Waar leg je de grens tussen de voorlopers van de mens, en de ‘echte’ mensen? De beroemde antropoloog Louis Leakey trok de streep bij stenen schilfers met een scherpe rand, die niet van nature ontstonden als een steen brak. Werktuigen dus. Die waren des mensen. Dat de oudste ‘mens’ die hij bij werktuigen vond, Homo habilis, ook nog eens rechtop liep, en alle oudere vondsten niet, was een bijkomend argument voor zijn keuze.

Niemand heeft sindsdien zijn grens betwist, ook al weten we nu dat er ook al aapmensen waren die rechtop liepen – Lucy, bijvoorbeeld – en dat er ook dieren zijn die werktuigen gebruiken, en maken. Chimpansees gebruiken zelfs stenen als werktuig.

Kapucijnaap

Maar bewust schilfers van zo’n steen afslaan, dat doen zelfs chimpansees niet. En toen men bonobo’s in gevangenschap leerde om stenen werktuigen te maken, leken de schilfers die zij afsloegen niet op wat de eerste mensen maakten.

Des te groter is de schok nu zes Britse en Braziliaanse onderzoekers in de Nature van vandaag melden dat een veel ‘lagere’ apensoort, de bebaarde kapucijnaap (Sapajus libidinosus), ‘menselijke’ schilfers van stenen afslaat – let wel: hij gebruikt die schilfers niet. Die kapucijnapen brengen ons bij de pijnlijke vraag: wist Homo habilis dan wél wat hij deed? En ligt de grens van het mensdom wel waar ze moet liggen?

Men wist al ruim een kwarteeuw dat de aapjes stenen gebruikten om noten mee kapot te slaan. Tomos Proffitt, Lydia Luncz en collega’s filmden nu in het Braziliaanse nationale park Serra da Capivara aapjes die stenen tegen elkaar sloegen tot ze braken. De scherpe schilfers die wegspatten, de ‘afslagen’, verschilden in de helft van de gevallen niet van die uit archeologische sites.

Dat de aapjes de gebroken stenen wel hergebruikten als hamer, maar niet gingen snijden of schrapen met de afslagen, is slechts een magere troost. Vanaf nu is het niet meer genoeg dat je bij een fossiel bewust gemaakte stenen schilfers vindt, je zult voortaan ook moeten aantonen dat die schilfers bewust werden gebruikt, bijvoorbeeld via snijsporen op botten in de buurt, of slijtsporen op de snede.

Afrika

Het is niet meer genoeg dat je bij een fossiel bewust gemaakte stenen schilfers vindt, je zult ook moeten aantonen dat ze bewust werden gebruikt

Paleoantropologen hebben in de fossielen van mensen en voormensen gezocht naar evoluties die de men­selijke hand en hersenen steeds geschikter maakten om tot het fabriceren van werktuigen te komen. Die gegevens zal men nu toch eens in een breder perspectief moeten bekijken, zegt een commentaarstuk in Nature.Dat stelt de leek meteen ook gerust: onze kennis over de steenbewerking van de eerste mensen in Afrika ‘rust op solide fundamenten. Ze steunt op decennia van continu onderzoek en honderden productieplaatsen van stenen werktuigen.’

Versta: de stenen werktuigen die we uit Afrika kennen zijn echt wel door mensen gemaakt, en bewust. Een steen kan in de natuur door druk of een val breken en vergruizelen. Maar voor de typische schelpvormige breuken die scherpgerande schilfers laten ontstaan, moet hij op één punt geraakt worden, tangentieel en met een goedgekozen kracht. Het is niet omdat aapjes daar af en toe in slagen, zo te zien bij toeval, dat alles wat we nu als een menselijk product catalogiseren, door apen gemaakt zou zijn. Aapjes laten bijvoorbeeld geen snij- en slijtsporen na, mensen wel. Mensen halen ook verscheidene afslagen uit dezelfde kernsteen.

In het grondig bestudeerde Afrika mogen we er gerust in zijn, alvast volgens het commentaarstuk. Maar voor Zuid-Amerika, waar er nog steeds debat is over wanneer en waarvandaan de mens er arriveerde, kunnen steenschilfers voortaan maar beter niet meer als argument gebruikt worden, geeft het commentaarstuk toe.

Ook al meppen de Braziliaanse aapjes er lustig op los, ze gebruiken de steenschilfers nergens voor, en ­lijken er zelfs niet in geïnteresseerd. Ze likken wel vaak het gruis van de grote hamerstenen waarmee ze meppen. Voor de voedzame mineralen in kwartsiet? Voor het korstmos? Als u een beter idee hebt, mag u het zeggen.

http://www.standaard.be/cnt/dmf20161019_02528776