Naar aanleiding van 100  Grote Oorlog schreef ik een paar maanden geleden volgend artikel voor het Vlaams-nationale tijdschrift 'Revolte', volgens mij sluit het mooi aan bij mijn blog van 10 januari:

 ‘EEN WAPPERING VAN IETS GROOTS…’: HET ACTIVISTISCHE EXPERIMENT

‘Nasionalisme, beredeneerd en geen sentimenteel geklets is het uitgangspunt van onze generasie’ Paul Van Ostaijen in het artikel ‘Nasionalisme en het nieuwe geslacht’ in het juni-nummer 1916 van ‘De Goedendag’

Onmiddellijk na de Duitse inval in de zomer van 1914 overheerste de neiging om – zolang het land in gevaar verkeerde -  de ‘godsvrede’ in acht te nemen en niet alleen de politieke geschillen maar ook de Vlaamse kwestie te laten rusten. De koninklijke oproep aan de Vlamingen om de Slag der Gulden Sporen te herdenken oogstte dan ook heel wat bijval in kringen waar men voor de oorlog heel wat kritischer had gestaan t.o.v. de Belgische instellingen. Een aantal  anti-Vlaamse persartikels en de lange tenen van een aantal flaminganten zouden er echter voor zorgen dat de godsvrede al snel in het gedrang kwam. Zo verscheen er al in de eerste oorlogsmaand in het katholieke Antwerpse dagblad ‘La Métropole’ een reeks artikels waarin de Antwerpenaren en in het bijzonder de flaminganten verweten werd dat ze voor de oorlog met de Duitsers en pangermanisten hadden verbroederd.  Na de val van Antwerpen in oktober ’14 volgden er meer aanvallen in door Franstaligen geredigeerde vluchtelingenkranten. Op 21 december ’14 verscheen in het in Parijs uitgegeven ‘Le Petit Journal’  een artikel van de liberale Waal Gérard Harry ‘L’Union morale et verbale des races’ waarin deze beweerde dat Vlamingen en Walen voortaan zonder onderscheid verbonden zouden zijn in het anti-Germaanse verbond van de Franse taal…  Een bewering die op de zenuwen werkte van alle flaminganten die neutraal wensten te blijven.  Als reactie publiceerde de Antwerpse Atheneumleraar August Borms op 23 januari ’15 in het ‘Handelsblad’ zijn artikel ‘Vlamingen waakt !’ waarin werd opgeroepen waakzaam te zijn tegen dergelijke aantijgingen en trouw te blijven aan het motto ‘Noch Duits, Noch Frans, maar Vlaams..!’  

Naast deze anti-Vlaamse oprispingen waren er nog twee belangrijke factoren die vele Vlaamsgezinden tijdens de Grote Oorlog tot een stellingname hebben gedwongen. In de eerste plaats waren er de alarmerende berichten over de discriminerende taaltoestanden in het Belgische leger, die leidden tot een verscherping van deze reeds voor de oorlog bestaande problematiek.  En ten tweede was er de door de Duitsers aangeboden steun, die de Vlamingen voor zich trachtten te winnen en die daarvoor dankbaar gebruik maakten van de Vlaamse kwestie. Dit was op zich overigens niet zo verwonderlijk want in het Oosten maakten de Duitsers ook bewust gebruik van een identitair parcours om zieltjes te winnen en hun eigen politieke agenda af te werken. Van Polen over Oekraïne tot de moslimwereld gebruikten ze het ‘Völkisches empfinden’ om te ageren tegen de gevestigde orde. Dus waarom zouden ze ook niet proberen de unitaire Belgische staat te destabiliseren ?

In het kader van deze doelbewuste toenadering werd in januari ’15 al een ‘Commissie voor Vlaamse aangelegenheden’ opgericht. Een maand later werd deze commissie toegevoegd aan de net bij het bezettingsbestuur geïnstalleerde ‘Politische Abteilung’, die specifiek belast werd met het uitstippelen en implementeren van de zgn. ‘ Flamenpolitik’. Nog diezelfde februarimaand zag men al de ‘Flamenpolitik’ in actie toen in Duitse krijgsgevangenkampen Vlamingen en Walen van elkaar gescheiden werden. In de volgende maanden zocht de Politische Abteilung contact met verschillende Vlaamsgezinde voormannen en organisaties. De meest spectaculaire zet van de Duitsers was wellicht het besluit waarin gouverneur-generaal von Bissing op 2 december ’15 aankondigde dat de Gentse Rijksuniversiteit zou heropenen als een Nederlandstalige instelling. Besluit, dat in oktober ’16 zou gerealiseerd worden… De ‘Flamenpolitik’ was echter niet gebaseerd op een homogeen programma, zoals de Duitse historicus en kenner van het activisme Dr. Winfried Dolderer stelt, maar een ‘mengelmoes van tegenstrijdige belangen en bedoelingen aan Duitse kant’. Dit gebrek aan cohesie zou de verwarring in het Vlaamsgezinde kamp alleen maar groter maken.

De anti-Vlaamse houding van de Belgische overheid bracht heel wat flaminganten in een dwangpositie. Een eenzijdig en kost wat kost in acht nemen van de godsvrede werd door velen op den duur als funest voor de Vlaamse zaak bekeken. Maar een openlijke voortzetting van de vooroorlogse strijd zou het aan de andere kant onvermijdelijk tot een breuk met de Belgische regering in ballingschap leiden en een aanvaarden van Duitse steun in de hand kunnen werken. Vrij snel na het begin van de Duitse bezetting begon de splitsing in de Vlaamsgezinde gelederen zich al af te tekenen. Op 24 oktober ’14 werd in Gent de groep Jong Vlaanderen opgericht waarvan een deel onder leiding van de germanofiele Friese dominee Jan Derk Domela Nieuwenhuis Nyegaard en met de actieve steun van de militaire overheid in het Etappegebied gewoon de annexatie van Vlaanderen door Duitsland voorstond. Aan de ander kant van het spectrum besloot op 16 november ‘14 een groep Vlaamsgezinden na heftige discussies in het Vlaams Huis in Brussel, over te gaan tot een passieve houding tijdens de bezetting.  

In de zomer en het najaar van ’15 kwam in ieder geval een einde aan de onzekerheid over de officiële houding van de Belgische regering in Le Havre. Hiermee werd ook de meerderheid van de Vlaamsgezinden  voor de keuze gesteld tussen passivisme of activisme. De aanleiding was een telegram dat een aantal Vlamingen die actief waren in het in Nederland verschijnende dagblad ‘De Vlaamsche Stem ‘ op 11 juli ’15 vanop een Guldensporenfeest in Bussum naar koning Albert hadden gestuurd en waarin ze hun hoop uitspraken in diens ‘haute sagesse pour garantir la Flandre autonome dans la Belgique indépendante’. Het antwoord was een koude douche: ‘un pressant appel à tous les Belges pour que, evant l’ennemi, ils n’aient d’ autre souci que la libération du territoire’. Twee van de opstellers,  Antoon Jacob en René De Clercq gingen verder met het ontwikkelen van de zelfbestuur-gedachte en een officiële reactie bleef dan ook niet lang uit: bij K.B. van 5 oktober 1915 werd De Clercq als leraar ontslagen en Jacob geschrapt van de lijst van kandidaten voor een benoeming tot leraar. Deze maatregel zette kwaad bloed bij heel wat Vlaamsgezinden in het bezette gebied die tot dusver gezwegen hadden.  De kloof was hiermee definitief geworden en ook de gematigde activisten werden nu afgedaan als ‘landverraders’ wier loyauteit publiek in twijfel werd getrokken en die, ondanks de gevaren die ze daar zelf in zagen, in de richting van nauwere samenwerking met de Duitse bezetter werden gedreven.

Het gros van de activisten streefde er aanvankelijk naar, gebruikmakend van de Duitse aanwezigheid, de vooroorlogse aanspraken van de Vlaamse beweging te verwezenlijken. Of zoals Dr. Maarten Rudelsheim het verwoordde: ‘Wat met de Belgische wet in de hand verdedigbaar was, mocht en moest de bezetter verwezenlijken’. Na de heftige reacties van de Belgische regering in ballingschap op de opening van de vernederlandste rijksuniversiteit in Gent evolueerde het activisme echter in meer radicale zin en koos het voor politieke autonomie;  voor een Vlaanderen in een federaal Belgisch verband of zelfs los van België.  

Op 4 februari ’17 werd, tijdens een landdag waar verschillende activistische groeperingen vertegenwoordigd waren, besloten tot de oprichting van een ‘Raad van Vlaanderen’, die de Vlaamse eisen kenbaar moest maken en ze zoveel mogelijk moest realiseren. Vooral dan met het oog op de destijds spoedig verwachte vredesonderhandelingen. De meerderheid in deze raad werd gevormd door de radicale separatistische groeperingen Jong Vlaanderen en het katholieke Vrij Vlaanderen. De kleine fractie van unionisten die een federaal staatsmodel voorstonden telde wel een aantal leden die tot de belangrijkste voormannen van het activisme zouden uitgroeien zoals August Borms, Antoon Jacob, Maarten Rudelsheim en Herman Vos. Een van de eerste – en meest omstreden - daden van de Raad was het sturen van een delegatie van 7 leden naar Berlijn, waar de Rijkskanselier hen op 3 maart ’17 beloofde dat de bestuurlijke scheiding van België doorgevoerd zou worden en dat er bij mogelijke vredesonderhandelingen rekening zou worden gehouden met de Vlaamse eisen.  Vanuit politiek oogpunt was dergelijke missie misschien verdedigbaar, maar propagandistisch was het een miskleun van jewelste want door de grote ruchtbaarheid die eraan werd gegeven heeft ze de kloof tussen de activisten en de meerderheid van de bevolking sterk heeft verbreed.

Nadat op 25 oktober ’16 door de Duitsers, bij wijze van voorproefje het ministerie van Wetenschappen en Kunsten in een Vlaamse en Waalse afdeling was gesplitst, volgde op 21 maart 1917 de officiële aankondiging van de bestuurlijke scheiding die geleidelijk op alle departementen zou worden doorgevoerd. Als reactie vaardigde de Belgische regering in april twee besluitwetten uit tegen hoogverraad en medewerking aan iedere vervorming van de wettelijke instellingen door de bezetter.  De oorspronkelijke opzet van de Raad om tot een vertegenwoordigend  lichaam met wetgevende bevoegdheid uit te groeien  is nooit gerealiseerd. Verschillende factoren verhinderden dat de machtspositie van de Raad hiervoor sterk genoeg werd. Om te beginnen vertegenwoordigde de Raad slechts een minuscuul deel van de bevolking. De activisten waren teveel ‘officieren zonder soldaten’ zoals Paul van Ostaijen het verwoordde. Ze realiseerden zich niet dat een revolutionaire minderheid geen kans op slagen heeft wanneer de massa niet bereid is ze te volgen. Het bondgenootschap met de Duitse bezetter was voor het grootste deel van de bevolking onaanvaardbaar. Ten tweede was er een manifest gebrek aan politiek geschoold kader en - nog belangrijker - aan eenheid onder de activisten. Zo slaagde de Raad van Vlaanderen er in ’17 niet in het eens te worden over een grondwetsontwerp, op basis waarvan, na de bestuurlijke, ook de politieke scheiding tot stand kon worden gebracht.  De belangrijkste rem op de verdere ontwikkeling van het activisme was echter wel  het feit dat de bezettende overheid – waarmee de Raad meer en meer botste – steeds minder vertrouwen in de activisten stelde. De Duitsers, die om de handen vrij te houden bij eventuele vredesonderhandelingen, uiteindelijk de voorkeur gaven aan een federalistisch België, stonden voortdurend op de rem. Ze lieten - tot groeiende frustratie van velen -niet toe dat de Raad met zijn radicale, separatistische meerderheid, meer dan een louter adviserend orgaan werd. Een aantal activistische kopstukken hadden door dat ze gemanipuleerd werden maar kon tegelijkertijd moeilijk in de hand bijten die hen voedde. Om zich uit deze positie te redden riep een nagenoeg unanieme Raad op 22 december ’17 – zonder voorkennis van de Duitsers – de politieke zelfstandigheid van Vlaanderen uit. De misnoegde Duitsers eisten daarop dat de Raad van Vlaanderen zich zou ontbinden en een nieuw samen te stellen Raad zichzelf zou legitimeren door het organiseren van een volksraadpleging. Deze ‘verkiezingen’ werden echter op heel wat plaatsen onmogelijk gemaakt door felle tegenmanifestaties. Hierdoor zag de bezetter zich verplicht op 3 maart ’18 de volksraadplegingen op te schorten.  De Duitsers beschouwden de ‘verkiezingen’ als mislukt en grepen dit aan om de door de Raad uitgeroepen zelfstandigheid van Vlaanderen niet te erkennen. Toch werd er een nieuwe Raad van Vlaanderen bijeengeroepen, maar deze kwam vrijwel onmiddellijk na de installatie opnieuw in botsing met de bezetter. De volgende maanden werden gekenmerkt door gehakketak met de Duitse overheid -  die uiteindelijk op 25 juli ’18 de Raad zelfs formeel verbood nog te vergaderen - en interne geschillen. Door de snelle ineenstorting van Duitsland als gevolg van het geallieerde eindoffensief bleek heel het activistische avontuur met een sisser af te lopen. De activistenjacht en repressie maakten een abrupt einde aan de ooit gekoesterde hoop. De gedesillusioneerde jonge Antwerpse activist Floris Couteele liet in november ’18 verstaan dat de wil echter niet gebroken was : ‘ In idealen geloven we niet meer. Alle idealen liggen geblutst langs de bloedige aftochtwegen van dezen oorlog. Lege conservenblikjes. Wij geloven in den idealistischen geest. Het activisme heeft ons, knus-burgerlijke non-combattanten in de schaduw van een geweldig-lelijke tijd een wappering van iets groots doen voelen. Daar zijn we het activisme dankbaar voor….’

Na bijna een eeuw terugblikkend op het activistische experiment kan men niet anders dan vaststellen dat het een niet te veronachtzamen invloed uitgeoefend op de publieke opinie in Vlaanderen. Het polariseerde en stimuleerde de politieke bewustwording tijdens de bezetting en vormde een belangrijke fase in het organische groeiproces van de anti-Belgische vleugel in de Vlaamse beweging. Het wist bovendien op korte tijd een aantal belangrijke zaken te verwezenlijken: een volledig vernederlandste universiteit in Gent, een federalistische staatshervorming en de daadwerkelijke vervlaamsing van het openbare leven. Na de Grote Oorlog  was er  meer dan een halve eeuw nodig om hetzelfde programma grotendeels opnieuw te realiseren…

Besluitend kan ik stellen dat de Vlaams-nationale politicus en historicus Hendrik Elias in 1969  de nagel op de kop sloeg toen hij stelde: ‘Dit was geen beweging die door de Duitsers in het leven werd geroepen. Het was, in een crisisperiode die door velen werd aangezien als de dageraad van een nieuwe tijd, de logische uitvloei van het nationalisme dat steeds in de beweging verscholen lag en juist op de vooravond van de oorlog zijn doorbraak vond van het culturele naar het politieke.’ Tegelijkertijd kan men niet naast het feit dat het activisme enkel kon manoeuvreren binnen de krijtlijnen van de door eigenbelang gedirigeerde Duitse politiek. De Flamenpolitiek was dan ook grotendeels bepalend voor de oriëntering van het activisme. Wat echter niet – zoals sommigen tot op de dag van vandaag beweren – meteen ook betekende dat alle activisten Duitse agenten of platte opportunisten zouden zijn geweest. Daarom eindig ik graag met een conclusie van Hendrik Elias: ‘Afscheid nemen van het activisme kunnen we echter niet zonder aan de geschiedenis ervan een laatste woord toe te voegen: het was geen onderneming van avonturiers, politieke gelukzoekers, baantjesjagers. De overgrote meerderheid van de activisten waren idealisten die niet aan zichzelf, niet aan Duitsland, maar alleen aan Vlaanderen hebben gedacht…’