Ik ben Eric De Bruyn
Ik ben een man en woon in Wuustwezel (België) en mijn beroep is pensionado.
Ik ben geboren op 20/10/1955 en ben nu dus 69 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Middelnederlands / laatmiddeleeuwse kunst.
Studies Germaanse Filologie 1973-1977 - Universiteit Antwerpen. In 2000 gepromoveerd aan de KU Brussel
WEMELDINGEN
Tijd is ruimte in beweging
01-02-2012
BOEK: Siegfried (Harry Mulisch) 2001
SIEGFRIED. EEN ZWARTE IDYLLE (Harry Mulisch) 2001 Een voorbeeld van een structuur-analytisch verslag
Er werd gebruik gemaakt van de Boektoppers-editie van deze roman: Harry Mulisch, Siegfried. Een zwarte idylle. Van In, Wommelgem, 2011, 174 blz.
1a Uitwendige structuur
De tekst bestaat uit 19 ongetitelde hoofdstukken die met wat goede wil kunnen verdeeld worden in vijf groepen.
- 1-6 (pp. 5-52). Aankomst van de schrijver Rudolf Herter in Wenen, waar hij een tv-interview krijgt, de Nederlandse ambassadeur bezoekt en een lezing geeft. Tijdens het tv-interview rijpt bij hem het idee voor een nieuwe roman: hij wil Hitler in een gefantaseerde situatie plaatsen, teneinde hem te begrijpen (zie pp. 17/18/22/24/28).
- 7-15 (pp. 53-122). Na de lezing ontmoet Herter het echtpaar Falk, Ullrich en Julia. Later, bij hen thuis, verneemt Herter dat Hitler en Eva Braun een zoon hadden, Siegfried. Deze zoon werd door Ullrich en Julia Falk, die Hitlers dienstboden waren, opgevoed en door Ullrich in opdracht van de nazis gedood.
- 16-17 (pp. 123-145). Terug op zijn hotelkamer slaat Herter aan het filosoferen over Hitler. Hij komt tot de conclusie dat Hitler een buitenzijns wezen was, het Niets.
- 18 (pp. 146-170). Via het (gefingeerde) dagboek van Eva Braun maken we de laatste dagen van Hitler mee, in april 1945. Hier vernemen we ook waarom Siegfried vermoord werd: omdat Hitler vermoedde dat Eva Braun voor een deel joods was, ten onrechte overigens.
- 19 (pp. 171-174). We vernemen dat Herter op zijn hotelkamer is overleden. De plot verloopt in essentie chronologisch. Het verhaal van Ullrich en Julia Falk kan beschouwd worden als een (lange) flashback. Hetzelfde geldt voor hoofdstuk 18 (het dagboek van Eva Braun).
1b Inwendige structuur
Titel (en ondertitel)
Is duidelijk en voor de hand liggend. Siegfried is de naam van Hitlers zoon en een zwarte idylle slaat hoogstwaarschijnlijk op de zeer slecht afgelopen liefdesrelatie tussen Hitler en Eva Braun.
Motto
Als motto fungeren twee zinnetjes uit de (echte) dagboeken van Eva Braun: Warum holt mich der Teufel nicht? Bei ihm ist es bestimmt schöner als hier. Dit motto sluit rechtstreeks aan bij het duivel-motief (zie hieronder).
Motieven
Vooral twee motieven zijn opvallend.
- Motief A: het duivel-motief (zie ook bij motto). Op pagina 69 denkt Herter na over de titel van zijn roman: hij denkt aan De Vijand van het Licht en aan De Vorst der Duisternis. Op pagina 79 heeft Hitler een nachtmerrie gehad, hij zweet en stamelt: Hij hij hij was hier Er wordt gesuggereerd dat die hij (onder meer) de duivel is. Op pagina 125 zegt Herter: Je zou dus kunnen beweren, dat Hitler in het kader van de negatieve theologie de Duivel is ( ). Op pagina 141 wordt Hitler de absolute, logische Antichrist genoemd (Antichrist = duivelse figuur die zich op het einde der tijden zal voordoen als Christus). Op de laatste bladzijde vernemen we (via de dictafoon) de laatste woorden van Herter: hij hij hij is hier Wie? Hitler? De duivel? Via dit motief wordt gesuggereerd dat Hitler de (een?) duivel wàs.
- Motief B: het kunst-motief. Tijdens het tv-interview zegt Herter dat in de kunst de vorm de eigenlijke inhoud is (p. 15) en dat de weg van de ware kunst van boven naar beneden is: via de fantasie naar de werkelijkheid (p. 18). Tijdens de lezing zegt Herter over zijn manier van schrijven: Voor hem waren er steeds die twee werelden, allebei even werkelijk: de wereld van zijn individuele ervaringen en de wereld van de mythische verhalen; die moesten op een organische manier zoiets als een chemische reactie met elkaar aangaan en een nieuwe verbinding vormen, - pas dan ontstond het soort boek dat hij wilde schrijven (p. 48). Op pagina 56 denkt Herter dat voor hem als schrijver andere mensen alleen tellen voor zover hij ze kan inpassen in zijn verbeeldingswereld en dat dat een nogal onmenselijke eigenschap is: Misschien lag aan alle kunst een zekere meedogenloosheid ten grondslag. Op pagina 73 zegt Ullrich Falk over Hitler: Natuurlijk was hij een mens als ieder ander, maar tegelijk ook niet, tegelijk was hij iets onmenselijks, iets als een kunstwerk, een Hij schudde zijn hoofd. Ik kan het niet onder woorden brengen. Iets verschrikkelijks.
Anticipaties & retroversies
Anticipaties zijn wel degelijk aanwezig in de roman. Enkele voorbeelden
- Op pagina 20 maakt Herter van het woord Hitler het anagram Helrit. Op pagina 27 zegt Marnix, het zoontje van Herter: Hitler zit in de hel. Betekent dit dat Herter ook een rit naar de hel maakt? Het hier in de voorlaatste regel van het boek zou dan op de hel slaan.
- Op pagina 26 zet Herter op zijn hotelkamer geïrriteerd een natuurdocumentaire af op de televisie, wanneer een buffelkalfje verscheurd wordt door jakhalzen. Hij is geïrriteerd omdat de cameraman is blijven filmen (zijn taak, zijn plicht) en het kalfje niet gered heeft. Dit wijst vooruit naar Ullrich die Siegfried (in opdracht) doodschiet (p. 118).
- Op pagina 50 vraagt iemand tijdens de lezing aan Herter waarom hij de droom in de voorgelezen passage in de tegenwoordige tijd had gesteld, terwijl de rest van de roman in de verleden tijd was geschreven. Herter antwoordt dat hij dat altijd doet met dromen in zijn boeken. Op de paginas 113-118, waar de moord op Siegfried beschreven wordt, schakelt Mulisch plots (binnen één zin) over van de verleden naar de tegenwoordige tijd: ( ) terwijl hij het gevoel kreeg of Huize Eben Haëzer verzonk en hij door de woorden heen lijfelijk aanwezig is bij het vertelde ( ).
- Op pagina 71 ziet Ullrich Hitler voor de eerste maal in het echt: In zijn tegelijk soepele en starre motoriek had hij iets van een levend bronzen beeld, waardoor er een vreemdsoortige leegte om hem heen hing, die op een of andere manier het leegst was waar hij zelf was, alsof hij er niet was. Elk bronzen beeld was hol en leeg, - maar die leegte had in zijn geval iets zuigends, zoals de holte in een draaikolk. En op pagina 74 staat: ( ) terwijl Hitlers wezen de afwezigheid van een wezen was. Op een paradoxale manier was dan juist het ontbreken van een waar gezicht zijn ware aard. Dit wijst vooruit naar onder meer pagina 125, waar Herter Hitler vergelijkt met een zwart gat uit de sterrenkunde: een ster die implodeert en alles naar zich toezuigt en waaruit niets kan ontsnappen. Het wijst uiteraard ook vooruit naar Herters filosofische benadering van Hitler als het Niets.
- Na zijn bezoek aan het echtpaar Falk zegt Herter, op zijn hotelkamer: Ik ben zum Tode betrübt (p. 123). Drie hoofdstukken later is hij dood.
Knipoogjes van de auteur
- Op paginas 74-75 denkt Herter: Maar het leek raadzaam om voor alle zekerheid een verteller tussen zichzelf en zijn brisante verhaal te schuiven, bij wijze van isolator. Dit voornemen kan Herter niet uitvoeren, omdat hij geen verteller meer nodig heeft om zijn gefantaseerde verhaal over Hitler achter te verschuilen: de werkelijkheid blijkt immers straffer te zijn dan zijn fantasie (zie het verhaal van het echtpaar Falk). Die werkelijkheid is natuurlijk geen werkelijkheid: het verhaal over die zoon van Hitler komt uit de koker van Harry Mulisch en Herter is voor Mulisch nu net wél een isolerende verteller.
- Op pagina 123, terug op zijn hotelkamer na het bezoek aan de Falks, zegt Herter: De verbeelding kan het niet opnemen tegen de werkelijkheid, de werkelijkheid slaat de verbeelding buiten westen en klapt dubbel van het lachen. Hier speelt dezelfde knipoog als bij het vorige citaat: doordat Mulisch deze roman geschreven heeft, kan de verbeelding het natuurlijk net wél tegen de werkelijkheid opnemen. Het is duidelijk dat Mulisch hier een spelletje met de lezer speelt.
Vertelsituatie
Zeer duidelijk een personale verteller: we volgen voortdurend de gedachten, ervaringen en waarnemingen van de schrijver Rudolf Herter die overigens zeer nauw aanleunt bij de echte schrijver Harry Mulisch (vergelijk bij personages) en tegelijk fungeert als isolator. Alleen bij hoofdstuk 18 kan men zich de vraag stellen of Eva Braun hier de personale verteller is, dan wel of dit gefingeerde dagboek ontstaat in de geest van de (stervende) Rudolf Herter. Maar in dit laatste geval: hoe kan Herter dan de ware reden voor de moord op Siegfried weten?
2 Thematiek
Concreet thema
Een auteur die een boek wil schrijven waarin Hitler iets meemaakt dat niet echt gebeurd is, komt iets te weten over Hitler dat echt gebeurd is en begint daarover te filosoferen, tot de dood toe.
Abstract thema
De thematiek van deze roman draait rond de idee om Hitler te plaatsen in een gefantaseerde situatie, teneinde hem beter te begrijpen (p. 28). Die gefantaseerde situatie is dat Hitler en Eva Braun een zoon hadden, en dat Hitler die zoon liet doden omdat hij hem en zijn moeder ervan verdacht joods bloed te hebben. Natuurlijk wordt dit zowel vanuit de echte zender Mulisch als vanuit de gefingeerde zender Herter als zeer negatief ervaren: Wat waren dat toch voor wezens? Ze waren zoals ze zeiden dat de joden waren: ongedierte dat de wereldheerschappij nastreefde. Wat een uitschot. Maar dit wisten we eigenlijk al (p. 110). Inderdaad: dat wisten we eigenlijk al. Om zijn roman te stofferen is Mulisch dus blijkbaar een stap verder willen gaan en is hij (via de tussengeschoven verteller Herter, zie bij verteller en knipoogjes) het fenomeen Hitler filosofisch gaan benaderen. Op typisch Mulischiaanse wijze (zie ook bij personages) mobiliseert hij daarbij (vooral in de hoofdstukken 16-17) zowat de halve geschiedenis van de filosofie, gaande van Plato en Meister Eckhart, over Hegel, Kierkegaard, Heidegger, Rudolf Otto en Kant, tot Schopenhauer en Nietzsche, met tussendoor ook nog een rol voor de operas van Wagner. Met als gevolg, zoals Maria zegt op pagina 141: Als je het mij vraagt, kan geen mens ter wereld jou nog volgen.
De uiteindelijke conclusie van Herter (en dus ook van Mulisch) is dat Hitler een buitenzijns wezen: het Niets is (p. 140). Trachten we door de bomen een beetje het bos te zien, dan bedoelt Mulisch hier blijkbaar mee dat Hitler een soort duivel was, een antichrist (zie motief A en ook het motto) die niet alleen uit was op zijn eigen verNIETiging, maar ook op de vernietiging van iedereen om hem heen (vandaar dat hij zelfs zijn eigen zoontje vernietigt). Een sleutelpassage op pagina 126 lijkt dit te verduidelijken. Hitler was namelijk de personificatie van dat angstbarende, nietigende Niets, de uitroeier van alles en iedereen, niet alleen van zijn vijanden, ook van zijn vrienden, niet alleen van de joden, de zigeuners, de polen, de russen, de krankzinnigen en wie allemaal nog meer, ook van de duitsers, zijn vrouw, zijn hond en ten slotte van zichzelf (men notere overigens hoe in deze opsomming het zoontje van Hitler ontbreekt: Mulisch is hier blijkbaar even vergeten dat hij een roman aan het schrijven is en werpt zich in hoofdstukken 16-17 volop op het essay). Uiteindelijk komt het hierop neer (sleutelpassage op pagina 129): Anderen hebben nog erger verschrikkingen meegemaakt en zijn toch geen Hitlers geworden. Zij bezaten eenvoudig niet de voorwaarden, die Hitler bezat eer hij wat dan ook had meegemaakt namelijk nu juist de afwezigheid van alle waarden. Niet een bepaalde ervaring heeft zijn ziel opgevreten, hij was de verschrikking vanaf zijn geboorte.
Nog een stukje waziger en ontoegankelijker is de wijze waarop Mulisch via het kunst-motief (zie motief B) een parallel trekt tussen Hitler en een kunstwerk, en op die manier ook tussen Hitler en Herter: beiden (Hitler en Herter) zijn slechts geïnteresseerd in anderen voor zover ze die kunnen inschakelen voor eigen gebruik (Hitler om macht te genereren, Herter om een boek te genereren). Er is echter ook een verschil: Hitler is compleet meedogenloos, Herter is zich bewust van zijn onmenselijke eigenschap, hij heeft wel degelijk gevoelens (zie zijn reactie op de tv-documentaire met het buffelkalfje). Er is overigens ook een parallel tussen Herter en Nietzsche (die naar verluidt leed onder zijn filosofische stellingen, zoals de afschaffing van het medelijden, p. 135). Nietzsche wordt bovendien het eerste slachtoffer van Hitler genoemd (p. 135) en op pagina 138 wordt zelfs gesuggereerd dat Hitler verwekt werd op het moment dat Nietzsches verval inzette, en dat Hitler dus een soort reïncarnatie was van Nietzsche. Moeten we daaruit dan afleiden dat Herter kan beschouwd worden als een soort reïncarnatie van Hitler en dus als het laatste slachtoffer van Hitler? Sterft Herter daarom en komt hij daarom in de hel terecht (hij is hier )? Men zal toegeven dat dit niet het sterkste stukje is van de abstracte thematiek in deze Mulisch-roman.
3 Personages
Er is manifest één hoofdpersonage: Rudolf Herter. Alle andere figuren (Maria, Herters vrouw en zoontje, Ullrich en Julia Falk) zijn niet meer dan bordkartonnen nevenpersonages, terwijl Hitler, Eva Braun en Siegfried geen echte handelende personages zijn in deze roman. Via de personale vertelinstantie leren we Herter goed kennen (genuanceerd personage dus). Hij is bovendien duidelijk een dynamisch personage: zowel geestelijk (zijn inzicht in de Hitler-figuur) als lichamelijk (zijn dood) verandert Herters leven drastisch in de loop van het verhaal. Van een catharsis kan omwille van de dood van de hoofdpersoon niet echt sprake zijn. Verder is het wellicht niet onbelangrijk vast te stellen dat de auteur Herter een literair alter ego is van de auteur Harry Mulisch. Er zijn talrijke zaken die daarop wijzen, maar het meest opvallend is dat Herter een boek heeft geschreven dat De Uitvinding van de Liefde heet: Mulisch alombekende meesterwerk heet De Ontdekking van de Hemel.
Kwatongen beweren dat de auteur Harry Mulisch gekenmerkt werd door een zekere arrogantie, dat hij zich vaak voordeed als een wat astrante superintellectueel. Dat kenmerk is zeker ook terug te vinden bij Rudolf Herter: de filosofische uitweidingen in hoofdstukken 16-17 zijn daar een goed voorbeeld van. Maar ook elders verschijnt dit trekje aan de oppervlakte: bijvoorbeeld wanneer hij op paginas 58-59 kritiek zit te geven op een amateuruitvoering van de (door hem natuurlijk onmiddellijk herkende) Gymnopédie van Erik Satie, of nog wanneer hij bij Nietzsche een passage heeft ontdekt die geïnspireerd is op een tekst van Schopenhauer (p. 133-134). Nochtans kan men veelweter Herter (alias Mulisch) ook wel eens op een foutje betrappen. Op pagina 60 verwijst hij naar het Boerenbruiloft-schilderij van Brueghel. Mulisch besefte blijkbaar niet dat men de naam van de schilder Pieter Bruegel zonder h schrijft (terwijl de familienaam van zijn zonen Pieter en Jan Breughel gespeld wordt). Zulk een opmerking is uiteraard óók astrant en betweterig, maar wie kaatst
4 Tijd en ruimte
De verteltijd is 174 bladzijden, de vertelde tijd is drie dagen. Op bladzijde 122 vernemen we dat het verhaal zich afspeelt in 1999. Alles gebeurt in Wenen, de passages met Hitler en Eva Braun in de flashbacks moeten natuurlijk in Duitsland gesitueerd worden. De enige keer dat er echt van literaire ruimte gebruik wordt gemaakt, is wanneer Herter en Maria door een avondlijk Wenen vol rukwinden en regendruppels wandelen (p. 57). Dit duidt erop dat er iets op til is. In een eventuele verfilming van de roman zou dit een sequens met een dreigend sfeertje kunnen vormen.
5 Stijl
Dat Harry Mulisch een talentvolle schrijver was, blijkt onder meer uit de fraaie formuleringen die links en rechts te sprokkelen vallen. Over de hond van de Nederlandse ambassadeur: Aan hun voeten lag een vormeloze lobbes van een hond, die alle rassenwetten overtreden had (p. 31, dat rassenwetten werkt bovendien anticiperend). Of nog, pagina 58: De tijd was een muil zonder lichaam, - een muil die alles vrat, vermaalde en niets overliet En nog, pagina 74: Elk geïnspireerd denken gebeurt in een oogwenk, een flits uit een dreigende hemel, pas zijn donderende ontvouwing kost tijd. Ja, zo schrijft een echte schrijver. Dankzij deze roman leren we ook een nieuw woord bij: de fransetitelpagina (p. 51) waarmee blijkbaar het witte schutblad vooraan een boek bedoeld wordt. Op een handige manier maakt Mulisch ook regelmatig gebruik van cliffhangers om de spanning erin te houden, vooral wanneer Ullrich en Julia Falk hun vertaal vertellen: zie onder meer de bladzijden 84 (Hitler verraadt een staatsgeheim), 95 (Falk zegt dat Herter nog niet de helft gehoord heeft), 108 (het bevel om Siegfried te doden), 111 (kennelijk is er nog iets heel anders gebeurd), 118 (Siegfried doodgeschoten).
Positief is zeker ook het spel dat Mulisch voortdurend met zijn lezer speelt, vooral wanneer het door hem verzonnen feit over Hitler voorgesteld wordt als werkelijkheid binnen het fictieve romankader: Maar het was geen verhaal dat wil zeggen, het was niet verzonnen, het was, zoals de kinderen zeggen, echt gebeurd, want het was ondenkbaar dat die twee stokoude mensen hier in Eben Haëzer zoiets zouden kunnen verzinnen (p. 88). Een aardig onderdeel van dat spelletje is dat Ullrich en Julia een eed hebben gezworen om nooit iets te vertellen over Hitlers zoon, en dat zij dat nu alleen willen doen als Herter een eed aflegt om dat feit niet naar buiten te brengen vóór de dood van het echtpaar (p. 66). Omdat Herter op het einde van het boek overlijdt, zal niemand dus ooit iets te weten komen over Siegfried, althans binnen het romankader. De passage: Als u ons niet had willen aanhoren, dan was er helemaal niets van Siggi overgebleven. Dan zou het zijn alsof hij nooit had bestaan (p. 122, einde hoofdstuk 15), werkt dan ook ten zeerste ironiserend.
Anderzijds kan men toch ook vaststellen dat Siegfried zeker niet Mulisch beste roman is geworden. Het begint allemaal met een boeiend idee (een roman schrijven over Hitler in een gefantaseerde context, een trucje dat overigens maar dan op een totaal andere manier ook werd toegepast door Quentin Tarantino in zijn film Inglourious Basterds uit 2009). Die roman komt er vervolgens niet, en in feite toch weer wel, maar het dooreenlopen van de zender-Mulisch en de zender-Herter werkt hierbij wat gekunsteld en verwarrend. Het verhaal van het echtpaar Falk zorgt nochtans weer voor het nodige leesplezier, maar dat wordt vervolgens danig vergald door Mulisch al te exuberante filosofische escapades. De gefingeerde dagboekfragmenten van Eva Braun daarna vormen op zichzelf wel een fraai staaltje van Mulisch schrijverstalent, maar men kan zich afvragen waar ze binnen dit romankader plots vandaan komen. Indien ze uit de verwarde geest van de stervende Herter komen, dan is er een denkfout gemaakt, want hoe kan Herter weet hebben van de ware reden voor de moord op Siegfried? Dat Herter in het laatste hoofdstuk overleden blijkt te zijn, komt eerlijk gezegd toch een beetje als een deus ex machina uit de lucht gevallen.
We kunnen het daarom eens zijn met recensent Tom van Deel die in het dagblad Trouw van 3 februari 2001 schreef dat het gedeelte waarin Falk aan Herter zijn ervaringen vertelt meesterlijk (is) ook wat tempo en informatievoorziening betreft. Volgens Van Deel mankeert het de roman echter aan een centraal idee. Dat idee lijkt eerst de zoon te zijn, maar dat gegeven wordt verdrongen door het filosofisch college waarin Hitler als het Niets wordt afgeschilderd. Die filosofie typeerde Van Deel als verbaal gejongleer met tegenstellingen, dat ook iets vrijblijvends heeft. Over de roman als geheel luidde zijn (en ons) eindoordeel: Siegfried laboreert aan de inbedding van verhalen in verhalen; het is alsof we te veel lagen of niveaus krijgen aangeboden, waardoor het oorspronkelijk project Hitler in proefopstelling ondergesneeuwd raakt. Met andere woorden en kort door de bocht samengevat: Siegfried is als roman een interessante mislukking.
Geraadpleegde lectuur
- Anoniem, Harry Mulisch. Siegfried. Een zwarte idylle, in: Lexicon van Literaire Werken, 55 (augustus 2002), pp. 1-11.
