Lucas Cranach de Oude
De Verzoeking van de H. Antonius
Houtsnede, 1506, Frankfurt, Städel Museum, Graphische Sammlung 53362
Houtsnede (2de staat), München, Staatliche Graphische Sammlung, inv. 14496
Literatuur
Werner Schade, Die Malerfamilie Cranach. Prisma Verlag, Gütersloh, 1983 (Tafel 26).
Bodo Brinkmann (red.), Cranach. Tentoonstellingscatalogus, Royal Academy of Arts, Londen, 2007, pp. 218-221, nr. 51 (met afbeelding op p. 219 en detail van Antonius en de duivels op pp. 220-221).
Guido Messling (red.), De wereld van Lucas Cranach. Een kunstenaar ten tijde van Dürer, Titiaan en Metsys. Tentoonstellingscatalogus, Lannoo-Bozar Books, Tielt-Brussel, 2010, p. 120, nr. 25 (tekst van Guido Messling) (met grote afbeelding op p. 155).
Persoonlijke aantekeningen
In deze houtsnede zien we slechts één verzoeking: de H. Antonius die door duivels in de lucht wordt gevoerd en afgeranseld. De commentatoren wijzen erop dat Cranach de bekende kopergravure van Martin Schongauer met hetzelfde onderwerp (ca. 1470/75) als vertrekpunt heeft genomen en zij signaleren ook invloeden van Dürer. Bij Cranach is de optische scheiding tussen Antonius en de duivels minder duidelijk dan bij Schongauer, zodat een wat rommelige indruk ontstaat (al werkt de detailvergroting over twee paginas in de catalogus van 2007 zeer verhelderend). Een twaalftal duivels (met links en rechts nog wat overmaatse insekten en kleine draakjes) belagen de heremiet, trekken aan zijn baard en pij en slaan hem met stokken en stenen. De duivels bestaan uit een amalgaam van verschillende dieren (everzwijnen, leeuwen, bokken, apen, vogels, insekten) maar tegelijk is het toch opvallend hoe weinig deze duivels met die van Bosch te maken hebben. Cranachs duivels staan wel heel dicht bij de duivels van onder meer Schongauer en Grünewald. Hebben we hier te maken met een Duitse traditielijn?
Wat bij Schongauer niet en bij Cranach wel voorkomt, is het landschap onderaan. Onderaan rechts zien we de grot waarin Antonius woont, en links daarvan strekt zich een weids landschap uit, waarvan de rust en vredigheid scherp contrasteren met het luchtgevecht daarboven. In het grote gebouw-met-toren vermoedde Schade een voorstelling van het vroegere antonietenklooster Lichtenberg bij Prettin (in Saksen). Het landschap zou in elk geval niet misstaan in Saksen en de catalogus uit 2007 signaleert dat rechtsbovenaan in de boom de wapens van het Electoraat van Saksen hangen. Deze wapens komen ook voor in Cranachs houtsnede met Adam en Eva uit 1509.
[explicit 11 augustus 2011]
|
