Het woestijnzand van Egypte heeft alweer een kunstschat prijsgegeven. Nadat eerder deze maand een kolossaal standbeeld van farao Ramses II in Caïro was ontdekt, hebben archeologen in Luxor gisteren een standbeeld van koningin Teje gevonden.

De ontdekking gebeurde veeleer per ongeluk toen arbeiders een groot standbeeld van farao Amenhotep III uit het zand trokken op de site van Kom el-Hettan. Onder zijn rechterbeen bleek een standbeeld van zijn echtgenote Teje schuil te gaan.

Amenhotep III regeerde van 1390 tot 1352 voor Christus als negende farao van de 18e dynastie over Egypte. Teje overleed in 1340 voor Christus. Ze waren de ouders van farao Amenhotep IV of Achnaton en zodoende ook de grootouders langs vaderskant van farao Toetanchamon.

De Egyptische minister van Antiquiteiten Khaled el-Enany noemt de ontdekking "mooi, voornaam en uniek". Eerder zijn al andere standbeelden van Teje gevonden, maar die zijn telkens van kwartsiet gemaakt. Dit beeld is uit albast gehouwen wat het zonder meer uniek maakt. Bovendien bevindt het zich in een uitstekende staat en bevat het sporen van de oorspronkelijke kleuren.

Een internationaal team van onderzoekers, onder wie ook de Belgische paleoantropoloog Patrick Semal van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen in Brussel, onderzocht gefossiliseerd tandsteen dat op de tanden van neanderthalers werd gevonden. De tandsteenresten zijn zo'n 40.000 tot 50.000 jaar oud, en daarmee de oudste die ooit onderzocht zijn.

Dat tandsteen, een hard, kalk­ach­tig, uit speek­sel en voed­sel­res­ten ont­staan aan­zet­sel op de tanden, bleek een schat aan informatie te bevatten. Er waren niet alleen stukjes voedsel in bewaard, maar ook DNA van bacteriën die in de mond van de neanderthalers leefden, en zelfs van parasieten uit hun verteringsstelsel.

Een verrassende vondst werd gedaan bij de analyse van het tandsteen van een neanderthaler uit de grotten van El Sidrón in Spanje. Hij had een darmparasiet, Enterocytozoon bieneusi, een eencellige schimmel, die diarree veroorzaakt, zo bleek uit DNA in het tandsteen. En hij moet daarnaast ook een tandabces gehad hebben, want dat had sporen nagelaten op zijn kaakbeen.

Het bleek dat deze neanderthaler de schors van populieren had gegeten, die salicylzuur bevat, de pijnstillende stof in aspirine. En nog verrassender: in zijn tandsteen vonden de onderzoekers ook sporen van de schimmel penicilline, een antibioticum. Dat ze die enkel bij deze ene neanderthaler aantroffen, doet vermoeden dat het geen toeval was. 

Het lijkt er dus op dat de neanderthalers een gedegen kennis hadden van het gebruik van geneeskrachtige planten, en hoe ze daarmee tandpijn of de pijn van andere aandoeningen konden verlichten.

"Hun gedrag en hun dieet zien er heel wat gesofisticeerder uit, en lijkt op veel manieren op dat van ons", zo zei mede-auteur professor Alan Cooper van het Australian Centre for Ancient DNA aan de University of Adelaide aan de BBC. "In elk geval contrasteren onze bevindingen sterk met het nogal simplistische beeld van onze oude verwanten dat leeft in de verbeelding van het publiek."

"We hebben hier immers een kerel die zichzelf medicijnen toedient, ofwel omdat hij een tandabces heeft, wat niet al te best was, ofwel omdat hij een akelige darmparasiet heeft, wat ook niet al te best was, hoe dan ook, hij was niet erg gelukkig. En hier is hij dan, terwijl hij aspirine aan het eten is. En we vinden dan ook nog de schimmel penicilline in hem. Vooral het gebruik van de antibiotica zou zeer verrassend zijn, aangezien het meer dan 40.000 jaar plaatsvindt voor wij penicilline ontwikkelen", zo zei professor Cooper.

Uit het onderzoek zijn ook meer details naar voren gekomen over hun dieet. De neanderthalers uit de grotten van Spy in de provincie Namen waren duidelijk vleeseters, en aten onder meer wolharige neushoorn en mouflon, een wild schaap.

Dat stemt overeen met de bevindingen van eerder archeologisch en isotopisch onderzoek, waaruit bleek dat de neanderthalers evenzeer vleeseters waren als ijsberen of wolven, met een dieet dat vooral bestond uit rendieren en wolharige mammoeten en neushoorns.

De neanderthalers uit Spanje bleken daarentegen vegetarisch te eten en hun kostje in de bossen bijeen te zoeken. Bij hen werden namelijk geen sporen gevonden van vlees maar wel van paddenstoelen, mos en pijnboompitten.

De onderzoekers vonden in het tandsteen ook DNA van bacteriën, zowel van commencalen - micro-organismen die op of, in dit geval, in een ander organisme leven zonder dat schade te berokkenen -, als van bacteriën die tandbederf en tandvleesontsteking veroorzaken.

Van een van die bacteriën, Methanobrevibacter oralis, hebben ze het genoom - het geheel aan genetisch materiaal - in kaart gebracht, wat met een ouderdom van 48.000 jaar het oudste genoom van een bacterie is waarmee dat ooit gebeurd is.

Ze vergeleken het met het genoom van de moderne variant van de bacterie, die nu nog in onze monden voorkomt, en stelden vast dat beide stammen 112.000 tot 143.000 jaar geleden uit elkaar zijn gegroeid. Dat is een hele tijd nadat de evolutionaire wegen van de neanderthalers en Homo sapiens, de moderne mens, uit elkaar begonnen te groeien, naar schatting zo'n 400.000 tot 800.000 jaar geleden.

Dat lijkt de hypothese te ondersteunen dat neanderthalers en moderne mensen nauwe contacten met elkaar hadden.

"Dit buitengewone venster op het verleden biedt ons door middel van de micro-organismen die op en in ons leefden, nieuwe manieren om onze evolutionaire geschiedenis te onderzoeken en te begrijpen", zo zei mede-auteur professor Keith Dobney van de University of Liverpool, aan de BBC.  De onderzoekers wijzen er ook op dat het niet alleen een opmerkelijke bron van informatie is voor de studie van onze evolutionaire geschiedenis, maar ook voor die van de evolutie van microben op lange termijn. 

De samenstelling van de gemeenschap van bacteriën in de monden van de neanderthalers bleek overigens afhankelijk van hun dieet, en meer bepaald van de hoeveelheid vlees die er op hun menu stond. Bij de Belgische, vleesetende neanderthalers leek de bacteriegemeenschap sterk op die in de monden van de eerste landbouwers en de moderne mensen, bij de Spaanse neanderthalers was er meer overeenkomst met de bacteriegemeenschap in de monden van chimpansees.

Neanderthalers zijn onze dichtste uitgestorven verwanten, en ze leefden in Europa en Zuidwest- en centraal Azië. De eerste proto-neanderthalers kwamen op het toneel zo'n 350,000 tot  600,000 jaar geleden, de eerste "echte" neanderthalers verschenen tussen 200.000 en 250.000 jaar geleden. Zo'n 40.000 jaar geleden waren ze op het vasteland van Eurazië uitgestorven, alleen op het schiereiland Gibraltar overleefde nog een groep tot 24.000 tot 28.000 jaar geleden.

Moderne mensen en neanderthalers hebben zich met elkaar vermengd, zodat sporen van hun DNA bij de moderne mens voortleven.

De studie over het tandsteen van de neanderthalers is verschenen in het wetenschappelijke magazine "Nature".

http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/Livecenter/1.2912880

Sinds hun ontdekking in 2010 zijn de uitgestorven mensen die denisovamensen genoemd worden, nagenoeg enkel bekend van hun DNA. Dat is uit een vingerkootje, twee tanden en een voetbeentje gehaald die in de Denisova-grot in Siberië zijn gevonden, samen met verschillende werktuigen.

Sindsdien zijn er ook sporen van dat DNA gevonden in het DNA van moderne, niet-Afrikaanse mensen, waaruit blijkt dat die zich ooit vermengd moeten hebben met de denisovamensen. En uit het DNA van de denisovamensen blijkt dan weer dat die zich vermengd hebben met zowel neanderthalers als met Homo sapiens, moderne mensen.

De tanden uit de Denisova-grot lijken niet op die van neanderthalers en evenmin op die van moderne mensen, maar meer op die van de archaïsche Homo erectus, het vingerkootje is erg breed en robuust, maar voor de rest weten we absoluut niet hoe de denisovamensen er uitgezien hebben.

Daar komt nu misschien verandering in, want twee schedels die recent in het oosten van China gevonden zijn, worden omschreven als "uitstekende kandidaten" om ons te tonen hoe die schimmige mensen uit de IJstijd er uitgezien kunnen hebben.

In december 2007 liep het opgraafseizoen ten einde voor onderzoeker Zhan-Yang Li van het Instituut voor Paleontologie van de Gewervelden en Paleo-anthropologie (IVPP) in Peking. Zhan-Yang Li verrichtte opgravingen in de stad Lingjing, nabij de stad Xuchang in de Henan-provincie, zo'n 4.000 kilometer van de Denisova-grot in Siberië, en op de laatste dag zag hij enkele prachtige werktuigen uit kwarts uit het sediment steken op het opgravingsveld. 

Hij besloot de opgravingen met twee dagen te verlengen om de werktuigen te kunnen bergen, en op de allerlaatste ochtend vond zijn team een geel stukje schedel in de modderige bodem van de put waar men aan het graven was, in dezelfde laag waar ook de werktuigen gevonden waren.

Het team keerde de volgende jaren terug naar de opgravingssite en slaagde er in om in de volgende zes seizoenen nog 45 stukjes schedel te vinden die samen twee gedeeltelijke schedels vormen, het aangezicht en de kaken ontbreken jammer genoeg.

Hoewel de voorkant en de kaken ontbreken, heeft het team genoeg stukken van de schedels gevonden om een  nauwe gelijkenis met de neanderthalers vast te stellen. Maar de schedels vertonen ook andere kenmerken, en de onderzoekers hebben de schedels, met hun mengeling van archaïsche, moderne en tussenliggende kenmerken, en met kenmerken van zowel neanderthalers als van moderne mensen, Homo sapiens, omschreven als een "mozaïek van morfologische kenmerken".

Een van de schedels heeft een enorme herseninhoud van 1.800 kubieke centimeter - dicht bij de bovengrens voor zowel Neanderthalers als moderne mensen -, en een neanderthal-achtige holte in een been aan de achterkant van de schedel. De beide schedels hebben uitspringende wenkbrauwbogen en beentjes uit het binnenoor die lijken op die van neanderthalers en niet op die van de moderne mens.

De schedels verschillen echter ook van die van de westelijke neanderthalers uit Europa en het Midden-Oosten. Zo hebben ze dunnere wenkbrauwbogen en minder stevige schedelbeenderen, die overeenkomen met die van vroege moderne mensen en enkele andere Aziatische fossielen. "Het zijn niet ten volle neanderthalers", zei mede-auteur Erik Trinkaus in Science. Trinkaus is paleontoloog aan de Washington University in St. Louis, Missouri.

En de nieuwe fossielen zijn evenmin laat voorkomende exemplaren van andere, oudere archaïsche mensensoorten zoals Homo erectus of Homo heidelbergensis, twee soorten die voorouders zijn van de neanderthalers, moderne mensen en denisovamensen.

Wel hebben ze een aantal kenmerken gemeen met andere fossielen uit Oost-Azië, die dateren van 600.000 tot 100.000 jaar geleden, en die niet makkelijk te klasseren zijn, zei paleo-anthropoloog Rick Potts van het Smithsonian Museum of Natural History in Washington D.C. Tot die kenmerken behoort een brede schedelbasis op het punt waar de schedel op de ruggengraat zit, en een lage platte plaat op de bovenkant van de schedel.

De schedels uit Lingjing lijken ook op een andere archaïsche menselijke schedel van zo'n 100.000 jaar oud uit Xujiayao in het Nihewan-bassin in China, zo'n 850 kilometer meer naar het noorden, zei medeauteur Xiu-Jie Wu, een paleo-anthropoloog aan het IVPP.

In de publicatie van de schedels in "Science" zegt Wu dat die oudere vondsten en de nieuwe schedels "een soort van onbekende of nieuwe archaïsche mens zijn, die in Oost-Azië overleefd heeft tot 100.000 jaar geleden". Op basis van de gelijkenissen met een aantal andere Aziatische fossielen, denkt zij en haar collega's dat de nieuwe schedels toebehoren aan regionale leden van een populatie in het oosten van Azië die generaties lang lokale kenmerken doorgegeven heeft, in wat de onderzoekers "regionale continuïteit" noemen. Tegelijkertijd wijzen de gelijkenissen met zowel de neanderthalers als de moderne mensen er op dat deze archaïsche Aziaten zich minstens "op een laag niveau" vermengd moeten hebben met andere archaïsche mensen.

Zelf gebruiken de onderzoekers in hun publicatie van de nieuwe schedels in Science het woord "denisovamens" niet, maar andere wetenschappers doen dat wel en Ann Gibbons van Science zet ze in hetzelfde nummer op een rijtje.

"Iedereen anders zou zich afvragen of dit denisovamensen zouden kunnen zijn", zei paleo-anthropoloog Chris Stringer van het Natural History Museum in Londen.

De nieuwe schedels passen "absoluut" in het plaatje van wat men zou verwachten van een denisovamens, zei paleo-anthropoloog María Martinón-Torres van het University College London, - "iets met een Aziatische smaak maar nauw verwant aan neanderthalers". Maar omdat de onderzoekers geen DNA uit de schedels gehaald hebben, "blijft de mogelijkheid een speculatie".  Paleogeneticus Qiaomei Fu van het IVPP zegt dat ze geprobeerd heeft DNA te extraheren uit drie verschillende stukken van de schedels, maar dat het niet gelukt is.

Volgens Jean-Jacques Hublin van het Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology in Leipzig voldoen de denisovamensen aan de beschrijving die de auteurs geven van de mensen aan wie de schedels hebben toebehoord, als een populatie archaïsche mensen die generaties lang lokale kenmerken hebben doorgegeven en zich ook vermengd hebben met neanderthalers en moderne mensen. "Dat is precies wat het DNA ons vertelt als je probeert wijs te worden uit de Denisova-ontdekkingen", zei hij in Science. "Deze Chinese fossielen bevinden zich op de juiste plaats op de juiste tijd, en ze hebben de juiste kenmerken."

Wu en Trinkaus die de vondsten gepubliceerd hebben, zeggen echter dat ze de fossielen niet in een groep kunnen plaatsen die enkel gedefinieerd wordt door DNA. "Ik heb er geen idee van wat een denisovamens is", zei Trinkaus. "En ook niemand anders weet het. Het is een DNA-sequentie."

Wat de juiste identificatie van de nieuwe schedels ook moge zijn, ze tonen een veel meer verward beeld dan het algemeen aanvaarde idee van aparte populaties, die grotendeels onafhankelijk van elkaar en naast elkaar geleefd hebben, en ze werpt nieuwe vragen op bij de "out of Africa"-theorie, die zegt dat Homo sapiens in Afrika ontstaan is en zich tussen 100.000 en 50.000 jaar geleden van daaruit over de wereld verspreid heeft.

Sommige wetenschappers stellen dat de moderne mens tegelijk ontstaan is in Afrika en op verschillende plaatsen in Eurazië door vermenging met gemeenschappelijke voorouders, en dat de moderne mens dus een "hybride" is.

“Ik beschouw deze fossielen niet graag als hybriden", zei Erik Trinkaus aan News.com.au. “Hybridisering houdt in dat al deze groepen apart en afzonderlijk waren, en slechts occasioneel interacties kenden. Wat deze fossielen tonen is dat deze groepen in essentie niet apart stonden. Het idee dat er afzonderlijke afstammingslijnen waren in verschillende delen van de wereld, wordt meer en meer tegengesproken door de aanwijzingen die we opgraven."

"China herschrijft het verhaal van de menselijke evolutie", zei Martinón-Torres. "Ik vind dat enorm opwindend."

http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/wetenschap/1.2909141

Tot de jaren 60 waren er twee hypotheses over waarom primaten niet konden praten. Volgens de ene was dat omdat de spraakorganen van primaten niet juist gebouwd zijn, volgens de andere omdat de hersenen niet de juiste signalen zouden geven aan die spraakorganen. Charles Darwin was een aanhanger van die laatste theorie.

Na een onderzoek in de jaren 60 verdween de theorie die Darwin steunde naar de achtergrond. Uit een onderzoek van de spraakorganen van dode apen, moest blijken dat de spraakorganen wel degelijk niet in staat waren om taal te produceren. Sindsdien is dat de belangrijkste theorie in studieboeken, maar na vandaag komt daar wellicht verandering in.

Wetenschappers hebben ontdekt dat de spraakorganen van apen wel degelijk in staat zijn om taalklanken te produceren. Alleen kunnen apen ze niet uitbrengen, omdat hun hersenen niet de juiste signalen uitsturen. De onderzoekers, onder anderen VUB-onderzoeker Bart De Boer, kwamen daar achter door röntgenbeelden te analyseren van levende apen.

De studie werpt een nieuw licht op de geschiedenis van ons taalgebruik. Wetenschappers zijn het immers niet eens over wanneer de mens is beginnen te praten, voornamelijk omdat spraak archeologisch onzichtbaar is en er dus onvoldoende bewijzen (kunnen) zijn.

De bevindingen uit deze studie duiden erop dat het niet de evolutie is van onze mond, tong en stembanden die ons deed praten, maar wel de evolutie van onze hersenen. Omdat onze hersenen de juiste signalen sturen naar onze spraakkanalen kunnen wij spreken. Een aap met de hersenen van een mens zou dus honderduit kunnen praten.

http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/wetenschap/1.2840222

Georges Lemaître is geboren in 1894, in Charleroi, als oudste van vier zonen. De jonge Lemaître studeert vanaf 1911 voor mijningenieur aan de KU Leuven. Tegelijk volgt hij een opleiding Thomistische wijsbegeerte. Het is toen al tekenend voor zijn dubbele interesse: geloof en wetenschap.

Maar het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakt tijdelijk een kruis over zijn studies. Lemaître meldt zich aan, en belandt in 1915 als infanterist aan het IJzerfront. Hij blijft er tot het einde van de oorlog, en wordt er zelfs gedecoreerd. Na de oorlog herbegint hij zijn studies, maar hij kiest nu voor natuur- en wiskunde. Tegelijk treedt hij in, in het seminarie van Mechelen.

Daarna begint hij een internationale carrière als wetenschapper. Hij vertrekt als onderzoeker naar Cambridge, daarna naar Canada, en hij schrijft uiteindelijk zijn doctoraat aan het beroemde MIT in de Verenigde staten.

Lemaître overleed vijftig jaar geleden, en dat wordt nu uitgebreid herdacht in het Vaticaan in Rome. Want, Lemaître was ook priester. Een op het eerste gezicht merkwaardige combinatie. Zeker in die tijd, toen veel mensen pakweg het bijbelse scheppingsverhaal nog letterlijk namen.

Hijzelf zag daar geen probleem in, en heeft daarover in 1933 een nog altijd erg helder en lezenswaardig interview gegeven aan de New York Times (zie foto). Het zegt ook iets over zijn aanzien toen, dat hij geïnterviewd werd door de New York Times. De tekst is trouwens geïllustreerd met een prachtige foto van Lemaître en Einstein in gesprek, met als bijschrift: “Einstein en Lemaître. Ze hebben een diep respect en bewondering voor elkaar”.

In dat interview zegt Lemaître dat hij “twee wegen naar de waarheid bewandelt”: wetenschap en geloof. Wetenschap geeft zekerheid. Geloof geeft verlossing. En die twee wegen hebben elkaar nooit in de weg gestaan, zegt Lemaître. Over het scheppingsverhaal zegt hij bijvoorbeeld: “Er is geen enkele reden om de bijbel af te zweren, omdat we nu weten dat de schepping tien miljard jaar heeft geduurd, in plaats van zes dagen. Genesis leert ons enkel dat we elke zevende dag moeten besteden aan rust en aan gebed, op weg naar verlossing.”

Tot de jaren twintig van vorige eeuw dachten wetenschappers dat de kosmos vrij statisch was. Maar daar brengt om te beginnen Einstein verandering in. In zijn relativiteitstheorie verbindt hij tijd en ruimte met materie en energie. Wat later ontdekte Edwin Hubble dat het heelal bestaat uit veel meer sterrenstelsels dan alleen maar onze Melkweg. Hubble stelde ook iets merkwaardig vast: die sterrenstelsels bewegen zich weg van elkaar.

Lemaître kon in 1927 die twee bevindingen koppelen: de uitdijing van het heelal en de relativiteitstheorie van Einstein. En nog belangrijker: hij dacht daar op voort. Want wat uitdijt, moet ooit kleiner geweest zijn. Terugrekenend kon Lemaître dus van de huidige toestand de weg naar het begin van het heelal reconstrueren. Volgens Lemaître was dat een “atome primitif” dat, via extreem snelle expansie, het heelal zou worden. De oerknal (foto). Een theorie die hij ontwikkelt in een kort artikel in Nature, in 1931.

De theorie wordt eerst op scepsis onthaald. De term “Big Bang” is trouwens van een van de tegenstanders van Lemaître, en was spottend bedoeld. Ook Albert Einstein (foto) twijfelt eerst, maar draait volledig bij na een lezing van Lemaître, en zegt "Dit is de mooiste en meest bevredigende uitleg over het ontstaan van het heelal, die ik ooit heb gehoord." Het duurde tot 1964, vlak voor Lemaîtres dood, met de ontdekking van de kosmische achtergrondstraling, dat de theorie helemaal bewezen was.

Lemaître was bescheiden, en heeft misschien daarom nooit de Nobelprijs fysica gekregen, als is hij wel een aantal keer genomineerd. Een vergissing die het Nobelprijscomité zelf lijkt recht te zetten bij de bekendmaking van de Nobelprijs fysica in 2011, aan twee fysici die ontdekt hebben dat het heelal sneller en sneller uitzet, en dus voort werkten op het inzicht van Lemaître. “Het dient opgemerkt dat Lemaître in zijn artikel uit 1927 correct de vergelijkingen afleidde voor een expanderend heelal”, zegt het Nobelprijscomité in 2011“. Als postuum eerherstel kan dat tellen.

De stad en de necropolis werden in Hoog-Egypte ontdekt, op zo'n 400 meter van de Séti I-tempel in Abydos. Dat bevestigde minister Mahmoud Afifi. Ze dateren van 5.316 voor Christus.

De archeologen troffen volgens Afifi hutten, aardewerk en stenen werktuigen aan. Daarnaast werden er ook 15 grote graftombes ontdekt, die suggereren dat er belangrijke mensen in begraven werden. "Deze ontdekking kan ons veel informatie opleveren over de geschiedenis van Abydos", aldus Afifi in een verklaring verspreid door zijn ministerie.

Egypte heeft tal van archeologische sites die veel toeristen aantrekken, maar de laatste jaren zijn dat er fors minder door de politieke instabiliteit en de aanslagen in het land.

http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.2826525

Te voet van de oostkust van Engeland naar Denemarken stappen en onderweg even halt houden in Nederland? Tijdens de meeste ijstijden die onze planeet heeft gekend, was het praktisch perfect mogelijk. Omdat de zeespiegel toen telkens veel lager stond, kwamen laaggelegen vlaktes droog te staan.

Ook tijdens de laatste ijstijd was dat het geval. Wat nu de (zuidelijke) Noordzee is, was toen een uitgestrekte vlakte die het hedendaagse Engeland en Denemarken via Nederland en ook ons land met elkaar verbond. Vandaag noemen wetenschappers die vlakte van weleer Doggerland.

(Lees verder onder afbeelding)

De prehistorische mens was op dat moment nog een jager-verzamelaar en waarde duizenden jaren in Doggerland rond. Toen de zeespiegel zowat tienduizend jaar geleden aan het einde van de laatste ijstijd begon te stijgen, liep dat Doggerland langzaam onder.

Lange tijd dachten wetenschappers dat de mens hierdoor relatief snel zijn toevlucht tot hoger gelegen gebieden zocht, maar uit Nederlands onderzoek blijkt nu dat hij nog enkele duizenden jaren op de vlakte bleef rondzwerven.

Het onderzoek is uitgevoerd door wetenschappers van de universiteit van Groningen, het Rijksmuseum van Oudheden, de Stichting Stone en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. De resultaten zijn verschenen in het Journal of Archaeological Science.

(Lees verder onder afbeelding)

Concreet hebben de onderzoekers menselijke botten geanalyseerd die uit de Noordzee zijn opgevist. Dat laatste gebeurt regelmatig, nu eens door vissers, dan weer bij het opspuiten van zand voor landwinning. Hun analyse spitste zich toe op botten van mensen die tussen 10.500 en 8.000 jaar geleden aan het begin van het Mesolithicum in Doggerland leefden.

De wetenschappers onderzochten deze botten op stabiele isotopen. Die vertonen lichte variaties al naargelang het voedsel dat iemand tot zich neemt. De isotopen in botten van iemand die hoofdzakelijk vlees eet, geven bijvoorbeeld een andere waarde aan dan iemand die hoofdzakelijk vis eet.

(Lees verder onder afbeelding)

Uit dat isotopenonderzoek blijkt dat de mensen van Doggerland aan het einde van de laatste ijstijd van een dieet met hoofdzakelijk vlees overschakelden op een dieet met hoofdzakelijk vis. Rond 8.000 jaar geleden aten ze nog steeds vooral zoetwatervis uit rivieren. Dat wijst erop dat ze ook toen nog in moeraslanden in de delta's van rivieren woonden en zich dus niet uit Doggerland lieten wegjagen.

Uiteindelijk moest de prehistorische mens toch het onderspit delven tegen de stijgende zeespiegel die in die tijd tot wel twee meter per eeuw steeg, veel sneller dan vandaag. Rond 6225-6170 voor christus veroorzaakten enkele kolossale onderzeese aardverschuivingen in de noordelijke Atlantische Oceaan gigantische tsunami's die Doggerland de doodsteek gaven. De mens zag zich alsnog genoodzaakt naar hogere gebieden te trekken en de vlakte finaal aan de zee over te leveren.

http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/wetenschap/1.2808844

http://deredactie.be/permalink/1.2808844

Botten van dinosauriërs duiken dan wel met de regelmaat van de klok op, (versteend) zacht weefsel van de prehistorische dieren is uiterst zeldzaam. Lang voor het miljoenen jaren geleden kon fossiliseren, verging het immers. Onderzoek voeren naar de evolutie van zo'n weefsel bij dinosauriërs is dan ook moeilijk.

Een fossiel dat in 2004 in Sussex in het Verenigd Koninkrijk is ontdekt, blijkt nu niks minder dan een versteend restant van dinohersenen. Dat hebben wetenschappers van de universiteit van Cambridge ontdekt. Hun resultaten zijn verschenen in een publicatie van The Geological Society in Londen. Naast effectief hersenweefsel vertoont het fossiel ook "echo's" van hersenvliezen en haarvaten.

Waarschijnlijk behoorden de fossiele dinohersenen toe aan een soort gelijkaardig aan de Iguanodon, een grote herbivoor die 133 miljoen jaar geleden tijdens het Late Krijt leefde. De wetenschappers vermoeden dat de hersenen bewaard zijn gebleven omdat ze kort na de dood van het dier zijn "gepekeld" in water met een hoge zuurtegraad zoals een moeras.

Concreet denken ze dat de dino in de buurt van een waterpartij stierf waarna zijn hoofd bedolven raakte onder sedimenten op de bodem van de plas. De hersenen konden vervolgens prima conserveren dankzij de hoge zuurtegraad en een gebrek aan zuurstof.

Vooral de hersenvliezen van het fossiel wijzen op grote gelijkenissen met hersenen van de moderne verwanten van dinosauriërs, met name vogels en krokodillen. Reptielen hebben hersenen in de vorm van een worst die met een dicht netwerk van bloedvaten is omgeven. Hun eigenlijke hersenen nemen vaak slechts de helft van de schedel in.

De fossiele dinohersenen vertonen sporen die aantonen dat ze direct tegen de schedel waren aangedrukt. Mogelijk vulden ze meer ruimte in de schedel en waren hersenen van dinosauriërs dus groter dan gedacht. Toch hoeden de wetenschappers zich voor conclusies over de intelligentie van de dieren op basis van dit ene fossiel.

Ze vermoeden veeleer dat het hoofd van de dinosaurus in kwestie na zijn dood ondersteboven in het sediment terechtkwam waarna de hersenen door de zwaartekracht en verval direct tegen de schedel kwamen te zitten.

De gravures werden gevonden op de wanden en het plafond van de Armintxe-grot in het vissersdorp Lekeitio in de provincie Biskaje. Ze stellen paarden, bizons, geiten en ook twee leeuwen voor. Het is voor het eerst dat afbeeldingen van leeuwen gevonden worden in Biskaje.

Een aantal van de afbeeldingen zijn ook veel groter dan de afbeeldingen die tot nu toe gevonden zijn, een paard is bijvoorbeeld zo'n 1,5 meter lang.

"Het is een wonder, een schat van de mensheid", zei Unai Rementeria, een hoge ambtenaar van de provincie Biskaje. Rementeria heeft de ontdekking eerder deze week aangekondigd. De afbeeldingen werden al in mei ontdekt en ze zijn sindsdien onderzocht door experten.

De grot, die onder een residentieel gebouw ligt, was al langer bekend bij de plaatselijke bevolking, maar ze  is moeilijk toegankelijk en niemand had tot nu toe de 50 meter afgelegd tot aan het 15 meter lange paneel met de nu ontdekte gravures op het plafond.

Samen met twee zijpanelen, staan er in de grot een dertigtal dieren afgebeeld, naast een aantal abstracte vormen als halve cirkels en lijnen. 

Een aantal daarvan zijn "identiek" aan vormen die gevonden zijn in rotsgravures uit de Franse Pyreneeën. Een aantal andere kenmerken die zowel in Biskaje als in de Pyreneeën gevonden worden, zoals de afbeelding van de leeuwen en de graveertechniek die gebruikt werd, doen vermoeden dat er contacten kunnen geweest zijn tussen groepen jagers-verzamelaars in de beide gebieden.

Gedacht wordt dat de gravures dateren van tussen 12.000 en 14.500 jaar geleden.

De grot zal niet opengesteld worden voor het publiek. Ze is, zoals gezegd, moeilijk toegankelijk en bovendien moeten de gravures zo goed mogelijk bewaard worden.

De autoriteiten van Biskaje zeggen evenwel dat ze de nieuwste technologieën zullen gebruiken om het publiek een zo goed mogelijk beeld te bieden van de nieuwe ontdekking.

Op het einde van deze maand zullen experten de nieuwe vondst bespreken op een speciaal congres.

In Kaaskerke, achter de IJzertoren, wordt binnenkort een nieuwe bedrijvenzone aangelegd. Voor de werkzaamheden begonnen, onderzochten archeologen de voorbije weken het terrein van bijna 5 hectare. Door een proefopgraving een jaar geleden wisten ze al zeker dat er lichamen lagen van zeker 3 Belgische soldaten. Die zijn vorige week opgegraven.

Archeoloog Simon Verdegem: "We hadden twee grafkuilen. De knopen van de uniformen van de soldaten gaven ons zekerheid over de eenheden waarvan deze mensen deel uitmaakten. In één kuil lag één soldaat apart, die tot de genietroepen behoorde. In de andere lagen twee soldaten samen en die behoorden tot het 11e Linie Regiment."

Tijdens hun graafwerk vonden de archeologen nog een vierde slachtoffer: een Fransman. Hij lag naast de drie anderen, maar zijn graf werd verstoord door de inslag van een artilleriegranaat en daardoor zijn er alleen maar fragmenten van zijn lichaam teruggevonden. De archeologen zijn er zo goed als zeker van dat deze soldaten omkwamen tijdens de 1e IJzerslag, van 18 oktober tot 11 november 1914.

Simon Verdegem: "In deze zone werd toen hevig gevochten en we weten dat het 11e Linie Regiment hier toen actief was. En het feit dat een Fransman bij hen is gevonden, versterkt ons vermoeden, want Fransen en Belgen vochten hier toen zij aan zij."

Later in de oorlog werden gesneuvelde Belgische soldaten meestal afgevoerd naar een begraafplaats achter het front. Maar in die eerste chaotische weken aan de IJzer werden de slachtoffers vaak begraven op de plek waar ze waren omgekomen.

Simon Verdeghem: "Zo’n tijdelijk graf was altijd wel gemarkeerd, meestal met een houten kruis. Maar vaak raakte het ook vergeten: omdat diegene die ze begraven had zelf nadien sneuvelde, omdat de eenheid van de gesneuvelden naar een andere plaats aan het front verhuisde, omdat de kruisen (en de graven) door bominslagen werden kapotgeslagen, omdat de plek waar de slachtoffers werden begraven niet goed werd genoteerd, ..."

Fysisch-antropologisch onderzoek van de stoffelijke resten zal nu wellicht meer duidelijkheid geven over de leeftijd van de teruggevonden soldaten, hoe groot ze waren, etc. Maar de kans op identificatie lijkt zeer gering.

Het 11e Linie Regiment verloor tijdens de 1e IJzerslag in deze omgeving ruim 70 soldaten, waarvan een groot deel vermist bleven. En er zijn geen nevenvondsten gedaan die zouden kunnen helpen bij identificatie. Het is dus zoeken naar een speld in een hooiberg.

In juni werden ook al drie Belgische militairen en een Franse gevonden, ook in Diksmuide, maar dan aan de rand van de stad zelf. Zij sneuvelden zeker bij het begin van de 1e IJzerslag.

Maar voor deze twee vondsten was het geleden van 1952 dat nog Belgische militairen gevonden werden.

De opgravingen in Kaaskerke waren voor de archeologen ook een buitenkans, omdat ze niet vaak kunnen werken op een terrein waar vooral het Belgisch leger actief was. Zo konden ze hier een complex Belgisch loopgravenstelsel onderzoeken, met allerlei schuilplaatsen, mortierplatformen en een netwerk van communicatielijnen.

Interessant was ook een vroege Franse en ongewoon diepe loopgraaf. Maar visueel was toch een Britse vondst het meest spectaculair.

In oktober/november kwamen eenheden van de Britse Royal Engineers de Belgen hier enkele weken bijstaan. Zij hadden een batterij met zogenoemde Livens-projectoren mee. De Livens-projector is een eenvoudige mortier, een buis met een onderstuk, waarmee bussen gevuld met gifgas of brandstof werden afgeschoten.

Er werden tientallen projectoren naast elkaar geplaatst die hun lading zo’n 1,5 km ver konden afschieten. Erg betrouwbaar waren ze niet en soms ontploften ze ter plekke. Als ze in actie kwamen, werd eerst het terrein rondom ontruimd.

De Britten namen de meeste van hun projectoren terug mee, maar een deel moesten ze achterlaten. Die zijn nu alleen nog maar op foto te zien, want de opgravingen in Diksmuide zijn afgerond en het terrein is opnieuw dichtgegooid.

In Kaaskerke, achter de IJzertoren, wordt binnenkort een nieuwe bedrijvenzone aangelegd. Voor de werkzaamheden begonnen, onderzochten archeologen de voorbije weken het terrein van bijna 5 hectare. Door een proefopgraving een jaar geleden wisten ze al zeker dat er lichamen lagen van zeker 3 Belgische soldaten. Die zijn vorige week opgegraven.

Archeoloog Simon Verdegem: "We hadden twee grafkuilen. De knopen van de uniformen van de soldaten gaven ons zekerheid over de eenheden waarvan deze mensen deel uitmaakten. In één kuil lag één soldaat apart, die tot de genietroepen behoorde. In de andere lagen twee soldaten samen en die behoorden tot het 11e Linie Regiment."

Tijdens hun graafwerk vonden de archeologen nog een vierde slachtoffer: een Fransman. Hij lag naast de drie anderen, maar zijn graf werd verstoord door de inslag van een artilleriegranaat en daardoor zijn er alleen maar fragmenten van zijn lichaam teruggevonden. De archeologen zijn er zo goed als zeker van dat deze soldaten omkwamen tijdens de 1e IJzerslag, van 18 oktober tot 11 november 1914.

Simon Verdegem: "In deze zone werd toen hevig gevochten en we weten dat het 11e Linie Regiment hier toen actief was. En het feit dat een Fransman bij hen is gevonden, versterkt ons vermoeden, want Fransen en Belgen vochten hier toen zij aan zij."

Later in de oorlog werden gesneuvelde Belgische soldaten meestal afgevoerd naar een begraafplaats achter het front. Maar in die eerste chaotische weken aan de IJzer werden de slachtoffers vaak begraven op de plek waar ze waren omgekomen.

Simon Verdeghem: "Zo’n tijdelijk graf was altijd wel gemarkeerd, meestal met een houten kruis. Maar vaak raakte het ook vergeten: omdat diegene die ze begraven had zelf nadien sneuvelde, omdat de eenheid van de gesneuvelden naar een andere plaats aan het front verhuisde, omdat de kruisen (en de graven) door bominslagen werden kapotgeslagen, omdat de plek waar de slachtoffers werden begraven niet goed werd genoteerd, ..."

Fysisch-antropologisch onderzoek van de stoffelijke resten zal nu wellicht meer duidelijkheid geven over de leeftijd van de teruggevonden soldaten, hoe groot ze waren, etc. Maar de kans op identificatie lijkt zeer gering.

Het 11e Linie Regiment verloor tijdens de 1e IJzerslag in deze omgeving ruim 70 soldaten, waarvan een groot deel vermist bleven. En er zijn geen nevenvondsten gedaan die zouden kunnen helpen bij identificatie. Het is dus zoeken naar een speld in een hooiberg.

In juni werden ook al drie Belgische militairen en een Franse gevonden, ook in Diksmuide, maar dan aan de rand van de stad zelf. Zij sneuvelden zeker bij het begin van de 1e IJzerslag.

Maar voor deze twee vondsten was het geleden van 1952 dat nog Belgische militairen gevonden werden.

De opgravingen in Kaaskerke waren voor de archeologen ook een buitenkans, omdat ze niet vaak kunnen werken op een terrein waar vooral het Belgisch leger actief was. Zo konden ze hier een complex Belgisch loopgravenstelsel onderzoeken, met allerlei schuilplaatsen, mortierplatformen en een netwerk van communicatielijnen.

Interessant was ook een vroege Franse en ongewoon diepe loopgraaf. Maar visueel was toch een Britse vondst het meest spectaculair.

In oktober/november kwamen eenheden van de Britse Royal Engineers de Belgen hier enkele weken bijstaan. Zij hadden een batterij met zogenoemde Livens-projectoren mee. De Livens-projector is een eenvoudige mortier, een buis met een onderstuk, waarmee bussen gevuld met gifgas of brandstof werden afgeschoten.

Er werden tientallen projectoren naast elkaar geplaatst die hun lading zo’n 1,5 km ver konden afschieten. Erg betrouwbaar waren ze niet en soms ontploften ze ter plekke. Als ze in actie kwamen, werd eerst het terrein rondom ontruimd.

De Britten namen de meeste van hun projectoren terug mee, maar een deel moesten ze achterlaten. Die zijn nu alleen nog maar op foto te zien, want de opgravingen in Diksmuide zijn afgerond en het terrein is opnieuw dichtgegooid.