Wetenschappers bikkelen er al langer over dat de grote evoluties in de menselijke economie al dan niet het gevolg waren van migraties op grote schaal. Zo zouden boeren uit het Midden-Oosten via de Balkan de landbouw naar Europa hebben gebracht. Duizenden jaren later zou de verspreiding van de metaalbewerking en dan vooral van het brons het gevolg zijn geweest van migraties uit het gebied ten noorden van de Zwarte Zee. Die laatste migratie wordt dan in verband gebracht met Indo-Germaanse invloeden.

Tegenstanders gaan er dan weer van uit dat het om erg beperkte migraties gaat en dat de oorspronkelijke bevolking vrij snel nuttige expertise overname van de nieuwkomers.

Genetici van Trinity College in de Ierse hoofdstad Dublin en van de Queen's University in de Noord-Ierse hoofdstad Belfast hebben nu tenminste voor hun eigen eiland een sluitende verklaring gevonden voor het bewijs van migratie en ontwikkeling.

Uit onderzoek van het DNA van een 5.200 jaar oude vrouw uit het Neolithicum wiens resten zijn gevonden in de buurt van Belfast, blijkt dat haar erfelijk materiaal veel gelijkenis vertoont met de huidige inwoners van Spanje en het Italiaanse eiland Sardinië. Dat zou de stelling ondersteunen dat de neolithische revolutie naar Ierland is gekomen in het spoor van migranten uit de Middellandse Zee.

Tegelijk bleek dat het DNA van drie mannen van 2.000 jaar geleden uit de Bronstijd dan weer voor een derde wees op een herkomst uit de Pontische Steppe in Zuid-Rusland en Oekraïne. Die migratie wordt dan weer in verband gebracht met de metaalbewerking.

Die groep van mannen uit de Bronstijd bleek dan weer veel erfelijke gelijkenissen te vertonen met de huidige Ieren, Schotten en Welshmen, de Keltische inwoners van de Britse Eilanden. Dat DNA verschilt dan weer van dat van de Engelsen, die cultureel en dus ook genetisch beïnvloed werden door de migraties van Germaanse Angelen, Saksen en Juten en later Vikingen uit het Baltisch gebied.

Vreemd genoeg lijkt de intocht van neolithische boeren in het geval van de vrouw samen te vallen met oude Ierse sagen, die verhalen over verschillende invasies op het eiland, waarvan de laatste teruggaat tot die van de Milesiërs die afkomstig zouden zijn uit de Middellandse Zee.

De graftombe van de jonge farao Toetanchamon is een van de tientallen rotsgraven die gevonden zijn in de Vallei der Koningen nabij de Egyptische stad Luxor (de oude hoofdstad Thebe). De graven van de farao’s uit het Egyptische Nieuwe Rijk werden er uitgehakt uit de rotsige ondergrond. De ingangen werd verstopt om de tombes, die veel kostbaarheden bevatten, te beschermen tegen grafrovers. Een groot aantal rotsgraven werd inderdaad geplunderd en veel mummies uit ongeschonden graven werden in een latere tijd uit de tombes gehaald, om ze nog beter te beschermen op een geheime plaats.

Het graf van Toetanchamon is een uitzondering, omdat het integraal bewaard bleef – inclusief de honderden voorwerpen die de mummie moesten begeleiden - tot het in 1922 werd ontdekt.

De speurtocht naar een verborgen kamer in de tombe is merkwaardig genoeg het gevolg van een poging om de graven te beschermen tegen … toeristen. De Vallei der Koningen kent dagelijks een stroom van bezoekers en de koningsgraven behoren tot de grootste toeristische trekpleisters, zeker vanwege de prachtige wandbeschilderingen, die vaak uitstekend zijn bewaard (de rest van de inhoud is meestal naar musea verhuisd). Maar de aanwezigheid van al die toeristen is op den duur schadelijk voor die decoraties, al was het door de vochtige lucht die ze inademen. Om die reden is het aantal bezoekers aan het graf van Toetanchamon (dat trouwens enkele jaren gesloten was voor restauratie) nu beperkt tot 400 per dag.

In 2008 werd besloten een aantal bedreigde graftombes op termijn te sluiten voor het publiek. De toeristen zouden in plaats daarvan replica’s bezoeken die in de Vallei der Koningen zouden worden opgesteld (een dergelijke replica werd eerder al gemaakt van de grot van Lascaux met haar beroemde prehistorische rotsschilderingen). Die replica’s zouden met de grootst mogelijke precisie worden gemaakt.

Hiervoor werd een beroep gedaan op het gespecialiseerde bedrijf Factum Arte in Madrid. Dat werd aanvankelijk opgericht om een facsimile te maken van de tombe van Seti I, de grootste van alle rotsgraven. Om praktische redenen werd dat project uitgesteld. Men begon dan aan het scannen van de veel kleinere tombe van Toetanchamon, d.w.z. van de eigenlijke grafkamer (de Egyptische graven hebben meestal meerdere kamers), omdat die de enige is met wandbeschilderingen.

Met hoogtechnologisch materiaal werden foto’s van zeer hoge resolutie van de wandschilderingen gemaakt. Anderzijds scande een speciaal laserapparaat het reliëf van de wanden, met een zeer grote nauwkeurigheid (oneffenheden van minder dan een millimeter waren zichtbaar). Op die manier, en onder toezicht van bekwame kunstexperts, kon een perfecte facsimile van elke wand worden gemaakt. (Kijk hier)

Toen de facsimile-grafkamer van Toetanchamon voltooid was, gaf Factum Arte de gegevens ven de scans vrij. Het was toen dat Nicholas Reeves, een vrij bekend Brits egyptoloog verbonden aan de universiteit van Arizona, de scangegevens onder de loep nam.

Reeves mekte in een wand oneffenheden op die leken op die van spleten die door plaaster waren bedekt. Mogelijk zouden die wijzen op een verborgen deur. De deur zou dezelfde afmetingen hebben als die van de bestaande deur naar een zijkamer. Markeringen in een andere wand zouden er bovendien op wijzen dat er zich achter die wand een lege ruimte bevindt.

Nader onderzoek heeft intussen het bestaan van de verborgen ruimte bevestigd. Metingen van infraroodstraling wijzen op een temperatuurverschil van de muren en dat kan verklaard worden als er een holte achter staat.

Volgens Reeves zou die verborgen ruimte een ander graf kunnen zijn. Hij heeft daar enkele argumenten voor. Toen Toetanchamon rond 1323 v. Chr. Overleed, was hij hoogstens 18 jaar oud. Er was geen tijd geweest om een volledig nieuwe graftombe voor hem te bouwen. Reeves meent dat men een deel van een bestaande graftombe voor Toetanchamon heeft ingericht, en de rest heeft afgesloten. Dat zou verklaren waarom zijn graftombe relatief klein is. Er zijn trouwens andere voorbeelden waar een graftombe later “gedeeld” werd met een ander graf.

Van wie zou de grotere graftombe dan zijn geweest? Reeves denkt aan koningin Nefertiti, die met Toetanchamons vader Echnaton was getrouwd, al was ze waarschijnlijk niet de moeder van de jonggestorven farao. Ze stierf tien jaar voor hem. Reeves meent in de beschilderingen van Toetanchamons grafkamer aanwijzingen te vinden voor de aanwezigheid van Nefertiti.

We kunnen natuurlijk niet met zekerheid weten wat er zich achter de muren bevindt, zolang er niet effectief naar gezocht is. Eenvoudig is dat niet. Er kan natuurlijk geen sprake van zijn om de wanden met hun prachtige beschilderingen te doorboren. Intussen zijn er wel enkele kritische kanttekeningen te maken bij al die speculaties.
Dat er zich achter een graftombe een holle ruimte bevindt, is op zich niet zo ophefmakend.

Toetanchamons graf was haastwerk. Daarom zijn wellicht alleen de muren van de eigenlijke grafkamer beschilderd en niet de hele tombe. Uit sporen van bacteriën blijkt dat de verf nog niet droog was toen de ruimte werd afgesloten. Maar dat betekent nog niet dat deze ruimte een deel van een grotere graftombe vormde. Meestal wordt aangenomen dat het ging om een tombe die oorspronkelijk voor een dignitaris of lid van de koninklijke familie was bestemd, niet voor de farao zelf.

Er is in de rotsen van de Vallei der Koningen zeer veel gegraven, maar het graafwerk werd soms stopgezet als de kwaliteit van de steen onvoldoende is. Veel gangen leiden naar niets.

Als Nefertiti inderdaad de moeder van Toetanchamon was, weten we dat ze begraven lag in een andere graftombe in de Vallei der Koningen. De mummie van een vrouw, de zgn. “Younger Lady”, die gevonden werd in tombe KV35 werd immers door DNA-onderzoek geïdentificeerd als de moeder van Toetanchamon én als de dochter van farao Amenhotep III (tevens de vader van Echnaton). De echtelingen Echnaton en Nefertiti zouden dan broer en zus zijn geweest, maar dat gebeurde wel meer in de Egyptische koningshuizen… En als Nefertiti niet de “Young Lady” is, dan is ze mogelijk de mummie van een vrouw die in nog een ander rotsgraf werd gevonden.

Het is trouwens allesbehalve zeker dat Nefertiti in de Vallei der Koningen is begraven. Veel egyptologen denken dat ze rust in Amarna, de hoofdstad die door haar echtgenoot Echnaton werd gesticht.

De beweringen van Reeves kregen meteen tegenwind van de bekende Egyptische archeoloog Zahi Hawass, die jarenlang zowat de hoogste autoriteit was inzake opgravingen in Egypte. Tijdens de Arabische Lente van 2011 was hij korte tijd zelfs minister van Oudheden.

Hawass is het niet eens met de argumenten van Reeves, met wie hij eerder al in botsing was gekomen. Toen een Amerikaanse archeoloog in 2006 liet weten dat hij een nieuw rotsgraf nabij dat van Toetanchamon had opgegraven, beweerde Reeves dat hij die tombe al eerder ontdekt had door ondergrondse radarmetingen.

Hawass weerlegde toen Reeves’ aanspraken. Beiden zitten in elkaars vaarwater, beiden hebben boeken over Toetanchamon geschreven.

Hawass heeft de reputatie dat hij het archeologisch werk in Egypte wil domineren en andere archeologen in de schaduw zetten of zelfs tegenwerken. Zelf is hij in opspraak gekomen door de hoge honoraria die hij vraagt voor lezingen en zijn medewerking aan tv-documentaires, waarin hij in Indiana Jones-tenue verscheen. Hij werd ook beschuldigd van smokkel van oudheden. Naijver tussen befaamde egyptologen die graag in de aandacht van de media komen komt wel meer voor…

Waarom dan die speculaties en media-aandacht? Het zou allemaal wel heel mooi kunnen worden als er inderdaad een onbekend graf wordt gevonden.

Iedereen heeft nog de ontdekking van het graf van Toetanchamon in het achterhoofd. Niet alleen was die vondst op zich zeer indrukwekkend, de ontdekking in 1922 was een waar media-event. De “officiële” opening van de graftombe door de ontdekker Howard Carter (hij was er natuurlijk al even in geweest) vond plaats in aanwezigheid van heel wat journalisten en prominenten (waaronder koningin Elisabeth van België en haar zoon, de toekomstige Leopold III).

De mogelijkheid dat we iets dergelijks opnieuw meemaken, doet iedere liefhebber van het oude Egypte likkebaarden. Het zou trouwens een goede zaak zijn voor het toerisme in Egypte, waarmee het de laatste jaren maar pover gesteld is, vanwege de terreurdreiging.

En Nefertiti is niet alleen bekend als de vrouw van de “ketterse” farao Echnaton, ze is onsterfelijk geworden door het prachtige borstbeeld dat in 1905 in Amarna van haar werd gevonden. Zo prachtig, dat sommigen aan de echtheid ervan zijn gaan twijfelen.
Misschien wordt er dus helemaal niets gevonden. Hoe dan ook heeft de ondergrond van het oude Egypte nog lang niet al zijn geheimen prijsgegeven. We kunnen nog verrassingen verwachten, maar niet noodzakelijk over Nefertiti.

De Egyptische beschaving omvat een tijdspanne van zowat 3000 jaar. Alleen al het Nieuwe Rijk, de periode die het hoogtepunt van de Egyptische macht vormt, duurde circa vijfhonderd jaar (16e tot 11e eeuw v. Chr.). Een onwezenlijk lange tijd, waarin ontzettend veel gebeurd is. De archeologen hebben nog veel werk te doen.

Stonehenge is een van de beroemdste prehistorische monumenten ter wereld, een cirkelvormige opstelling van grote, rudimentair bewerkte rechtopstaande blauwstenen met rondom een aarden wal. Het dateert uit het Stenen Tijdperk, volgens de meest recente schattingen van rond 2.900 voor Christus.

Het ontstaan en de "functie" van Stonehenge spreken tot de verbeelding, de wildste theorieën daaromtrent doen dan ook de ronde. Een team wetenschappers van de universiteiten van onder meer Londen, Manchester, Bournemouth en Southampton voegt nu nóg een schepje toe aan het mysterie. Volgens hun bevindingen zou het monument eerst in Wales hebben gestaan, in plaats van in Engeland.

Een beetje aardrijkskunde. Stonehenge ligt in het graafschap Wiltshire, in het zuidwesten van Engeland, op de laagvlakte van Salisbury Plain. De grens met Wales is in vogelvlucht bekeken niet zo ver. Eerder was al bekend dat de monolieten die de binnenste cirkel van Stonehenge vormen, uit de Preseli Hills in Pembrokeshire komen, een graafschap in het zuidwesten van Wales. De afstand tussen de Preseli Hills en de Salisbury Plain bedraagt ongeveer 140 mijl, omgerekend zo'n 225 kilometer.

Nu hebben archeologen een bijzondere reeks uitkappingen in rotsformaties ontdekt in Carn Goedog en Craig-Rhos-y-felin, in het noorden van de Preseli Hills. Die uitkappingen komen in grootte en vorm exact overeen met de andere monolieten in Stonehenge. In de buurt vonden de onderzoekers gelijkaardige uitgehouwen monolieten die niet zijn meegenomen. Ze ontdekten ook een soort laadperron vanwaar de zware gesteenten weggesleept konden worden.

De archeologen hebben met koolstofdatering achterhaald wanneer de blauwsteen uit de rotsen van Carn Goedog en Craig-Rhos-y-felin gehouwen is. De resultaten noemen ze "verbazingwekkend". "We hebben data van rond 3.400 jaar voor Christus voor Craig-Rhos-y-felin en rond 3.200 jaar voor Christus voor Carn Goedog", zegt professor en projectleider Mike Parker Pearson. "Intrigerend, want de gesteenten op Stonehenge werden pas rond 2.900 voor Christus opgericht."

"Het zou de neolithische stenensjouwers bijna 500 jaar gekost hebben om ze in Stonehenge te krijgen, maar dat lijkt in mijn ogen maar weinig waarschijnlijk. Het is meer plausibel om aan te nemen dat de stenen eerst in een plaatselijk monument werden gebruikt, niet ver van de opgravingen, dat later werd ontmanteld en naar Wiltshire versleept."

De datering zou erop kunnen wijzen dat Stonehenge ouder is dan tot nu toe wordt aangenomen, maar volgens de wetenschappers is het dus meer waarschijnlijk dat de steenkappers hun eigen monument in Wales wilden bouwen.

Ergens in de buurt van de opgravingen zou dus "het eerste Stonehenge" hebben gestaan, en het Stonehenge dat we nu zo goed kennen, is dan een "tweedehandse" versie. "Normaal gezien doen we niet vaak zulke fantastische ontdekkingen, maar dit is er wel een", zegt Mike Parker Pearson.

De archeologen zijn ook op zoek naar een mogelijke locatie voor "het eerste Stonehenge". "We voeren groot geofysisch onderzoek, proefopgravingen en analyses van luchtfoto's uit op de omgeving en we hebben al mogelijke locaties kunnen bepalen. De resultaten zijn hoopgevend, mogelijk vinden we wel iets groots in 2016", zegt professor Kate Welham.

Een groep wetenschappers heeft een opgraving van wellicht de grootste verzameling mensachtige botten ooit gedaan, in de geïsoleerde Dinaledi-kamer van een grot in Zuid-Afrika.

Een team onder leiding van paleoantropoloog Lee Berger deed twee expedities in het grottennetwerk met de naam “Rising star” in het noordoosten van Zuid-Afrika. De grot bevindt zich in “De wieg van de mensheid”, een gebied waar eerder al goed bewaarde fossielen van mensachtigen werden ontdekt, en dat Unesco-werelderfgoed is.

Voor de expeditie moest Berger op zoek naar wetenschappers die door de 18 centimeter brede toegang van de Dinaledi-kamer pasten. Hij stelde een team samen van zes vrouwen, de "Ondergrondse astronauten". De expedities brachten op. “Met meerdere exemplaren van bijna elk bot in het lichaam is de homo naledi waarschijnlijk nu al de fossiele menssoort waar we het meeste over weten”, zegt Berger.

De meest opmerkelijke factor is het feit dat de soort bewust de gevaarlijke tocht naar de afgelegen grot maakte om daar de doden te begraven. Dat soort rituelen was voorheen enkel bekend bij de moderne mens.

De ontdekking dwingt wetenschappers om onze stamboom te herdefiniëren. De homo naledi is vooral een probleem omdat de soort een mengeling is van mens- en aapachtige kenmerken. De handen, voeten en onderbenen vertonen dezelfde kenmerken als die van de moderne mens, maar de romp, schouder en pelvis zijn primitief.

De onderzoekers hebben ook moeilijkheden met het plaatsen van de soort in onze genealogie, omdat de fossielen in isolatie gevonden werden. Door de afwezigheid van bijvoorbeeld fossielen van andere dieren is het lastig om de homo naledi te situeren in de tijd.

De homo naledi had een klein brein, ongeveer de grootte van een vuist. Hij was ongeveer 1,5 meter groot en woog 45 kilogram. Volgens professor Berger is de opgraving maar een fractie van de overblijfselen aanwezig in de Dinaledi-kamer: “Er zijn mogelijk nog honderden, misschien duizenden overblijfselen van de homo naledi daar beneden”.