Op de mummie van de jonge farao Toetanchamon werden twee dolken gevonden. Op zijn buik lag een gouden dolk, op de rechterdij een fraai versierde dolk met een gouden handvat en een gouden schede, maar met een ijzeren lemmet.
Het is een van de weinige ijzeren voorwerpen uit het oude Egypte die ooit gevonden zijn, en het is opvallend omdat Egypte eigenlijk nog in het Late Bronstijdperk verkeerde.
Er zijn wel al ijzeren voorwerpen in Egypte gevonden, zelfs uit het Oude Rijk, lang voor Toetanchamon, en een lijst met giften van de koning van Mittani aan Amenhotep III, mogelijk de grootvader van Toetanchamon, vermeldt een aantal waardevolle ijzeren objecten, waaronder dolken met een ijzeren lemmet. Duidelijk is in elk geval dat de oude Egyptenaren veel waarde hechtten aan ijzeren voorwerpen.
Ook in het graf van Toetanchamon lagen er nog een aantal kleinere ijzeren voorwerpen, maar de dolk heeft het meeste de aandacht getrokken.
De dolk zoals hij gevonden werd op de mummie van Toetanchamon (foto: Griffith Institute, Oxford University).
Röntgenfluorescentiespectrometrie
Naar de dolk is dan ook al onderzoek gedaan, maar dat was niet echt overtuigend. Een studie, die nooit gepubliceerd is, stelde dat de samenstelling van het lemmet wees op een meteoriet als oorsprong, maar het was niet duidelijk welke methode er gebruikt werd om dat te bepalen, een tweede studie, gebaseerd op röntgenfluorescentiespectrometrie, vond een nikkelgehalte van 2,8 procent, te laag voor een meteoriet.
IJzermeteorieten zijn meestal een samenstelling van ijzer en nikkel, met kleine hoeveelheden kobalt, fosfor, zwavel en koolstof, en sporen van nog een aantal elementen.
Uit de nieuwe analyse, met de modernste röntgenfluorescentiespectrometrie, blijkt dat het ijzer van het lemmet bestaat uit ijzer met 10,8 procent van het gewicht aan nikkel en 0,58 procent van het gewicht aan kobalt. En dat is een zeer sterke aanwijzing voor het feit dat het ijzer afkomstig is van een meteoriet.
Het lemmet van de dolk is overigens van een zeer goede kwaliteit, het vertoont geen roest en het is blijkbaar homogeen in samenstelling. Dat wijst er op dat de Egyptische smeden in de tijd van Toetanchamon, de 14e eeuw v.C., al behoorlijk beslagen waren in het bewerken van ijzer.
De studie is gepubliceerd in Meteoritics & Planetary Science.
Het gouden masker van Toetanchamon.
Meteorieten
Een meteoriet is het deel van een planetoïde - een klein hemellichaam - of een meteorïde - een nog kleiner hemellichaam - dat op het aardoppervlak terechtkomt, nadat het hemellichaam vanuit de ruimte door de atmosfeer is gevallen.
Tijdens zijn baan door de dampkring wordt het materiaal sterk afgeremd en zeer heet. Dit kan een lichtflits geven, een meteoor of vallende ster. Bij grote brokstukken die niet volledig verbranden maar op aarde terechtkomen, kan dit lichtverschijnsel zeer helder zijn. Men spreekt dan van een bolide of vuurbol.
Meteorieten komen op alle regio's van de aarde zowat in gelijke mate terecht, maar uiteraard zijn ze makkelijker te vinden in eentonige, weinig begroeide landschappen. Als een meteoriet in het regenwoud terechtkomt, is het een kwestie van puur geluk dat iemand er bij wijze van spreken over struikelt en hem vindt, op Antarctica of in (licht gekleurde) woestijnen zijn ze veel makkelijker te vinden. Ook in de woestijnen die de Egyptische Nijlvallei omringen worden er in verhouding veel gevonden.
IJzermeteorieten
Er zijn verschillende soorten meteorieten, waarvan er drie het meest voorkomen: ijzermeteorieten, ijzer-steenmeteorieten en steenmeteorieten.
Het is zeker dat de oude Egyptenaren ijzermeteorieten kenden en gebruikten om ijzeren voorwerpen mee te maken, vooral decoratieve, rituele en ceremoniële objecten. De oudste ijzeren voorwerpen die in Egypte gevonden zijn en, naast de dolk, de enige die met een goede methode geanalyseerd zijn, zijn negen kleine kraaltjes uit een graf in Gerzeh. Ze worden gedateerd rond 3200 v.C. en zijn zeker ook gemaakt uit meteorietijzer.
Het ziet er dus naar uit dat de Egyptenaren in de Bronstijd hun kostbare ijzer - het was toen duurder dan goud - bijna uitsluitend uit meteorieten haalden. Dat wordt nog bevestigd door het opduiken in de teksten van een nieuw begrip. De Egyptenaren kenden al lang het woord "biaa", dat "mineraal, metaal of ijzer" betekent, en in de 13e eeuw v.C. duikt een nieuw begrip op "biaa n pt", "ijzer van de hemel". Dat wijst erop dat de Egyptenaren toen beseften dat hun zeldzame ijzer letterlijk uit de lucht viel.
Pas met het aanbreken van het 1e millennium v.C. wordt het delven en gebruiken van ijzer algemeen in het oostelijke Middellandse Zeegebied.
