DAS WEISSE BAND (Michael Haneke) (Duitsland-Frankrijk-Oostenrijk, 2009)

(144’)

De in zwartwit gefilmde Gouden Palm van Cannes 2009 speelt zich af in een protestants boerendorpje in het noorden van Duitsland in 1913, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. In het dorp gebeuren een aantal vreemde zaken, die nooit opgelost worden: de dokter struikelt met zijn paard over een tussen twee bomen gespannen draad, een schuur vliegt ’s nachts in brand, het zoontje van de plaatselijke baron verdwijnt en wordt weergevonden met zijn broek afgestroopt en tot bloedens toe geranseld achterwerk, een gehandicapt jongetje verdwijnt en wordt teruggevonden met gemartelde ogen. De daders worden nooit gevonden. Ondertussen leren we de dorpelingen beter kennen, zowel de volwassenen (de baron, de dokter, de vroedvrouw, de dominee, de rentmeester) als de kinderen. Deze laatsten worden bijzonder streng en nog negentiende-eeuws opgevoed, maar met (een aantal van) deze kinderen is duidelijk iets mis: ze gedragen zich artificieel-onderdanig, maar verbergen onderhuids dezelfde hypocrisie, afgunst, hebzucht en tot latent geweld leidende hatelijkheid die ook onder de volwassenen regeren. Doordat hij alles meemaakt vanuit het perspectief van de jonge dorpsonderwijzer, die als oude man alles in voice-over vertelt en wiens verliefdheid op een jong, verlegen deerntje het enige lichtpuntje in deze film is, heeft de kijker op het einde van de film het sterke vermoeden dat minstens een aantal van de wandaden door de kinderen van het dorp zijn begaan. De Eerste Wereldoorlog is dan net uitgebroken, en de kijker (die weet wat er later in de twintigste eeuw gebeurd is) herinnert zich de woorden van de verteller uit het begin: misschien dat dit alles sommige zaken kan verklaren die later in ons land gebeurd zijn …

Over Das Weisse Band (de titel slaat overigens op het witte lint dat de kinderen van de dominee als symbool van na te streven onschuld en zuiverheid moeten dragen) hangt een voortdurende en dreigende spanning, en aangezien het einde open is, laat Haneke zijn kijkers flink méédenken. Men kan dan vermoeden dat Haneke wil laten zien dat de kinderen in deze film de latere nazi’s zijn en dat zij het slachtoffer zijn van hun strenge, conservatieve opvoeding, van de ‘zwarte pedagogie’ zoals het in de recensie van Filmmagie [nr. 598, oktober 2009, pp. 12-15] wordt genoemd. Haneke zelf wordt in deze recensie geciteerd: Het oorspronkelijke idee, dat van ruim tien jaar geleden dateert, was een groepje opgroeiende jongeren te portretteren die zich gaan opwerpen tot de vertegenwoordigers van de principes en de idealen van de mensen die hen hebben opgevoed. Gaandeweg is het opzet echter blijkbaar breder geworden: Ik wou niet dat de film zou gezien worden als een film over een Duits probleem, wel als een film over de wortels van het kwaad, over totalitaire regimes, over terrorisme of het nu politiek of religieus is. Een wereldwijd probleem.

Erik Stockman had in Humo [nr. 3607, 20 oktober 2009, pp. 48-49] een interessant interview met Haneke, waarin deze veel vertelt over zijn bedoelingen met de film. Hij zegt daarin onder meer: Ik wilde laten zien hoe kinderen, en mensen in het algemeen, kunnen worden beïnvloed en gehersenspoeld. Waarom zijn mensen bereid om een populistische leider te volgen? Waarom hangen mensen radicale ideeën aan? Waarom kiezen zoveel mensen voor een fundamentalistisch gedachtegoed? Wie dàt begrijpt, begrijpt de wortels van het kwaad. Mensen die een fascistisch gedachtegoed volgen, zitten volgens mij vast in een diepe psychologische crisis. Ze hebben geen hoop meer, ze zijn teleurgesteld in de maatschappij, ze voelen zich vernederd en gefrustreerd, ze zien geen uitweg meer. Wanneer er dan ineens iemand langskomt die zegt ‘Ik begrijp u! Ik zal u helpen! Reik mij de hand!’ dan zijn ze bereid om hem te volgen. Dat fenomeen is van alle tijden. De uitdaging was: hoe kan ik dat nu allemaal op een heldere manier laten zien? Het leek me het beste om het verhaal in het Duitsland van de vorige eeuw te situeren, toen een volledig volk zo’n leider volgde. Maar: ‘Das weisse Band’ gaat niét over het nazisme. Ik had het verhaal evengoed kunnen situeren in een moslimland, of in de oude Sovjet-Unie. De film gaat niet over de wortels van het fascisme, maar over de wortels van àlle kwaad. Maar wie is dan in de film die populistische leider? Haneke weer: Je kunt niet geloven hoe autoritair de kinderen honderd jaar geleden nog werden opgevoed. Zowel de ouders, de onderwijzers als de pastoors konden zich echt dictatoriaal gedragen. Ongelooflijk! Maar ‘Das weisse Band’ is geen film tégen het gezag. Integendeel, een mens heeft gezag nodig. Waarna dan een sneer volgt naar de antiautoritaire opvoeding van de jaren zestig.

Sorry hoor, maar na al die uitleg begrijpen wij nog altijd niet welke populistische leider die kinderen (of de volwassenen) in deze film dan wel volgen. Of moeten we Klara, de dochter van de dominee (en ongetwijfeld het meest creepy en hypocriete schepsel van heel het dorp: zie bijvoorbeeld hoe zij ’s nachts het gekooide vogeltje van haar vader doodt) in deze zin interpreteren? In dat geval vinden wij dat Haneke er niet in slaagt zijn bedoelingen op een ‘heldere manier’ duidelijk te maken en is dat een minpuntje van de film. Een andere mogelijkheid is dat Haneke niet echt een groot denkhoofd is. In Humo legt hij bijvoorbeeld ook een link tussen wat we in de film zien en onze eigen tijd, Haneke is bang dat er weer een ‘verloren generatie’ in de maak is die vatbaar zal blijken te zijn voor gevaarlijke en radicale ideeën: De maatschappij is aan het verrechtsen, en de televisiemakers dragen een verpletterende verantwoordelijkheid. Ze bieden alleen nog maar entertainment en ontspanning aan; ze sporen de mensen niet meer aan om na te denken over hun eigen situatie. En dàt is het moment dat je vatbaar wordt voor radicale ideeën. Vroeger werd de gedachte onderdrukt door God en meneer pastoor, nu wordt de gedachte onderdrukt door de televisie. Het is verschrikkelijk. Dat klinkt misschien allemaal wel mooi, maar om nu de televisie de schuld te geven van de toenemende verrechtsing, nou ja … Brood en spelen voor het volk is toch iets van alle tijden, dachten wij zo en het is toch altijd zo geweest dat de grote meerderheid een samenzwering van dwazen of ongeïnteresseerden is die zich zonder veel nadenken laten leiden door een klein groepje machthebbers (goede of slechte, al naargelang je geluk hebt of niet). Waarom zou dat in onze tijd nu speciaal anders moeten zijn dan vroeger?

Nee hoor, Das weisse Band is een goed gemaakte en intrigerende film die narratologisch gezien boeit van begin tot einde, maar er schort volgens ons wat aan de thematiek, aan de boodschap die hij wil uitdragen. Ligt dat misschien aan het feit dat de film oorspronkelijk drieënhalf uur duurde en Haneke van zijn producers een uur heeft moeten wegknippen?

Quotering: (een vriendelijke) 4

(25/08/10) (dvd – bib Brecht)

Na een tweede visie blijkt toch zeer duidelijk gesuggereerd te worden dat de kinderen (vooral de kinderen van de dominee en van de rentmeester) verantwoordelijk zijn voor de merkwaardige gebeurtenissen in het dorp. Het is ook de mening van de onderwijzer en de ondertitel van de film is Eine deutsche Kindergeschichte. Dat de dokter achter alles zou zitten (zie de geruchten in het dorp op het einde), is zeer onwaarschijnlijk: in het begin van de film is de dokter immers zelf het slachtoffer. De boerin die door de vloer zakt, was een ongeluk, de schuur werd waarschijnlijk in brand gestoken door haar man (die zich even later verhangt) en de kolen van de baron zien we stukgekapt worden door de zoon van de boerin. Alles wijst er echter op dat voor alle andere ‘mysterieuze gebeurtenissen’ de kinderen verantwoordelijk zijn: we zién hoe Klara een schaar neemt en de vogel van de dominee vastgrijpt, we zién hoe Sigi (de jonge baron) door één van de zonen van de rentmeester in het water geworpen wordt en doordat zijn zus vraagt ‘wanneer ben je naar vaders bureau gegaan?’ weten we praktisch zeker dat ook hij het was die het raam opengezet heeft in de kamer van de baby. Dat Klara en haar jongere broer Martin verantwoordelijk zijn voor de val van het paard blijkt uit de scène waarin Martin op de reling van een bruggetje loopt en tegenover de onderwijzer verklaart dat hij wou weten of God hem schuldig vindt.

Dat Klara & Co ook de jonge baron en de gehandicapte Karli gefolterd hebben, kan men vervolgens in zeer sterke mate vermoeden. Klara blijkt inderdaad de ‘sterke figuur’ te zijn die alles in gang zet: zij neemt steeds pseudo-vriendelijk het woord tegenover de volwassenen als de kinderen in groep zijn, zij roept op tot stilte als de klas op stelten staat en de dominee eraan komt, zij domineert haar jongere broertje dat er meer en meer verkrampt begint uit te zien (knap geacteerd van dat kereltje overigens!). De dominee beseft goed genoeg dat er met die Klara iets mis is: hij aarzelt een tijd alvorens hij haar van de wijn laat drinken tijdens haar Konfirmation.

Uit dit alles wordt ook duidelijk dat Hanekes thematiek wel degelijk draait rond fascisme en wat daaruit voort kan komen. Fascisme: het vormen van een hechte, gesloten groep met veel tucht en discipline rond een sterke leider waarbij een negatieve houding wordt aangenomen tegenover buitenstaanders en zwakkeren. En omdat alles zich in Duitsland afspeelt, is het dan logisch om een verband te liggen met twintig jaar later: de kinderen van 1913 zijn in 1933 volwassen geworden, helpen Hitler aan de macht en worden nazi’s. Nazisme: een stap verder dan fascisme, waarbij de buitenstaanders en zwakkeren niet alleen negatief bekeken worden maar ook fysiek uitgeschakeld. Enigszins merkwaardig bij dit alles is dat Haneke voor de leidersfiguur een meisje heeft gekozen (Klara dus), terwijl men voor deze rol eerder een jongen zou verwachten. Het blijft overigens een raadsel wat er op het einde precies met de gehandicapte Karli is gebeurd: meegenomen door de dokter of gedood door de vroedvrouw?

Quotering: (duidelijk een) 4