Ik ben Eric De Bruyn
Ik ben een man en woon in Wuustwezel (België) en mijn beroep is pensionado.
Ik ben geboren op 20/10/1955 en ben nu dus 69 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Middelnederlands / laatmiddeleeuwse kunst.
Studies Germaanse Filologie 1973-1977 - Universiteit Antwerpen. In 2000 gepromoveerd aan de KU Brussel
WEMELDINGEN
Tijd is ruimte in beweging
28-07-2013
BOEK: Schertsen, schimpen en schateren (Johan Verberckmoes) 1998
SCHERTSEN, SCHIMPEN EN SCHATEREN
Geschiedenis van het lachen in de Zuidelijke Nederlanden,
zestiende en zeventiende eeuw
(Johan Verberckmoes) 1998
Jarenlang heb ik tevergeefs naar dit boek gezocht in bibliotheken en eindelijk heb ik het dan zelf tweedehands kunnen kopen in de (interessante) Antwerpse boekhandel De Markies (in de Hoogstraat). Jan Op de Beeck en ik waren ervan overtuigd dat het boek een boel nuttige gegevens zou bevatten in verband met onze tentoonstelling De Zotte Schilders (Mechelen, 2003), maar dat blijkt achteraf een slag in het water geweest te zijn: we hebben weinig of niets gemist door deze publicatie toen ongelezen te laten. Schertsen, schimpen en schateren is de grondig bewerkte handelseditie van het proefschrift waarop Johan Verberckmoes in 1993 aan de KU leuven tot doctor in de geschiedenis promoveerde. Het is geen ijzeren wet dat omgeturnde proefschriften stug zijn, noteerde Pascal Cornet in zijn recensie in De Morgen, maar Verberckmoes tekst vormt hierop geen uitzondering en reeds de inleiding maakt een hoogst verwarde indruk. Ik kan die indruk absoluut bevestigen. Verberckmoes hanteert een wollige schrijfstijl die voortdurend van de hak op de tak springt, de tekst gaat zowel op micro- als op macroniveau gebukt onder een nijpend gebrek aan structuur, er worden vaak voorbeelden gegeven die weinig of niets met het onderwerp van de lopende paragraaf te maken hebben en de afbeeldingen zijn meer dan eens erg lukraak gekozen en passen vaak niet bij de tekst die zij zouden moeten verhelderen.
Het betekent niet dat dit boek totaal géén boeiende informatie zou bevatten, maar de betoogtrant is raar en chaotisch. Verberckmoes heeft enerzijds wel bewonderenswaardig veel primaire literatuur in verband met zestiende- en zeventiende-eeuwse humor verwerkt (naast vooral Zuid-Nederlandse, ook Italiaanse, Spaanse, Franse, Duitse, Engelse en Noord-Nederlandse geleerden, artsen, schilders en anekdotenvertellers), maar anderzijds moet men zich de vraag stellen of hij zijn corpus wel geheel meester was. Ik ben het dan ook slechts gedeeltelijk eens met Edward Vanhoutte die in Leesidee schreef: Deze indringende studie blijft ondanks de aanpassingen voor publicatie, moeilijk leesbaar voor niet-historici, maar dat mag ook wel eens. Compromissen betekenen immers altijd informatieverlies, en elke zin staat in dit boek op zijn plaats. Quod non dus, dat laatste. De rommelige structuur wordt wel terecht gesignaleerd in de overigens maar waterige recensie die Nelleke Moser in het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde publiceerde.
In de inleiding verwijst Verberckmoes onder meer naar Herman Pleij en Paul Vandenbroeck die de rol van de humor in de zestiende-eeuwse maatschappij analyseerden: de burgers stelden boeren, bedelaars en allerlei soorten laag volk lachwekkend voor en gaven zo, door de andere te ridiculiseren, vorm aan hun eigen normenbewustzijn (een principe dat door Vandenbroeck negatieve zelfdefiniëring wordt genoemd). Verberckmoes is het echter niet met deze auteurs eens waar zij, in navolging van de Rus Bakhtin, stellen dat de carnavalteksten en iconografie in de zeventiende eeuw een louter recreatieve functie hebben gekregen. Verberckmoes wijst er, aansluitend bij Keith Thomas en Norbert Elias, op dat een onderzoek van humor zeer gebaat is bij het opsporen van de controle over het lachen: de beschaving begint waar het lachen beheerst wordt. Wat echter Verberckmoes op deze inleidende bladzijden precies aan overkoepelende visie wil ventileren, wordt niet echt duidelijk (zoals Cornet ook al opmerkte, zie supra).
Het boek bestaat verder uit twee grote delen. In het eerste deel (Historische antropologie van het lachen) reconstrueert de auteur de stijgende fascinatie voor het lachen in de vroegmoderne cultuur aan de hand van filosofische en medische theorieën en losse beschouwingen, iconografische bronnen, etiquetteboekjes, reisverhalen en dergelijke. In het tweede deel (Lachen in de Spaanse Nederlanden) bestudeert hij concrete representaties van het lachen in de zestiende en zeventiende eeuw, voornamelijk in de Nederlanden, waarbij blijkt dat het lachen in deze beide eeuwen niet altijd onderdrukt werd in het belang van civilisering, kerstening of een kapitalistisch arbeidsethos: diverse sociale groepen hebben de lach als wapen gebruikt tégen de heersende machtsstructuren. Dat tweede deel bestaat uit drie hoofdstukken die respectievelijk handelen over kluchtboeken ten tijde van Karel V, over de lach als katholiek en protestants wapen tijdens de Hervorming, en over de vormen van humor tijdens de periode van de Contrareformatie (weer kluchtboeken, maar ook hofdwergen en eigentijdse verhandelingen komen hier aan bod).
Een werkelijk verhelderende, overkoepelende visie komt ook uit deze bladzijden niet bovendrijven (en zeer opmerkelijk: een conclusie ontbreekt dan ook geheel!), maar links en rechts vallen er toch een reeks interessante opmerkingen en vaststellingen te rapen. Een korte bloemlezing.
- Want, ook al wordt meestal snel tot de orde van de dag overgegaan, dat er gelachen is wordt niet snel vergeten [23]. Een aardige, haast aforistische formulering en een gepatenteerde wijsheid die ook ik als leraar regelmatig ervaar: je probeert de leerstof en de kennis op een luchtige, ludieke manier over te brengen en de leerlingen vinden je dan een goede leraar, maar later blijkt dat ze alleen de grapjes onthouden hebben, en de eigenlijke leerstof compleet vergeten zijn
- In de zestiende-eeuwse humor speelt het scatologische een grote rol (denk maar aan Uilenspiegel), terwijl seks niet of nauwelijks aan bod komt. [33/121]
- De middeleeuwse geleerden beschouwden het lachen, in navolging van Aristoteles en Cicero, steevast als de bestraffing van het lelijke en onvolmaakte, van het zondige en verwerpelijke. De mens moet het lachwekkende (het domme en slechte) kennen om het ernstige (en dus het goede en deugdzame) te kunnen nastreven. [60]
- In de bijbel wordt het lachen expliciet veroordeeld (Jezus weende wel, maar lachte nooit, denk aan De Naam van de Roos). Bewijsplaatsen hiervoor zijn Lucas 6: 21 en Ecclesiasticus 21: 20. [85]
- Poggio Bracciolini was een Italiaanse humanist die grappen verzamelde die de ronde deden onder de secretarissen van de pauselijke kanselarij, meer bepaald in de Bugiale (letterlijk: het leugenpaleis). [102]
- Voor humanisten als Erasmus en Vives waren grappen belangrijk, niet om er gemakkelijker boodschappen mee over te brengen, maar omwille van hun ontspannend effect. Erasmus en Vives hadden overigens een afkeer van de schunnigheden van Poggio. [107/108]
- De zestiende-eeuwse Leuvense professor Johannes Molanus (Jan Vermeulen) stelde dat bepaalde details in religieuze schilderijen louter blasfemisch en goddeloos waren, hoewel ze als komisch beschouwd worden [162]. Zijdelings interessant voor Bosch en de Bosch-navolging.
- De enige keer dat er over Bosch in dit boek iets gezegd wordt, is overigens wanneer er gewezen wordt op de fysionomische gelijkenis tussen de koppen op Bosch Kruisdraging (Gent) en Da Vincis tekening van de Vijf hoofden. [46]
- In 1566 werden te Antwerpen protestantse spotprenten op de geestelijkheid verkocht waarop onder meer een duivel de kazuifel van een consacrerende priester opheft, terwijl een uiltje met de bel rinkelt [191]. Die zestiende-eeuwse spotprenten blijken wel vaker interessant te zijn in verband met symboliek en iconografie
- Grappig. Verberckmoes vergelijkt twee kluchtboeken, één uit 1554 en één uit 1576, met gedeeltelijk dezelfde anekdoten. In 1554 laat een koopman een overluyen scheet, en dat is in 1576 eenen overluyden grooten scheet geworden. Denkend aan het principe van negatieve zelfdefiniëring, stelt Verberckmoes dan: Zonder er al te forse conclusies aan te willen vastknopen, zou deze anekdote kunnen wijzen op een verschuiving van de schaamtegrens; zoiets als winden laten in het openbaar werd meer en meer als ongepast ervaren en verschoof naar het privé-domein [197]. Dat toenemend belang van beschaving en privésfeer is zeker correct, maar of dat nu inderdaad moet blijken uit de toevoeging van dat woordje grooten ?
- Intellectuelen van vroeger en (zoals u en ik) van nu doen soms inderdaad rare dingen. Verberckmoes wijst op de opvallende aanwezigheid van niet alleen Nederlandse maar ook Franse, Spaanse en Italiaanse kluchtboeken in Zuid-Nederlandse privébibliotheken van geleerden en geletterden en hij knoopt daar de volgende hypothese aan vast: Gebruikten zij hun anderstalige anekdotenboeken om hun taalgevoel spelenderwijs aan te scherpen? In dat verband wil ik nog maar eens kwijt dat de meertaligheid van het geconsumeerde of althans het verkochte kluchtgoed in de Spaanse Nederlanden bijzonder opmerkelijk is [205]. Lijkt mij heel plausibel, die hypothese, want ik ken iemand die spelenderwijs Spaans leert door allerhande schunnige Spaanse frasen uit pornoboekjes te verzamelen.
Ten slotte bevat dit boek nog enkele richtingwijzers voor verdere lectuur. Zo wordt er melding gemaakt van Turckse Slaeverny ende bekommen vryheyt, een zeventiende-eeuwse vermenging van reisverhaal en onderhoudend proza waarin de Bruggeling Emmanuel de Aranda beschrijft hoe hij voor de kust van Bretagne door Algierse piraten werd gevangen genomen en later weer vrijkwam (voor het eerst uitgegeven bij Jan Mommaert, Brussel, 1656). Het klinkt veelbelovend, maar als je het leest, zal het waarschijnlijk wel weer heel saai zijn en tegenvallen. Interessant lijkt ons ook het (Franse) verslag van de eerste (zee)reis van Karel V naar Spanje, bereikbaar in een moderne editie van 1881 (zie voor referenties p. 286). We hebben hier echter nog dozen vol ongelezen en onverwerkt primair leesmateriaal liggen, dus of het er ooit van zal komen ?
Al bij al: blij dat we dit boekje van Verberckmoes na al die jaren eindelijk gelezen hebben, maar het was toch een nogal serieuze teleurstelling (zoals zo vaak wanneer je veel van iets verwacht). En vreemd: veel gelachen hebben we eigenlijk niet tijdens de lectuur.
Geraadpleegde recensies
- Pascal Cornet, Het lachen vergaat nooit, in: De Morgen / Café des Arts, 16 april 1998, p. 30.
- Edward Vanhoutte, Ik doe het in mijn broek: lachen en vloeistof, in: Leesidee, jg. 4, nr. 4 (mei 1998), pp. 322-323.
- Nelleke Moser, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, deel 115 (1999), afl. 3, pp. 292-293.
