Een staat in de staat en een fractie binnen zowat alle politieke partijen. Op het einde van de vorige eeuw was de macht van Electrabel totaal. Verhofstadt I wilde daar paal en perk aan stellen maar moest al snel de wet van de sterkste ondergaan. Letterlijk.
Samen met Maurice Lippens ging Etienne Davignon (Tractebel) op pad om geld voor SN Brussels Airlines op te halen. Geld dat later als pasmunt zou gebruikt worden. (Foto Jan Van de Vel - Reporters)
Op het hoofdkantoor van Electrabel werden ze op 14 juni 1999 met een flinke kater wakker. De zware verkiezingsnederlaag van de toenmalige CVP zette de deur wagenwijd open voor een paars-groen experiment met Guy Verhofstadt als premier. Voor de top van Electrabel was dat geen goed nieuws. Verhofstadt had zich sinds de jaren 1970, toen nog als politiek secretaris van Willy De Clercq, immers laten gelden als een door ideologie gedreven tegenstander van het monopolie van Electrabel.
Met Olivier Deleuze (Ecolo) kwam er voor het eerst een groene staatssecretaris op het departement Energie en ook dat stemde de energiemonopolist alles behalve gerust. Met de groene partijen Agalev en Ecolo had Electrabel helemaal niets. Geen verkochte mandaten, geen gedetacheerde medewerkers in de kabinetten, niet eens een direct aanspreekpunt. Voor de energiereus zou paars-groen een stap in het ongewisse worden. De lijn naar de regeringstop was altijd direct geweest, maar in de zomer van 1999 dreigde er voor het eerst ruis op te komen.
Onrust was er in die begindagen van paars-groen zeker, zegt een socialistisch toppoliticus, maar tegelijk wist Electrabel zich verzekerd van haar gigantisch netwerk en, belangrijker nog, van haar monopolie op het vlak van expertise. In de gemengde intercommunales is bijna alle expertise van Electrabel. Dat is een pijnlijke vaststelling, maar het is niet anders. Om het monopolie van Electrabel echt met kans op succes te bekampen, hadden we meer kennis nodig. Er waren wel enkele onafhankelijke wetenschappers en er zaten specialisten op de kabinetten die niet door Electrabel waren gedetacheerd. Maar de strijd was van meet af aan ongelijk. In ons land kan die strijd ook nooit eerlijk zijn. Daarvoor is de macht van Electrabel de vorige eeuw veel te diep geworteld.
Goede bedoelingen
In zijn boek Kernenergie in de Wetstraat, dissectie van de deals, beschrijft Luc Barbé, tijdens paars-groen kabinetchef van Olivier Deleuze, niettemin hoe Verhofstadt I in de begindagen met veel enthousiasme aan de taak begon. Er lag dan ook werk op de plank: Europa had beslist dat de energiemarkt vrij moest worden gemaakt en paars-groen kreeg de unieke kans om via wetten en besluiten de lijnen uit te zetten waarbinnen de concurrentie optimaal zou moeten kunnen spelen. Het einddoel was ambitieus: Verhofstadt I mikte op een echt vrije energiemarkt met vier of vijf energieproducenten. De prijzen zouden kraken en de kiezer zou tevreden zijn.
Bij de start van de paars-groene regering Verhofstadt I was de consensus groot: het monopolie van Electrabel zou sneuvelen (Foto Wim Van Cappellen - Reporters)
Terugblikkend op die periode moet ik toegeven dat we eigenlijk niet echt goed wisten waar we precies mee bezig waren, zegt een liberale bron. Er was wel een vaag einddoel, maar we waren ons onvoldoende bewust van de almacht van Electrabel. Dat bedrijf kent, in tegenstelling tot de regering en de administratie wél alle hoekjes en kantjes van het energiedossier en bovendien had Electrabel een zeer duidelijk plan op tafel. Goede bedoelingen waren er genoeg, maar niemand had op dat moment echt goed begrepen dat de vrijmaking van de energiemarkt voor Electrabel op geen beter moment had kunnen komen.
De kerncentrales waren volledig afgeschreven. Het enige wat hen nog te doen stond was de winst opstrijken. Daar lag hun focus: cashen. Zelfs de CREG heeft dat pas later begrepen. Daarnaast wist Electrabel perfect dat de politiek het zich niet kon permitteren om het toen nog Belgisch energiebedrijf binnen het nieuwe Europees speelveld in een nadelige positie te manoeuvreren tegenover buitenlandse concurrenten. Op die Belgische verankering werd constant gehamerd. Het was een van de pijlers onder het uitgestippelde paars-groene beleid. Toen leek dat ook perfect begrijpbaar en verdedigbaar, maar intussen is Electrabel wel in Franse handen.
Niemand had echt goed begrepen dat de vrijmaking van de energiemarkt voor Electrabel op geen beter moment had kunnen komen. De kerncentrales waren volledig afgeschreven. Het enige wat hen nog te doen stond was de winst opstrijken. Daar lag hun focus: cashen.
De veer gebroken
Maar zoals gezegd lag er bij aanvang van Verhofstadt I werk op de plank. Paars-groen had vier jaar tijd om de vrijmaking van de energiemarkt in goede banen te leiden. Dat wil zeggen: een echte vrije markt creëren waar eerlijke concurrentie tussen verschillende spelers zou kunnen leiden tot een aanzienlijke daling van de energieprijs voor consumenten, KMOs en grotere bedrijven. Een plan dat, om evidente reden, volledig haaks stond op de belangen van Electrabel dat sinds jaar en dag en dat wordt wel eens vergeten als privébedrijf actief was op een gesloten energiemarkt. Dat monopolie wilde Electrabel maar wat graag behouden. Ook in een vrije markt.
Dat het quasi monopolie van Electrabel vandaag nog steeds overeind staat, wordt paars-groen in de huidige discussie over de nucleaire rente zwaar aangerekend. In een verhit Kamerdebat wreef uittredend premier Yves Leterme het de socialistische oppositie recent nog eens fris onder de neus. En toch, een tijdlang was paars-groen aardig op weg om de energiemarkt echt open te breken.
De MR wrong wel eens tegen en ook bij de PS was er soms weinig animo om al te drastisch tegen de belangen van Electrabel in te gaan, maar in de eerste periode van paars-groen was de sfeer constructief, zegt Luc Barbé. We zaten op dezelfde golflengte. Niet over alle details, maar wel over de grote lijnen. Er was al eens discussie in de interkabinettenwerkgroepen. Electrabel probeerde via de MR al eens een wetsvoorstel binnen te smokkelen, maar uiteindelijk pakte dat niet. Ook met Vlaanderen (waar Steve Stevaert bevoegd was voor energie, ToC) werkten we goed en constructief samen. Maar op een bepaald moment zag ik de bereidheid om te werken aan een echt vrije markt opdrogen. Plots moesten alle details tot in den treuren besproken en bediscussieerd worden. Ik herinner me dat de interkabinettenwerkgroep soms meerdere keren opnieuw samen moest komen om het eens te geraken over de kleinste details. Plots leek de spirit weg. De veer gebroken.
Le tout Belgique
In zijn boek suggereert Luc Barbé dat die gewijzigde houding, vooral bij de VLD, samenhangt met de oprichting van SN Brussels Airlines. Een gerucht dat ook al langer dan vandaag door de Wetstraat gonst. In een hoofdstuk dat enigszins voorbarig Het einde van het Electrabelmonopolie als titel draagt, beschrijft de voormalige kabinetchef van Olivier Deleuze hoe op zijn minst de socialisten ervan overtuigd waren dat de liberalen een bocht maakten na de oprichting van SN Brussels Airlines.
Je bent naïef, Luc, dat merk je toch. Sinds de oprichting van SN Brussels Airlines hebben ze een bocht genomen, de liberalen plooien nu voor Electrabel! De socialisten waren ervan overtuigd. Tractebel, de hoofdaandeelhouder van Electrabel, had een sleutelrol gespeeld in de oprichting van SN Brussels Airlines ( ) De opmerking van de socialisten was dus niet uit de lucht gegrepen, maar ik kon ze niet hard maken.
Gesprekken met directe betrokkenen leren dat de socialisten wel degelijk de juiste inschatting maakten. Op 7 november 2001 ging Sabena failliet. Meteen daarna riepen Guy Verhofstadt en zijn kabinetchef Luc Coene (huidig gouverneur van de Nationale Bank) de captains of industry samen. De vergaderingen gingen geregeld door in de lokalen van Tractebel. Verhofstadt wilde kost wat kost een Belgische opvolger voor Sabena, zegt een toppoliticus. Ook vanuit het Hof kwam er druk. Le tout Belgique, iedereen die er stiekem of openlijk van droomde om ooit nog eens baron of barones te worden, kreeg in die periode het duo Etienne Davignon Maurice Lippens over de vloer. Het spreekt nogal voor zich dat Davignon en Lippens niet voor niets op pad gingen.
Tractebel dreigde ermee zich terug te trekken uit SN Brussels Airlines (Foto Jan Van de Vel - Reporters)
Het geld om SN Brussels Airlines boven het doopvont te kunnen houden kwam er uiteindelijk via SN Airholding nv en werd in belangrijke mate volgestort door en via Tractebel. Bovendien zorgde de groep boven Electrabel ook voor het juiste personeel. Naast Etienne Davignon werd Emmanuel Van Innis gedetacheerd, de topspecialist van de groep inzake financiën en administratie. Hij is het die met succes zijn schouders zette onder het businessplan en SN Brussels Airlines door de moeilijke eerste maanden loodste.
Nucleaire provisie
De opstart van de opvolger van Sabena doorkruiste echter ook de gevorderde plannen van paars-groen om de energiemarkt écht vrij te maken. Dat er, zoals Luc Barbé aangeeft, plots wel om elk amendement op leven en dood werd gebikkeld, kwam niet zomaar. Nog tijdens de opstartfase van SN Brussels Airlines rinkelde de telefoon in de hoogste regionen van de regering. De boodschap van Tractebel was niet mis te verstaan: Komt dit erdoor, dan trekken we ons stante pede terug uit SN Brussels Airlines
Ook vanuit het Hof kwam er druk. Le tout Belgique, iedereen die er stiekem of openlijk van droomde om ooit nog eens baron of barones te worden, kreeg in die periode het duo Etienne Davignon Maurice Lippens over de vloer. Het spreekt nogal voor zich dat Davignon en Lippens niet voor niets op pad gingen.
Een van de dossiers waar Electrabel letterlijk de wet dicteerde, was dat van de nucleaire provisies. Een dossier dat over vele miljarden euros gaat. Een van de directe betrokkenen vertelt: In de begindagen van paars-groen hadden we een compromis bereikt over die zogenaamde nucleaire provisie. De nucleaire producent zou verplicht worden om tegen het moment dat de kerncentrales zouden sluiten een provisie aan te leggen die moest dienen voor de ontmanteling van de centrales. Logisch, want het gaat niet op om de grote opkuis van de kerncentrales, die de uitbater vele miljarden euros hebben opgebracht, gewoon over te laten aan de staat en de belastingbetaler. Tegen 2025 zou er 12 à 13 miljard euro opzij moeten worden gelegd.
Paars-groen was het erover eens dat er moest gezocht worden naar een manier om het gespaarde geld, in afwachting van 2025, niet immobiel te houden. Olivier Deleuze legde een voorstel op tafel. Een voorstel dat niet naar de zin van Electrabel bleek. Op dat moment werd er gebeld met de mededeling dat het kapitaal van Tractebel uit SN Brussels Airlines zou worden teruggetrokken, mocht het voorstel van Deleuze het halen. We waren het erover eens dat 75 procent van de provisie opnieuw uitgeleend mocht worden aan de kernenergie-exploitant. Met dien verstande dat een speciaal daarvoor opgerichte commissie kon vragen om het geld te repatriëren op het moment dat de kredietwaardigheid van Electrabel zou dalen. De knoop zat bij de precieze voorwaarden. Dat specifieke nadeel werd op directe vraag van Electrabel uit de wet gehaald. Het lijkt een detail maar het gaat, naargelang de tijd verder verstrijkt, om steeds meer miljarden euros. Ook voor Electrabel is dat nog altijd veel geld.
Voor Luc Barbé komt de uitleg over dat concrete dossier als een verrassing. Dat soort akkoorden wordt op het allerhoogste niveau gemaakt. Ik moet eerlijk zijn, dat Electrabel zwaar lobbyde wist ik maar al te goed, dat ze in dit dossier regelrechte chantage zouden gepleegd hebben is nieuw voor me.
De reactie van Luc Barbé, zowel door liberale als socialistische bronnen nochtans geroemd als een kenner van de materie die als het nodig was ook pragmatisch durfde te handelen, geeft aan dat de kern van het probleem tweeledig is. Aan de ene kant was er de chantage van Electrabel, maar daarnaast ook een gebrek aan kennis over de directe implicaties van de kleine lettertjes in de nieuwe regelgeving.
Een stelling die Barbé volmondig beaamt. Electrabel was ontzettend goed voorbereid. Ze konden perfect de implicaties van elk amendement inschatten. Op korte en op lange termijn. Kennis is macht. In het geval van Electrabel klopt dat zeker en vast. Ik herinner me hoe we advocatenbureaus inschakelden. Wij zaten daar dan als overheid met een advocaat terwijl Electrabel gewoon een batterij van twintig advocaten opentrok. Er was de politieke druk van Electrabel, maar er was zeker ook hun knowhow. Net omdat die machtsstrijd ongelijk was hebben we de CREG opgericht, als tegenmacht. Na al die jaren inlooptijd merken we nu toch stilaan dat de CREG ook werkt. Ik stel vast dat Electrabel de strijd over de nucleaire rente tegen de CREG aan het verliezen is.
Elia
Het dossier van de nucleaire provisies is niet het enige waarop Electrabel een onuitwisbare stempel drukte. Wellicht zijn er nog tal van andere, maar ook bij de oprichting en de waardering van de netbeheerder van het Belgisch hoogspanningsnet, Elia en bij de discussie over de spaarbekkencentrale van Coo-Trois-Ponts was de energiereus aan zet.
De waardering van netwerkbeheerder Elia zorgde voor een bitse strijd in de schoot van paars-groen (Foto Pascal Broze - Reporters)
Een van de kerngedachten bij de vrijmaking van de energiemarkt was de ontkoppeling van twee elementen: het beheer over het hoogspanningsnet en de levering van energie. Daarom werd Elia in het leven geroepen. Het beursgenoteerd bedrijf heeft als taak om het Belgisch hoogspanningsnetwerk beschikbaar te maken voor alle energieleveranciers. Dat moet vrije concurrentie mogelijk maken. Energiewaakhond CREG kijkt toe of Elia daarbij correcte prijzen aanrekent.
De oprichting en waardering van Elia was de inzet van een enorme politieke discussie binnen paars-groen, zegt iemand die nauw betrokken was bij de uiteindelijke deal. Er zijn drie verschillende bureaus ingeschakeld om de precieze waarde te laten becijferen. Uiteindelijk is er dan, als compromis, een soort gemiddelde genomen. Maar niet alleen de waardering van het hoogspanningsnetwerk was de inzet van zwaar politiek getouwtrek, ook de precieze definitie van wat al dan niet deel zou uitmaken van het hoogspanningsnet, was bron van discussie.
De spaarbekkencentrale van Coo
Meer concreet ging de discussie over de spaarbekkencentrale van Coo-Trois-Ponts. Die waterkrachtcentrale is een buitenbeentje in het productiepark van Electrabel. Vandaag wordt er hard tegen onzacht gediscussieerd over de winsten die Electrabel maakt met de afgeschreven nucleaire installaties. Maar in de jaren 1970 werden niet alleen nucleaire centrales gebouwd in België. In Coo werd ook een zogenaamde spaarbekkencentrale gebouwd. Dat is geen klassieke waterkrachtcentrale maar wel een centrale waarbij in de daluren (wanneer stroom ruim voorradig en dus goedkoop is) water wordt opgepompt. Dat opgepompt water genereert vervolgens stroom op momenten dat de nood hoog is. Op zeer korte termijn en gedurende een zestal uren kan de spaarbekkencentrale van Coo-Trois-Ponts 1.000 tot 1.100 MW leveren (ter vergelijking: het totale productiepark van Electrabel kan ongeveer 16.000 MW leveren).
Net zoals de kerncentrales is de centrale van Coo een goudmachine voor Electrabel (Foto Eric Herchaft - Reporters)
Coo is met andere woorden geen productiecentrale maar wel een systeem om het net in evenwicht te houden, zegt een socialistisch toppoliticus. Niemand die ook maar iets van elektriciteit kent, zal iets anders beweren, en toch werd de centrale van Coo geen onderdeel van Elia maar wel van het productiepark van energieleverancier en producent Electrabel. Coo is, net zoals de nucleaire centrales al geruime tijd volledig afgeschreven en dus vandaag voor Electrabel een pure goudmachine.
Ook in het liberale kamp wordt bevestigd dat paars-groen door Electrabel zwaar in de zak werd gezet met de centrale van Coo. Dat er in dit dossier sprake was van echte chantage zoals bij het dossier van de nucleaire provisies, kan ik niet bewijzen. Wel staat vast dat Electrabel heel goed wist waar het precies om draaide. Veel beter dan de regering alleszins. De logica wil dat Coo deel zou uitmaken van Elia, maar dat gebeurde uiteindelijk niet. De winsten die Electrabel jaar in jaar uit boekt als gevolg van die beslissing zijn gigantisch. Ik durf er geen bedrag op te plakken, maar de discussie erover kan gemakkelijk naast de discussie over de nucleaire rente staan.
