voorkant een kruisvorm vertoont en dat die dingen samen verwijzen naar de kruisdood en verrijzenis van Jezus, luidt het: ‘De verrijzenis wordt tenslotte [sic] uitgebeeld in de coda van de film. Alex is op zijn terugweg naar het landgoed en houdt even stil in de omliggende akkers. Achter hem is een groep vrouwen het hooi bij elkaar aan het harken. Het land is met andere woorden weer vruchtbaar geworden. Er wordt geoogst. Kort voor het einde loopt er een vrouw door het beeld met een baby op de arm. Dat lijkt te impliceren dat het kind leeft. Het offer is door God ontvangen en gered’. Men vergelijke deze mumbo jumbo met wat de regisseur zelf over dit einde zegt (zie vorige alinea). Het artikel bevat nog meer van dit soort joepie tralala: leesgenot gegarandeerd.

En dat is nóg niet alles. Vier jaar later verschijnt in datzelfde Cinemagie [nr. 279, zomernummer 2012, pp. 23-38] opnieuw een analyse van The Banishment. Dit keer is het een vertaald artikel van de Russische filmjournalist Jevgeni Vasiljev waarvan regisseur Andrei Zviagintsev nota bene gezegd heeft dat het ‘een volledige analyse van zijn film’ bevat. Het is inderdaad een briljant artikel zonder weerga. Na gesignaleerd te hebben dat The Banishment in Rusland bijzonder slecht werd ontvangen (de regisseur werd onder meer verweten een gebrek aan inhoud te willen verbergen achter de schoonheid van het filmbeeld) merkt Vasiljev dingen op die zelfs de alertste kijker na meerdere visies niet gezien heeft, en zijn interpretaties zijn zo ad rem, goed-geïnformeerd en overtuigend dat het niet anders kan of hij heeft zijn informatie over en diepgaande kennis van de film en diens christelijke thematiek rechtstreeks van de regisseur zelf.

Een voorbeeldje. Over het begin van de film merkt Vasiljev zeer terecht op dat Mark (komende van het platteland) de stad binnenrijdt overdag, maar dat hij bij Alex’ huis arriveert ’s nachts. Gewone kijkers als u en ik hebben dat weliswaar ook wel genoteerd, maar staan daar verder niet bij stil: misschien is het inderdaad een grote stad of misschien valt de nacht wel snel in dat deel van Rusland? Vasiljev weet echter het fijne van de zaak: ‘Wat een grootstad moet dat zijn dat je er van ’s morgens tot laat in de nacht doorheen rijdt! Maar het gaat hier niet om Tokio of Moskou. Files waren er niet. Hoe moeten we dat begrijpen? Vanaf de eerste seconden begint de regisseur een spel met de kijker, maar bijna niemand merkt het. De alledaagse, aardse levensbeschouwing blijft op de achtergrond en we komen in een droom, een mythe, een metafysische ruimte terecht. Hier, in deze wereld achter de spiegel (wonderland), in dit land achter de wimpers, wordt alles ineens duidelijk. Dus de auto, het veld, het bos, de stad. Dat is de onvervalste hervertelling van het verhaal van de Beschaving, met een traditonele verdeling van de tijd in drie periodes: oudheid (veld), middeleeuwen (bos) en de nieuwe tijd (stad). De weg wordt metageschiedenis in dit perspectief, de boom het symbool van Eden en het voorhistorische Paradijs’. Nou moe!

Met dit soort onnavolgbare symbolische spitsvondigheden (vaak met vermelding van de bronnen: onder meer obscure middeleeuwse auteurs, bijbelpassages en interviews met de regisseur) staat dit vijftien pagina’s lange artikel vol. Te veel om hier de revue te laten passeren, maar: leesgenot gegarandeerd. En als dit geniale artikel al iets aantoont, dan zeker ook dat Zviagintsev inderdaad niet in staat is zijn bedoelingen als filmauteur op begrijpelijke wijze in beelden om te zetten. Filmsnobs zullen The Banishment een meesterwerk blijven vinden. Simpele, nederige geesten zoals u en ik (lol!) zien een film die hoog scoort op het vlak van esthetiek en sfeerschepping, maar compleet door de mand valt wat inhoud en thematiek betreft.

Quotering: ***½

(2de visie: 27 december 2013 – dvd, gratis gekregen bij een abonnement op Filmmagie/Cinemagie)