Maarten van Alstein, onderzoeker bij het Vlaams Vredesinstituut, gaf in het novembernummer 2013 van Ons Erfdeel met zijn artikel Tijden van herinnering een mooie voorzet voor een debat over herinneringscultuur en de Grote Oorlog. Een fragment dat, naar mijn bescheiden mening,  alvast aanzet tot reflectie: ‘Een tijd waarin het verleden een probleem wordt. Het zou een beschrijving kunnen zijn van de moderniteit. Een beschrijving bovendien die suggereert dat de huidige herdenkingshausse begrepen moet worden als de uiting van een breder fenomeen: hoe in de moderniteit betekenis wordt gegeven aan het verleden.  De erfgoed- en herinneringshausse, die sterk op gang is gekomen in de late jaren 70, kan inderdaad in verband gebracht worden met eerdere periodes van koortsachtige investeringen in geschiedenis en herinnering. Een eerste periode zou de lange negentiende eeuw kunnen zijn: van de Franse Revolutie tot de Belle Epoque. Geschiedenis en herinnering figureerden prominent in politiek, wetenschappen en cultuur. Pleinen en straten werden gevuld met standbeelden en gedenktekens die de daden van nationale helden – militairen, die het politici en kunstenaars – vereeuwigden; historici bliezen de natie leven  in; schrijvers als Stendhal en Proust reconstrueerden consciëntieus hun persoonlijke herinneringswereld. Het verleden werd op heel diverse manieren een probleem. Voor progressieven stond het verleden de toekomst in de weg; er moest genadeloos mee gebroken worden om een nieuwe wereld mogelijk te maken. Voor nationalisten moest in het verleden de glorierijke geschiedenis van de natie gezocht worden zodat, over de breuk heen die door de revolutie geslagen was, continuïteit gevonden kon worden tussen verleden, heden en toekomst. Voor romantici was het verleden een voorgoed verloren tijd, waar men door de revolutie onherroepelijk van losgeslagen was. Gestrand in het heden, kon men er alleen met nostalgie en heimwee naar terugkijken. Voor conservatieven en reactionairen was de breuk met het verleden onaanvaardbaar: zij trachtten krampachtig bruggen te slaan: terug naar het verleden.

De periode van de wereldoorlogen luidde een tweede periode in van modern engagement met geschiedenis en herinnering. De ervaring van het oorlogsgeweld en de massale verliezen die de oorlogen met zich mee brachten, maakten herinneringsarbeid en herdenkingsactiviteit op grote schaal nodig, zowel in intiem-familiale als in de publiek-politieke sfeer. De oorlogen, die het destructieve potentieel van de moderniteit toonden, gaven bovendien de aanzet tot vertogen over het verdwijnen van Grote Verhalen over vooruitgang, natie en klasse. Deze trends droegen bij aan de huidige herinneringshausse. Hoe kunnen we de huidige focus op het verleden, erfgoed en herinnering begrijpen ? Volgens de Franse historicus François Hartog moeten we kijken naar hoe het heden zich vandaag verhoudt tot de toekomst en het verleden. Door de catastrofale geschiedenis van de twintigste eeuw heeft ons geloof in utopieën en vooruitgang een fatale slag gekregen. Dit doet ons naar het verleden kijken: waar de toekomst ineenstort, wordt het verleden weer belangrijk. Maar dat verleden vertoont zich in een problematische gedaante, gekenmerkt door tegenstrijdige elementen. Door de continue breuken en de voortdurende ‘versnelling van de geschiedenis’ die de moderniteit blijft voortbrengen, voelen we ons in toenemende mate afgesneden van het verleden, dat ons niet vertrouwd, maar vreemd voorkomt. Dit doet ons voortdurend terugkijken naar het verleden. Of, zoals Pierre Nora heeft opgemerkt: we praten zoveel over herinnering omdat er zo weinig van overblijft. Anderzijds – contradictie ? – blijft de gewelddadige geschiedenis van de twintigste eeuw ons achtervolgen: in ons heden blijft het traumatische oorlogsverleden rondspoken. De moderenen zijn blijkbaar nog niet klaar met hun hun pijnlijke geschiedenis en met het geweld dat de moderniteit heeft voortgebracht. Al deze paradoxale elementen samen verklaren waarom we zo intensief bezig zijn met herinnering en erfgoed, en met de oorlogsgeschiedenis in het bijzonder. We zoeken in het verleden naar bakens die ons kunnen gidsen in een onzekere wereld. We zoeken er ook naar bouwstenen om onze identiteit(en) vorm te geven. En omdat we niet goed meer weten waar de toekomst ons naartoe zal leiden, proberen we zoveel mogelijk ‘erfgoed’ van het verleden te beschermen en te conserveren. Wie weet waar het nog nuttig voor kan zijn’ …