Het Getijdenboek van Catharina (of Katherina) van Kleef, dat gedateerd wordt rond 1440 en algemeen beschouwd wordt als het meesterwerk van de Noord-Nederlandse miniatuurkunst, leerde ik reeds kennen in de jaren zeventig van de vorige eeuw, toen ik nog lid was van de boekenclub ECI. Via deze boekenclub schafte ik mij toen de facsimile-editie van het getijdenboek aan: John Plummer, Het Getijdenboek van Catharina van Kleef. Inleiding en commentaar, Meulenhoff, Amsterdam, 1975 (2) (eerste druk: 1966). Nooit spijt van gehad overigens, want het is inderdaad een prachtig kunstwerkje.

Een anonieme meester, bekend onder de noodnaam Meester van Katherina van Kleef, vervaardigde het getijdenboek in de vijftiende eeuw in opdracht van Katherina van Kleef (1417-1476), hertogin van Gelre en gravin van Zutphen. In de negentiende eeuw werd het getijdenboek door een hebzuchtige handelaar in twee stukken gesneden om zo als twee op zichzelf staande kunstwerken verkocht te kunnen worden. In 1963 en 1970 slaagde de New Yorkse Morgan Library & Museum (toen nog de Pierpont Morgan Library) erin de twee delen te verwerven uit twee verschillende particuliere verzamelingen, zodat het getijdenboek nu weer als één geheel bewaard wordt. Het boek dat wij hier bespreken, werd door uitgeverij Ludion in samenwerking met Museum Het Valkhof te Nijmegen uitgegeven, naar aanleiding van de aldaar lopende tentoonstelling De wereld van Katherina. Devotie, demonen en dagelijks leven in de 15^de eeuw (10 oktober 2009 – 4 januari 2010). Van 22 januari tot 3 mei 2010 liep de tentoonstelling ook in The Morgan Library & Museum in New York. Zijdelings pikant detail: Ludion is de uitgeverij van Peter Ruyffelaere, die samen met Roger Marijnissen een tweetal Bosch-boeken (een dik en een dun) heeft geschreven (plus nog een dun flutboekje onder zijn eigen naam) en die in 2000 weigerde om mijn proefschrift uit te geven (omdat er in 2001, het jaar van de Rotterdamse Bosch-tentoonstelling, al zovéél over Bosch zou gaan verschijnen).

De Hand van de Meester, dat zich expliciet richt op een breed maar cultuurminded publiek, bevat een uitgebreide illustratie-afdeling met een selectie van de miniaturen uit het Getijdenboek en vier als inleiding bedoelde hoofdstukken, geschreven door één vrouwelijke professor (Chavannes-Mazel) en drie vrouwelijke doctores. In Passie, zielenheil en verlossing in het Getijdenboek van Katherina van Kleef werpt Saskia van Bergen een blik op de structuur en de inhoud van het Getijdenboek. Het is een vrij saai en rommelig geschreven hoofdstuk. Een stuk boeiender is het hoofdstuk van de professor, De artistieke wereld van de Meester van Katherina van Kleef, waarin zij overtuigend laat zien hoe vijftiende-eeuwse beeldende kunstenaars werkten met modellen, meer bepaald met detailtekeningen en onderdelen van voorstellingen op aparte bladen die doorheen Europa circuleerden en gebruikt werden wanneer men ze nodig had [38-39/40]. Interessant is ook De marge uitgelicht: randversiering bij de Meester van Katherina van Kleef, waarin Anne Margreet W. As-Vijvers nader ingaat op de stijl van de randversieringen en op de iconografische betekenis van enkele marginale afbeeldingen. Kinderen en huiselijke taferelen in de miniaturen van de Meester van Katherina van Kleef van Kathryn M. Rudy is weer maar een mager hoofdstukje.

Omdat deze publicatie zo expliciet gericht is op een breed publiek, heb ik een tweetal aanmerkingen. Ten eerste zijn de afbeeldingen veel te klein. Het Getijdenboek van Katherina van Kleef is ongemeen rijk qua iconografie en al te vaak wordt er verwezen naar details die je zelfs met een bril én een vergrootglas in de aanslag nauwelijks kan ontwaren. Af en toe wordt er wel eens een detail uitvergroot, maar veel te weinig om goed te zijn, en hier is dus sprake van een gemiste kans. Ten tweede vind ik dat de iconografische uitleg te vaak steken laat vallen. Dat in een beperkte uitgave als deze niet alles kan besproken en verklaard worden, begrijp ik wel, en dat de lezer regelmatig aan zijn lot wordt overgelaten bij de dingen die wél gesignaleerd worden, kan men ook nog welwillend door de vingers zien. Maar dat er ronduit foutieve interpretaties worden gepresenteerd, is natuurlijk al veel minder te tolereren.

Een mooi voorbeeldje vinden we op pagina 111, waar een miniatuur wordt weergegeven met daarin de H. Petrus en Simon de Magiër: deze laatste wil van Petrus voor geld de macht overkopen om mensen via handoplegging de H. Geest te laten ontvangen (zie Handelingen 8: 9-24). Terecht signaleert de commentaar dat aan deze bijbelpassage de term ‘simonie’ (het verhandelen van geestelijke waarden tegen betaling) is ontleend. In de benedenmarge van het miniatuurblad zien we nu een herder die een schaap scheert. De commentaar vermeldt: Op het eerste gezicht is deze herder een genremotief zonder relatie tot de tekst of de miniaturen. Misschien echter vormt hij tevens een bedekte toespeling op Petrus, die bij uitstek gold als de herder van de schapen van Christus’ Kerk. Ik sta er versteld van hoe één professor en drie doctores niet in staat zijn om te zien dat het scheren van dat schaap een allegorische verwijzing is naar simonie, het thema van de hoofdminiatuur. Waarom scheert men een schaap? Om winst te slaan uit de wol natuurlijk (‘iemand scheren’ betekent in het Nederlands nog altijd profiteren van iemand). En dat dat schaap verwijst naar Christus, of desnoods naar zijn Kerk, ligt toch voor de hand?

Op de pagina’s 66-67 gaat het over een miniatuur met als thema de Visitatie : de zwangere Maria die haar zwangere nicht Elisabeth (moeder van Johannes de Doper) bezoekt. In de benedenmarge bedient een kindje (Johannes de Doper) vogelnetten met in het midden daarvan, als lokvogel, het Christuskind (te herkennen aan zijn nimbus). Kathryn Rudy ziet hierin een toespeling op de ‘incarnatie’ (menswording van Jezus): Jezus zou ‘in het vlees worden gevangen’ dankzij het feit dat hij in de val is gelokt. Jezus in de val gelokt? Kom nou. Helaas blijkt Rudy niet op de hoogte te zijn van het gegeven dat in talrijke vijftiende-eeuwse uitbeeldingen van de Visitatie een uil als lokvogel een belangrijke allegorische rol speelt, waarbij de uil verwijst naar Jezus, de vogels naar de menselijke zielen en het vogelvangen naar het ronselen van zielen voor de hemel dankzij Christus’ kruisdood (in sommige afbeeldingen zit de uil dan ook op een T-kruis-vormige stok). Alleen is in deze benedenmarge de uil vervangen door het Christuskind zelf! Dubbel interessant (maar niemand die het signaleert!) is dat diezelfde Meester van Katherina van Kleef in een ander getijdenboek (het Getijdenboek van Katherina van Lochorst, ca. 1440-1450, Münster, Westfälisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte, Ms. 530, f. 106v) een compleet gelijkaardige bas de page aanbracht, maar dit keer bij een hoofdminiatuur met als thema een Kruisafneming (!!) (zie kleurenafbeelding op pagina 41). In het voetbal noemen ze dit: de bal ernaast trappen terwijl men voor open doel staat.

Nog meer iconografische oppervlakkigheid en slordigheid op pagina 20 (afbeelding 11): de hoofdminiatuur toont een engel die zielen uit het vagevuur verlost en in de benedenmarge is een vogelaar bezig met het vangen van vogels. Commentaar: De verlossing die in de miniatuur wordt verbeeld, contrasteert met de scène in de benedenmarge. Goed mogelijk, want een vogelaar die verwijst naar de duivel die zondige zielen vangt, is een bekend motief in de laatmiddeleeuwse beelding en literatuur. Maar hier had op zijn minst ook moeten vermeld worden dat een vogelaar die verwijst naar Christus die zielen ‘wint’, een even bekend motief is.

Het is werkelijk niet de bedoeling hier met alle mogelijke middelen na te trappen naar een publicatie van Peter Ruyffelaere, omdat hij ooit tegen onze kar heeft gereden. Ik wil alleen maar stellen dat wanneer vier gepromoveerde kunsthistorici aan een boek als dit gewerkt hebben, en er blijven zulke missers in de tekst zitten, het toch niet helemaal onverantwoord is om even beleefd hold your horses! te roepen. Op zondagochtend 9 januari 2011 ll. gaf Ruud Priem (conservator Oude Kunst van Museum Het Valkhof en co-auteur van het voorwoord bij onderhavig boek) in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen een lezing: Een kathedraal op zakformaat: het getijdenboek van Katherina van Kleef (ca. 1440). Ik wilde er eerst naartoe gaan, maar ben dan toch maar thuisgebleven: op een zondagmorgen vroeg moeten opstaan en niet kunnen uitslapen om dan nog meer oppervlakkigheden en fouten te moeten aanhoren? Ach, laat maar. Wat ik wel dringend zou moeten doen, is het boek van F. Gorissen lezen: Das Stundenbuch der Katharina von Kleve. Analyse und Kommentar (Berlijn, 1973). Maar schande en helaas: ik heb het nog altijd niet te pakken kunnen krijgen.

[23 januari 2011]