Kruissteken met dubbel-s horen thuis in de wereld van de nuttige handwerken met een artistiek randje; de fascinerende wereld van smyrnakussens, telpatronen, borduurwerkjes, merklappen en antimakassars. Je moet streng in de leer zijn, hetgeen in deze context betekent dat je secuur en nauwkeurig moet kunnen werken. Je hebt er een stramienachtige ondergrond voor nodig, strengen garen in vele kleuren en natuurlijk naald en draad. Een kruissteek, zo heb ik mij laten vertellen, is in de borduurwereld wat één-recht-één-averecht is in de breiwereld: een basisbewerking zonder welke borduren (of breien in het tweede geval) volstrekt ondenkbaar is.

Ma begon pas te borduren toen ze bezig was aan de tweede helft van haar leven. De aanleiding om ermee te beginnen schiet me niet meer te binnen, maar het zou me niet verwonderen dat ze zich heeft laten inspireren door haar eerste dochter, mijn oudste zus, die op een goede dag met het lumineuze idee thuiskwam om met smyrnawol en dito haak een compleet vloerkleed te knopen. Ik zie me nog wol om een latje wikkelen om later met een scheermes draadjes van gelijke lengte te snijden. In ieder geval heeft Ma toen haar kinderen nog klein waren, nooit geborduurd, maar wel gebreid. Sokken in alle maten en kleuren.

In den beginne is er de volledig blanco ondergrond, het gekleurde borduurgaren en het borduurgereedschap. Ooit heeft Ma een voorbedrukt stramien gebruikt, maar dat was eens maar nooit weer. Een rood kruisje op een ondergrond-in-dezelfde-kleur borduren kan immers iedereen, daar is geen kunst aan.

Hoe Ma begint? Ergens in het lege veld slaat zij om zo te zeggen eerst een paar piketpaaltjes: zij zet met donker garen op vaste afstanden hier en daar een beginkruisje. De juiste plaats bepaalt zij door eenvoudig te tellen. Daarna verbindt Ma de beginkruisjes met elkaar zodat er vormen, lijnen, vierkanten, recht- en veelhoeken ontstaan. Symmetrie mág, maar hoeft niet per se. Liever niet. Soms begint zij met twee diagonalen. De zo ontstane door kruissteken afgebakende vormen  worden vervolgens opgevuld  zodat er veelkleurige vlakken ontstaan. Wanneer het gehele stramien gevuld is, werkt Ma het geheel af met een gehaakt randje. Het eindresultaat kan van alles zijn: een lopertje op tafel, een kussenovertrek, een vloerkleedje, een antimakassar op de stoelrug of een wandversiering.

Zo bijzonder als haar borduurwerkjes waren, was Ma eigenlijk zelf ook. Ma had tamelijk veel lak aan voorschriften en conventies, behalve wanneer zij ze zelf had bedacht. Behalve wijs was Ma ook eigenwijs. Normaliter werd door huisvrouwen in ons grensdorp de maandag besteed aan de witte en bonte was. Zo niet door Ma: je moest niet raar staan te kijken dat pas op vrijdag de waslijn volhing met kledingstukken van pa en ma, in de loop der jaren aangevuld met kleren van vijf kinderen. Even normaal is het dat je binnen een afzienbare periode na afloop van een geslaagde middagmaaltijd (Ma kon heel goed koken) de vaat ontdoet van etensresten. Maar Ma  wachtte daar vaak mee tot een uur of vier, want dan had ze in tussentijd gelegenheid haar boek verder uit te lezen. En de buitenboel doen? Ma zou zeggen: die stof regent er wel vanzelf af. Het was maar goed dat er elke vrijdag een dienstmeisje kwam, anders waren we onherroepelijk met zijn allen zwaar vervuild.

Op iedere goed bedoelde kritische vraag (Ma, hoe kun je nou die rok met die blouse combineren?) had Ma een laconiek antwoord klaar in de trant van: nou èn, dat valt wel mee, dat ziet toch niemand, dat denk je maar. Ze zei het met zoveel stelligheid dat het leek of ze gelijk had.

Ma had veel oog en oor voor haar medemens, vooral voor de noodlijdende. Zij was de goedheid zelve. Op oudejaarsavond liep Ma naar het huisje van een oude zwerver ergens in het dorp om hem een zakje eigengebakken oliebollen te brengen. Typisch Ma.

Af en toe liepen Ma’s borduurwerkjes uit de hand. Vooral toen ze bij het hoofdstuk vloerkleedjes aangekomen waren. Overal in haar kamer in het verzorgingstehuis waar ze aan het eind van haar leven woonde, lagen haar vloerkleedjes. Het waren er tenslotte zoveel dat we er wat van zeiden. Bijvoorbeeld dat ze gevaarlijk waren: ‘Straks val je erover en breek je je heup of nog erger!’ Wat dan weer een typisch Ma-antwoord opleverde: ‘Nee hoor, dat zal mij niet overkomen, dat is immers nog nooit gebeurd’, waarna de discussie gesloten was.

Ma bewoonde de naar haar zeggen mooiste kamer van het verzorgingstehuis (toen nog rusthuis geheten). Dat was de kamer naast de centrale ingang. Om beter te kunnen zien wie er in- en uitging, zat Ma graag op de leuning van haar stoel bij het raam. Af en toe zwaaide ze vriendelijk naar een passerende kennis. Onder de stoel stond haar borduurmandje met het opgerolde half-affe kleedje en de strengetjes wol. Toen ze hoogbejaard was geworden, kwam als vanzelf het ogenblik dat het kleedje niet meer afgemaakt werd. Het zou voor altijd on-af blijven.

Het is al bijna twintig jaar geleden dat Ma gestorven is. Maar er gaat praktisch geen dag voorbij dat ik niet aan haar denk. Dat komt ook doordat wij thuis een aantal van haar kruissteekwerkjes op de overloop hebben opgehangen. Telkens als ik via trap en overloop opstijg naar mijn slaapkamer zie ik ze en denk daarbij aan Ma. Uniek en origineel zijn ze, die borduurjuweeltjes, net als de maakster.