|
178 - DOORBRAAK
*
WPENSDAG 18 MAARTi 2020
*
ZWARTE DOOD
*
https://doorbraak.be/de-zwarte-dood-in-vlaanderen/?utm_medium=push&utm_source=meldingen
**
De Zwarte Dood in Vlaanderen
*
foto: ©boekomslag
*
Gelijkenissen en verschillen met de hedendaagse Covid-19-epidemie
31 maart 2020 - Leestijd 9 minuten
Interview met auteur Joren Vermeersch
Grondvest:*
Joren, in november bracht je het boek 1349, Hoe de Zwarte Dood
Vlaanderen en Europa veranderde uit bij Vrijdag Boeken. Amper een maand
later barstte een nieuwe pandemie uit. Dat roept sterke herinneringen op
aan de Zwarte Dood. Zie je parallellen?
Joren
Vermeersch: Net zoals Covid-19 vandaag was ook de Zwarte Dood een
product van economische globalisatie. Het is de opkomst van
intercontinentaal commercieel handelsverkeer geweest die de epidemie
heeft toegelaten om zich mondiaal te verspreiden. Toen ging dat via
kameelkaravanen langs de Zijderoute. Dat was een langzaam proces, want
de epidemie was in Centraal-Azië al in 1338 uitgebroken. Het duurde
negen jaar voor de ziekte voet aan wal zette in Europa, in Sicilië meer
bepaald, en dan nog eens twee jaar vooraleer de epidemie doordrong tot
Vlaanderen. Nu gaat de verspreiding van Covid-19 razendsnel, door de
sterke toename van het intercontinentale vliegverkeer. Tot zover de
vergelijking. Er blijft een groot verschil in sterftegraad. De Zwarte
Dood maaide maar liefst één derde van de totale bevolking weg, zonder
onderscheid naar leeftijd, rang of stand. De slachtofferlijst onder de
Europese koningshoven was bijvoorbeeld ellenlang. Iedereen wist dat het
morgen zijn beurt kon zijn en wie besmet werd stierf al binnen de drie
dagen een pijnlijke dood. Dat zorgde voor een bijna gek makende stress
bij de mensen die de epidemie hebben moeten doorstaan. De Zwarte Dood
was daarom van een gans andere orde dan Covid-19.
Lang
werd gedacht dat de Zwarte Dood aan Vlaanderen voorbij trok, maar u
spreekt dat met klem tegen in uw boek. Waarop steunt u uw conclusie?
Er
blijven nieuwe archiefvondsten opduiken terwijl oudere, gekende bronnen
anders bekeken worden. Alleen al de Brugse archieven bevatten een schat
aan informatie. Zo is er een brief van de graaf aan de stad van 15
augustus 1349, waarin hij de aanleg beveelt van noodkerkhoven ter
grootte van omgerekend zes voetbalvelden groot. Ook de archieven van de
hospitalen van Brugge bevatten onweerlegbare aanwijzingen van massale
sterfte. Het voltallige personeelsbestand van die instellingen stierf en
diende te worden vervangen. Vandaag is er voldoende bewijsmateriaal om
te kunnen zeggen dat de Zwarte Dood hier toesloeg in alle hevigheid,
zowel in de steden als op het platteland.
In
uw boek stelt u dat de Zwarte Dood zowel het beste als het slechtste in
de mens naar boven haalde. Ziet u ook daar parallellen met de dag van
vandaag?
Op
het hoogtepunt van de Zwarte Dood, de maanden augustus tot november
1349, stierf het ziekenhuispersoneel en stierven de priesters in Brugge
als vliegen. Opvallend is dat wanneer één van hen stierf, er meteen een
andere Bruggeling klaarstond om zijn taak over te nemen. Mensen gingen
verder met ziekenzorg en zielenzorg, ook al wisten ze dat ze daarmee hun
eigen doodvonnis tekenden. Dat kan niet los worden gezien van het
totale godsbesef in die periode. Men zag het leven als een tijdelijke
stap waarin zaligheid voor de eeuwigheid verdiend kon worden, niet
alleen voor zichzelf, maar ook voor overleden familieleden, die zoals
bijna elke mens immers eerst een hele poos dienden rond te dwalen in het
vagevuur, vooraleer toegang te krijgen tot het paradijs. Dat idee
maakte voor velen de stap kleiner en in sommige gevallen zelfs dwingend
om zelf de dood te gaan trotseren. Vandaag zien we ook een grote inzet
voor de ander bij veel burgers, denk maar aan de vele anonieme helden
die nu onze klinieken draaiende houden. Maar de Zwarte Dood was toch van
een andere orde. Zou onze geseculariseerde en geïndividualiseerde
maatschappij dezelfde zelfopoffering aan de dag leggen, in de wetenschap
dat we zo een zekere en pijnlijke dood tegemoet gaan? Ik zie het de
moderne westerse mens nog niet zo snel doen.
Interessante gedachte. Wat over het slechtste in de mens, dat door de Zwarte Dood naar boven werd gehaald?
Net
zoals nu had je ook toen mensen die zich niet bekommerden om het lot
van hun medeburgers. Dat ging dan bijvoorbeeld over rijke mensen die
zich barricadeerden in hun buitenverblijven met voldoende eten, wijn en
vrouwelijk schoon. Denk aan de Florentijnse edelman Giovanni Boccaccio.
Die hield drie maanden lang een private coronaparty in zijn villa in
Toscane en ontsnapte zo aan de dodendans. We danken er zijn meesterwerk
Decamerone aan. Maar er was meer aan de hand dan louter egoïsme en
escapisme bij de upper class. Een opvallende parallel is de opstoot van
racisme, het zoeken naar een externe zondebok. Angst en haat liggen
dicht bij elkaar. Tijdens de Zwarte Dood heeft dat geleid tot spontane
slachtpartijen op de joden, in heel Europa. Dat kwam vanuit de buik van
de bevolking, want kerk en staat probeerden dat tegen te gaan. Gelukkig
zijn we vandaag beschaafder dan dat, maar het racisme dat sommige
Vlamingen van Chinese herkomst hebben moeten verduren de afgelopen
maanden, was evenmin fraai.
Hebben ook onze voorouders zich aan racistisch geweld bezondigd toen?
Het
spijt me dat te zeggen, maar ja. In de grote steden van Brabant woonden
omvangrijke joodse gemeenschappen, die daar actief waren in het
bankwezen (in Vlaanderen werd die beroepstak waargenomen door de
zogenaamde Lombarden, Noord-Italiaanse bankiers). De joden van Brabant
werden met stokken en messen uit hun huizen gehaald en collectief
verbrand op geïmproviseerde brandstapels die opgericht werden op de
marktpleinen. In Brussel alleen al werden zo 600 mensen een gruwelijke
dood ingejaagd, vrouwen en kinderen incluis. Zowel hertog Jan als de
kerkelijke autoriteiten probeerden dat bloedbad te verhinderen, maar het
mocht niet zijn. De haat van de bevolking was simpelweg te sterk. Dat
leert ons veel. Beschaving is maar een dun laagje vernis, dat er snel
afgekrast wordt eens de maatschappij in een existentiële crisis belandt.
U
gaat in uw boek diep in op de vraag hoe de Zwarte Dood Vlaanderen heeft
getransformeerd. Zowel economisch, politiek, sociaal als cultureel
zouden mensen terecht gekomen zijn in een nieuwe wereld.
Inderdaad.
De plotse krimp van de bevolking met 30 % zette een economische
kettingreactie in gang, die de maatschappij fundamenteel zou veranderen.
Op het platteland ontstond voor het eerst sinds eeuwen schaarste aan
arbeid, wat leidde tot een halvering van de pachtprijzen. Dat was een
zware klap voor de adel, die immers leefde van die grondrenten, maar
tegelijk een gouden kans voor de boer-pachter. Die zou zich emanciperen
tot een nieuwe klasse in Vlaanderen, de herenboer. Anders was de
situatie in de steden. Na de Zwarte Dood stak in heel Europa een sterke
monetaire inflatie op. De stedelijke loonarbeiders in Vlaanderen werden
daardoor in bittere armoe en hongersnood gestort. In gewone tijden ging
al zon driekwart van hun loon naar voedsel. Reken uit wat er dan
gebeurt als de prijzen plots verdubbelen tot verdriedubbelden.
Vanwaar die plotse sterke stijging van de prijzen? Alles was toch in overvloed voorhanden na de Zwarte Dood?
Tijdgenoten
krabden zich dan ook de ogen uit toen ze de prijzen plots door het dak
zagen gaan. De verklaring voor die pan-Europese inflatie-golf lag in de
fors gestegen geldhoeveelheid per hoofd van de bevolking. Zon spontane
inflatie heeft zich nog voorgedaan in de geschiedenis. Denk aan de
enorme inflatie die ontstond in Europa na de influx van de vele tonnen
zilver en goud die de Spanjaarden in de zestiende eeuw meebrachten uit
de Nieuwe Wereld. Denk ook aan de impact van de Quantitative Easing-politiek van de ECB.
Vandaag beslist men om de geldvoorraad bewust uit te breiden, om
inflatie aan te wakkeren. De Zwarte Dood ontketende dat effect ook,
zonder dat iemand het in de smiezen had, en wel met een hevigheid die
ongezien was in de hele menselijke geschiedenis.
In
het laatste deel van je boek stel je dat de Zwarte Dood aanleiding gaf
tot de geboorte van de moderne staat. Hoe moeten we ons dat voorstellen?
Op
het platteland begonnen de mensen de onverwachte kansen te grijpen die
zich plots aandienden. Veranderen van landheer en zelf gaan
onderhandelen over een lagere pachtprijs, bijvoorbeeld. Dat was voorheen
ondenkbaar. Voor 1349 stonden er bij wijze van spreken 20 pachters in
de rij om je hoeve over te nemen indien je nog maar durfde te klagen. Nu
lagen de rollen omgekeerd. Plots waren het de landheren zelf die
moesten concurreren met elkaar om de arbeid van boeren, in plaats van de
boeren om land. De emancipatie van de boerenstand, en de dalende
inkomsten voor de adel die daar het gevolg van waren, brachten in gans
Europa een adellijke contrarevolutie op gang die enorm brutaal was. Van
Sicilië tot Noorwegen werden landarbeiders in een draconisch wettelijk
keurslijf gedwongen. Men mocht niet meer verhuizen, maximumlonen en
arbeidsdwang werden opgelegd, men ging voorschrijven welke klederdracht
de lagere klassen wel en niet mochten dragen, er kwamen werkklokken in
de steden om de arbeidstijden aan te nemen enzovoort. Dat was een
breukmoment in de Europese geschiedenis. Voor het eerst sinds de val van
het Romeinse Rijk maten de wereldlijke leiders zichzelf opnieuw de
ambitie aan om het leven van hun onderdanen te gaan dicteren. Dat
gebeurde niet langer zoals vroeger via de scherpe lans van hun ridders,
maar via een nieuw en veel scherper wapen: de pen van hun ambtenaren. Om
de repressieve wetgeving uit te vaardigen en af te dwingen zag de
moderne bureaucratie het licht. Dat gebeurde allemaal met een duidelijk
doel: de klassenverschillen die er waren vóór de Zwarte Dood in stand
houden, en elke hoop op sociale mobiliteit bij de lagere klassen in de
kiem smoren. De opkomende staten van Europa maakten zo een reuzensprong
in hun ontwikkeling: de moderne staat was geboren.
Joren Vermeersch
*
NA GESCHRIJFSEL
*
Hier valt niet veel aan toe te voegen of op af te dingen.
Toch
raar dat dit boek over de Zwarte Pest in Vlaanderen in November in
Vlaanderen uitkomt, als enkele uren later de horror zioch de facto
opnieuw aanmeldt. Is God nu mit oder gegen uns?
*
|
