Welgekomen en kom maar hier…

Aan de weg van Hamme naar Huldenberg kwam maar geen einde toen Zuster Rita met vier andere zusters op 17 augustus 1941 overgeplaatst werd (Het eigenlijke bestuur werd waargenomen op 9 juli 1941.).  Het was voor de vijf jonge vrouwen een reis in het onbekende want zij wisten niet goed wat hen te verwachten stond. 

Toen in 1939 de Zusters Annonciaden Ganspoel verlieten, werden zij vervangen door een aantal leken dat blijkbaar in de ogen van Pater Agnello, die geen gemakkelijk persoon was, niet voldeden. Ganspoel stond toen onder het bestuur van “L’oeuvre Nationale des Aveugles (ONA)” uit Brussel.  Aan het hoofd van het instituut stond de heer Max Dapper.  Hij had té kampen met ontzettend veel problemen.  De goede gang van zaken werd bemoeilijkt door te wisselvallig personeel.  Het uitbreken van de oorlog veroorzaakte veel schade.  De geallieerde troepen dwongen de inwoners te vluchten.  Als Ganspoel vrij kwam kon men de meeste kinderen terug opnemen; zij werden samen met het personeel op een vrachtwagen teruggebracht maar alles (mondvoorraad, beddegoed, kleren, didactisch materiaal…) was gestolen. Voor rantsoenering moest er gebedeld worden. 

Pater Agnello zag zijn levenswerk in mist opgaan en deed een ultieme poging om wat hij een paar decennia voordien opgericht had, te redden.  De oorlog en het gebrek aan financiële middelen boden hem weinig alternatieven.  Hij ging dus aankloppen bij de Zusters van de H. Vincentius a Paulo in Dendermonde met een bescheiden maar zeer concrete vraag : hij vroeg een verpleegkundige, een onderwijzeres, iemand voor de wasserij, een opvoedster en iemand voor de keuken.  In die jaren waren de roepingen talrijk en de congregatie was bereid om in te gaan op het verzoek van Pater Agnello.

Het blindeninstituut telde in die moeilijke jaren 17 kinderen; sommigen waren normaal begaafd, anderen hadden een meervoudige handicap. Ze waren Vlaams, Franstalig en ook kwamen sommige kinderen uit Frankrijk. 

Het onthaal in Ganspoel was hartelijk.  De kinderen zongen bij de aankomst

Welgekomen en kom maar hier

Breng de naam van Jezus hier.

En de zusterkes die daar staan

Zouden nu mogen binnengaan.

En iedere zuster kreeg een dahlia. Dit was het welkom.

…ellendige en primitieve  infrastructuur…

De vijf zusters konden dadelijk aan het werk. Ze begonnen hun zending met een ‘Primo-bewaarschool’: zuster Léonce (Zuster Léonce, Clotilde D’Hooghe (14.4.1903 -28.3.1979) was dus de eerste directrice van het instituut van 1941 tot 1977.) als directrice (zij was kleuterleidster en onderwijzeres, dit was een vereiste om aan het hoofd te staan), zuster Livine stond in voor onderhoud en was,  zuster Marcella voor de keuken,  zuster Lucienne  als opvoedster en zuster Rita als verpleegster - zij was verpleegkundige van opleiding.

Het was een vreemde situatie voor de zusters.  Ze waren gewoon aan een omgeving met een goede organisatie en kwamen nu terecht in een ellendige en primitieve infrastructuur. 

De zusters sliepen in een groot lokaal bij de kinderen en ze moesten ’s nachts opstaan; enerzijds was er de zwakke gezondheid van de kinderen die een constante begeleiding vereiste en anderzijds de centrale verwarming die met cokes regelmatig gevoed moest worden en die ‘s nachts aangehouden moest worden.

en ze was haar plaats kwijt…

In 1941 stond er op Ganspoel één gebouw, “het kasteeltje” zoals het genoemd werd, waaraan ook een kleine “dortoir” aan toegevoegd werd.  Er was ook een mooie kapel – O.L.V. ter Blinden - aan verbonden.  Toen de zusters aankwamen werd het onderwijs gegeven door mevrouw ‘de la Classe’ (Deze onderwijzeres was Juffrouw Jeanne Van Pachtenbeke (°Lissewege,° 14 oktober 1885), woonachtig te Brussel, Gillonstraat 76), zoals de kinderen haar noemden.  Zij heeft nog een tweetal jaar dienst gedaan en op een eerste september is zij zonder verwittigen niet meer opgedaagd.  Zij werd stante pede vervangen door soeur Léonce … en ze was haar plaats kwijt, dat was in de tijd zo…  De inspectie was er niet voor te vinden dat de directrice van het instituut ook les gaf.  Men kon iemand ‘aanwerven’.  Een nieuwe zuster voor de kleuters, soeur Suzanne, maakte haar opwachting in 1943.  Zij onderwees de kleuters het brailleschrift.  Tot aalmoezenier van de inrichting werd Dom Emmanuel Vanosmael door Kardinaal Van Roey benoemd.

De gemeenschap nam in de daaropvolgende jaren snel toe.  Zeer snel kwam zuster Borgia om zuster Marcella te vervangen in de keuken (1943).  Zuster Léonce, de directrice, had snel ingezien dat deze functie essentieel was en moest bekleed worden door iemand met opleiding en talent.  Zuster Borgia was de nicht van de zuster die in Dendermonde aan de oven stond.  Zij was dus 'the right nun on the right place'.
En anderen volgden : zuster Wivina, zuster Adrienne, zuster Françoise, zuster Emilienne, zuster Laurentia, zuster Odrada…  Ook zuster Aldegonde die zeer jong was toen ze multiple sclerose kreeg.  Zij werd door zuster Rita verzorgd zoals het hoort, tussen het werk met de kinderen door. De druk was zo toegenomen dat zij geen tijd meer had voor zich zelf.  "Ik was blij als het retraite was, vertelt ze, dan kon ik mijn brevier lezen".

Groei en uitbreiding

De nieuwe aanpak door de zusters moet zeer snel in goede aarde gevallen zijn.  De mond-aan-mond-reclame zorgde ervoor dat er alsmaar meer kinderen werden ingeschreven.  Vooral in ‘de Vlaanderen’ werd het instituut bekend.  De oorsprong van de zusters was daar niet vreemd aan.  Zo groeide hun aantal kinderen tot over de honderd in 1953 en bereikte op 1 januari 1957 het getal van 123 (56 gezichtszwakke kinderen (20 jongens en 36 meisjes) + 67 blinde kinderen (38 jongens en 29 meisjes).  Vanaf 1947 werd het reeds mogelijk de gezichtszwakke kinderen van de blinden te scheiden en ze in afzonderlijke lokalen op te leiden volgens hun eigen psychologische aanleg en mogelijkheden. Hier moet onderstreept worden dat Ganspoel  altijd opengestaan heeft voor de opvang van kinderen met een meervoudige handicap, wat niet altijd het geval was in andere inrichtingen. 

De kinderen hadden vanzelfsprekend nog een thuis en mochten om de veertien dagen naar huis.  In de eerste jaren bleven ze tot hun Eerste Communie in Ganspoel.  Daarna werden ze overgeplaatst naar Woluwe.  Door toedoen van zuster Léonce en haar connecties op het bisdom en op het ministerie van onderwijs werd verkregen dat de kinderen tot hun 14 jaar in Ganspoel mochten blijven.  Het is daarbij niet gebleven : door tussenkomst van de kardinaal werd een tijdje later toegestaan dat de kinderen tot hun 21 jaar op het instituut in Ganspoel mochten blijven.  Een aantal onder hen vond een job als telefonist op de arbeidsmarkt, waarvoor zij tevens een opleiding telefonie hadden gekregen.

Ook de zusters moesten zich aanpassen aan de evolutie.  Zij die instonden voor het onderwijs werden ingeschreven in Duffel (De normaalschool voor bijzonder onderwijs) (nadien in Brussel) voor bijlessen in begeleiding van gehandicapten.  De cursussen die één namiddag per week (woensdagnamiddag) in beslag namen, werden gegeven door een arts en een oogarts.  Ook de leken werden verplicht zich bij te scholen.(Logopedie, muziekopvoeding, pedagogie en methodologie voor bijzonder onderwijs waren gevolgde cursussen. )

Op geneeskundig vlak nam zuster Rita iedere gelegenheid te baat om haar reeds uitgebreide kennis bij te schaven.  Ze schafte zich alles aan in verband met oogziekten en geneeskunde en als verpleegkundige begeleidde ze de kinderen bij de arts en de oogarts, wat haar ontzettend veel know-how opleverde.

Inmiddels had in 1950 het ‘Nationaal Werk der Blinden’ Ganspoel aan de congregatie verkocht.  Door het toenemend aantal leerlingen werd de bestaande infrastructuur ontoereikend.  Rond het kasteeltje was weinig grond.  De omheining die het goed afbakende, stond relatief dichtbij het gebouw.  Er moest een middel gevonden worden om uit te breiden.  De weide van Mevrouw Minet die aan de bestaande gebouwen grensde werd door de congregatie aangekocht.   Zo werd het in 1953 mogelijk de ‘Bouw 53’ recht te zetten; het was de congregatie die de middelen ter beschikking stelde. 

Later, in 1966-67, werd dan het instituut met de klassen gebouwd en ook bekostigd door de congregatie van Dendermonde.  Het is in die periode dat het aantal zusters een hoogtepunt bereikte, nl. 14.  Nooit achteraf draaide Ganspoel met meer zusters.  

In 1972 kon Home Zonnebloem gebouwd worden.  Het media-evenement Boomerang gaf een financiële impuls aan het project.  Opnieuw werd een zuster aangesteld om het tehuis te leiden: zuster Kostka die kort daarna door gezondheidsproblemen (een hartziekte) moest afhaken en het beheer moest overlaten aan leken.  In het home verbleven vrouwen met een meervoudige handicap die ouder waren dan 21 jaar.

In april 1977 vond de inhuldiging plaats van de nieuwe internaatafdeling voor visueel gehandicapte meisjes die het secundair onderwijs, de technische- of beroepsafdeling volgden en een afdeling voor een groep visueel gehandicapten die het lager onderwijs volgden.

“Dat is om op uw kast te zetten !!!”

1973 werd gekenmerkt door een buitengewone gebeurtenis : het bezoek van koningin Fabiola.

Via via kon geregeld worden dat de koningin op bezoek zou komen. Zij had haar ja-woord gegeven en lang op voorhand werden de voorbereidingen getroffen.  De datum werd vastgelegd op 23 februari 1973.  Een hoogdag voor het instituut maar vooral voor de zusters : het was enigszins de beloning van een levenswerk, ‘la cerise sur le gâteau”.

Iedereen die bij de instelling betrokken was kreeg een uitnodiging,  ook hoge prominenten werden uitgenodigd.  Een buitengewoon stipt na te leven programma werd samengesteld, het hele instituut kreeg een flinke beurt en voor de dag zelf zou iedereen op zijn paasbest voor een warm onthaal zorgen.

Twee kinderen stonden in voor de verwelkoming.  Een meisje dat een mondje Spaans sprak zou de koningin in haar moedertaal aanspreken.  Een jongen, André, zou bloemen afgeven.

- “Mevrouw, dat is voor u”, zei hij. Fabiola nam de ruiker in ontvangst en antwoordde:

- “Dat is lief, je moet dit schoon  in de ‘friste’ (op een koele plek) zetten !”.   

André, die niet op zijn mondje gevallen was, antwoordde daarop :

- “Nee, nee, Mevrouw,  dat is om op uw kast te  zetten !!”.

Het bezoek werd een succes.  De koningin ging in het instituut overal rond en interesseerde zich aan de individuele situatie van de verschillende kinderen.  Zo werd o.a. in de les van soeur Françoise een cursus over de koninklijke familie in het braille voorgelezen. Om 12.15 uur verliet zij, zoals gepland, Ganspoel want ‘ze moest bij haar man zijn’.

Toevallig werd op die dag de nieuwe schoolbus geleverd die het instituut gekocht had.  Het gerucht deed dan snel de ronde dat de ‘Koningin naar Ganspoel geweest was en dat ze een schoolbus als geschenk gegeven had’.

“De communisten zijn hier aangekomen !”

In de tweede helft van de jaren ‘70 was Ganspoel zodanig gegroeid dat een overschakeling van zusterbestuur naar lekenbestuur onvermijdelijk geworden was. Het moment was gekomen om plaats te ruimen voor een vernieuwde omkadering.  Enerzijds begonnen de zusters een dagje ouder te worden en de vernieuwing liet het afweten, anderzijds deed meer en meer technisch gevormd personeel zijn intrede in het Instituut.  In het zog van mevrouw Rentmeesters, de eerste orthopedagoge en latere directeur,  trok het instituut jong opgeleide mensen aan zoals opvoed(st)ers.

Op een dag werd zuster Rita, die inmiddels hoofd van de zustergemeenschap geworden was, ontboden op het bureau van de heer Deseure, die in 1977 directeur geworden was in vervanging van zuster Léonce (Zuster Léonce ging met pensioen in 1977 en werd vervangen door de heer Deseure, administratief directeur en mevrouw Rentmeesters, pedagogische directeur op 1 mei 1977.).  Hij liet duidelijk uitschijnen dat de overschakeling een noodzaak was.  Zuster Rita die goed kon opschieten met het nieuw bestuur had duidelijk begrepen dat de wind gedraaid was en dat de tijd van samenwerken gekomen was.  Het was ook zo dat de zusters met de nieuwe situatie niet gelukkig waren.  “Het is precies of de communisten hier aangekomen zijn” werd er gemopperd !  Zij spoorde de andere zusters aan om ‘samen te werken’ en niet ‘tegen te werken’ want het instituut moest vooruit, … anders zouden ze ergens anders naartoe moeten en Ganspoel zou opgedoekt worden,…Dat wilden ze niet want ze waren zo gehecht aan hun levenswerk !

En de zusters hebben dan samengewerkt.  

Wij wisten niet hoe gelukkig wij waren in ons huis.

In 1988 werd door de congregatie beslist dat de zusters zich de kinderen 'niet meer moesten aantrekken'.  De congregatie had ervoor gezorgd dat speciaal voor hen een volledig nieuw en modern huis gebouwd werd.  Nu was het wel zo dat ze twee jaar voordien in het bestaande gebouw aparte kamers gekregen hadden die voor die gelegenheid in orde gebracht waren.
De verhuis naar het nieuwe gebouw viel dus niet in goede aarde.  Ze stonden er negatief tegenover : nog eens verhuizen… ver van de kinderen… juist nieuwe kamers gekregen...  Het nieuwe huis bestond uit 8 kamers, een keukentje, een living, een ontvangstruimte en een kleine kapel.  Het was uitgerust met de modernste infrastructuur.
Met tegenzin werd er verhuisd maar kort daarna gaven de zusters toe : "Wij wisten niet hoe gelukkig wij waren in ons huis".  Na meer dan 45 jaar konden zij genieten van een stukje privacy.  Die hele tijd hadden zij 24 uur op 24 ingestaan voor de kinderen, op bepaalde momenten in erbarmelijke omstandigheden, wat trouwens weinigen wisten, zelfs hun eigen familie niet.

Zuster Rita blijft maar vertellen, met ingetogenheid, genegenheid maar ook met veel trots en fierheid.  De vraag die ik haar al een tijdje wou stellen, kwam nu spontaan over mijn lippen : "Zuster, gebeurde het, in al die jaren voor 1986, dat u een volledige nacht kon doorslapen ?"
Eventjes aarzelde ze om te antwoorden. Haar ogen ontweken de mijne...  "Nee, dat bestond niet”, was het eerlijk antwoord ; maar dadelijk voegde zij er aan toe: “Iedereen heeft zijn taak gedaan.  Ge moet niet denken dat ik het alleen gedaan heb !" 

Juni 2003.  Zeven zusters maken aanstalten tot een onomkeerbare terugreis.  Voor zuster Rita en haar zes levensgezellinnen is de tijd gekomen om dezelfde weg als in 1941 te nemen, ditmaal niet meer in het onbekende want zij hebben mogen kiezen en hebben gekozen.  Zuster Archangèle en zuster Leopolda opteren voor Dendermonde (Kerkstraat), zuster Agnes voor Hamme (De Ring), de vier andere zusters Borgia, Mauritia, Amandine en Rita willen terugkeren naar het huis in Zogge.

Met dit vertrek wordt een belangrijke bladzijde van Ganspoel afgesloten.  De zusters van de H. Vincentius a Paulo hebben een doorslaggevende inbreng gehad in het voortbestaan, de ontplooiing en de professionalisering van het werk van Pater Agnello.    Wij weten zeker dat zij met een gerust gemoed op hun levenswerk zullen terugkijken.

Wij willen hierbij Zuster Rita, bijgestaan door de zustergemeenschap in Zogge, bedanken voor het mooi onthaal en voor het interview dat ze ons toestond in het kader van haar vertrek.

Van harte dank aan de algemene directeur van het Centrum Ganspoel, mevrouw Rentmeesters, en aan mevrouw Vanhoren en mevrouw Vanderlinden, voor de mogelijkheid die ons geboden werd dit artikel te schrijven en voor de terbeschikkingstelling van het archief.

Bronnen:

Het archief van het Centrum in Ganspoel.

Zuster Rita: een leven in Ganspoel.  Personeelsblad Ganspoel. December 2003

Jean-Pierre Van Binnebeek