De verkoop van varkenskoppen met Loonbeek-Kermis

Loonbeek-Kermis is een oude gewoonte en nauw verbonden met de verering van Sint-Antonius-Abt.  De Loonbekenaars maakten op die dag veel plezier en verzamelden zich in de plaatselijke cafés.

In de lage Landen is het meest opmerkelijke ritueel rond de viering van Antonius het slachten van een varken en het consacreren en bij opbod verkopen van de varkenskop.  Op vele plekken werd de Sint vereerd maar het ritueel verschilde wel van plaats tot plaats.   
 

In Loonbeek bestond er ook een traditie.  Ter gelegenheid van Loonbeek-Kermis werd in de families een varken geslacht.  De kop (of de helft ervan) werd geschonken aan de kerk.  Na de hoogmis die niet alleen door de Loonbekenaars maar ook door talrijke pelgrims uit naburige parochies bijgewoond werd, vond de verkoop van de varkenskoppen  aan de kerkpoort plaats.  De plaatselijke veldwachter stond in voor de verkoop.  Wie het meeste bood, kreeg de varkenskop (soms een halve).  Zo werden er telkens een vijftal koppen aangeboden.  De opbrengst van de verkoop ging naar de kerk.   Met de tweede wereldoorlog werd er met de traditie van verkoop gebroken.  Maar de Loonbekenaars bleven Loonbeek-Kermis vieren.

In 1983 was dit nog altijd zo, namelijk in zaal ‘Den Til’ die die dag als café fungeerde.  De organisatie van de Kermis berustte bij de ‘Kaartvrienden’.  Op een vergadering van de kerkfabriek lanceerde Albert Verbeeck het idee van de verkoop van varkenskoppen.   De andere leden, Albert Van Hoegaerden, Jean Renders, Georges Michiels, Willy Verheyden en pastoor Jaak Bertmans stemden ermee in.

Zo werd de eerste verkoop in zaal Den Til georganiseerd.  Het systeem was heel simpel:  vijf koppen werden aangeboden; de toehoorders konden telkens 20 frank inleggen in de hoop de laatste te zijn om het eindbedrag te bereiken dat pastoor Jaak secuur op zijn lei verborgen hield.  Willy Verheyden was de man die de hele verkoop in goede banen moest leiden.  Van boven op zijn stoel duidde hij de opstekende vingers aan en probeerde hij iedereen tevreden te stellen.  De materiële organisatie berustte bij de Loonbeekse verenigingen.

Het was een waar succes, voor herhaling vatbaar.  De formule is gebleven - 20 F is nu wel 1 euro geworden -, de sfeer is dezelfde gebleven en Loonbeek beleeft nog ieder jaar zijn verkoop van varkenskoppen op identieke manier. 

De namiddag werd voorbehouden voor een gezellig samenzijn, met taart, appelbeignets smoutebollen en later tiramisu.  Meestal kwam er muziek aan te pas: doedelzakspelers,  accordeonisten en andere muzikanten op oude instrumenten, tot in de late uurtjes.  

Er zijn tevens pogingen ondernomen om variatie in de organisatie te brengen, de ene al succesvoller dan de andere.  Zo werd er gedurende enkele jaren een tekenwedstrijd voor de schoolkinderen gehouden.  Iedereen had prijs, maar drie schoolkinderen kregen respectievelijk goud, zilver en brons.

‘Den Til’ werd gesloten.  Maar de traditie werd niet onderbroken.  Het evenement verhuisde naar de feestzaal van het ‘Blauwhof’.  Later, na de bouw van de zaal Van der Vorst, kreeg de verkoop zijn definitieve bestemming.  Er werd inmiddels geopteerd voor één varkenskop en aanverwante gerechten: kip kap, klaargemaakte kop, pensen, tong, poten en oren die de opbod moesten doorstaan.  Gedurende verschillende jaren werden deze gerechten op een traditionele wijze door Felix Caeckelberghs klaargemaakt.  Dan heeft Luk Dewit de taak overgenomen.  Een nieuwigheid was dat voor sommige gerechten een recept meegegeven wordt.

De Varkenskoppenverkoop vindt dit jaar op 21 januri 2024 om 10.30 plaats.

Dank aan Monique Nijs, Willy Verheyden en Josephine De Coster voor de verstrekte informatie.

Tekst : Jean-Pierre Van Binnebeek

De Sint-Antoniuskerk van Loonbeek (eigen foto)

Loonbeek wordt voor het eerst vermeld in 1177 als Lunebeke.  De naam komt van het Keltisch Lauhon = bossen en Baki=beek, dus beek in de bossen.

Sinds 1044 stond er een kapelletje van St Antonius Abt.  De plaats waar die kapel stond is geweten : ze bevond zich waar nu de sacristie van de kerk is.

De eerste bewoners zijn in Loonbeek rond 1245, na ontbossingen, aangekomen. In de archieven wordt melding gemaakt van een overeenkomst tussen pachters die zich in Loonbeek vestigden en de abdij van Park.  We kennen ook de namen van de pachters : Michael de Monte, Godfried Rophus en zijn zuster, Franco, Hendrik, Johannes en Steneldis.  Dit is een mooi voorbeeld van het prille begin van een gemeenschap dat later zal uitgroeien tot een dorp.  Telkens duiken er nieuwe gronden en novale tienden op.  Dit zijn heffingen veelal met kerkelijk karakter op de oogsten van nieuw gewonnen landerijen.  Maar er bestond in die tijd geen parochie en geen kerk,  alleen een kapelletje; de gelovigen waren ofwel afhankelijk van Huldenberg ofwel van Neerijse.

De huidige kerk is er pas in 1450 gekomen.  Ze werd opgetrokken in gotische stijl. Toen waren er in Loonbeek 38 bewoonde haardsteden.  In de jaren nadien daalde het aantal inwoners : tussen 1480 en 1496 stonden er een twintigtal woningen.

In 1500 verwierf Jan vander Vorst de heerlijkheid Loonbeek die in het bezit was van Wouter, de heer van Huldenberg.  Jan Vandervorst had als bijnaam Ghys en was rechtsgeleerde.  De naam Margijsbos is wellicht afkomstig van ‘menier Ghijs’ zoals de mensen hem pleegden te noemen. Hij was rechtsgeleerde en vanaf 1505 verkreeg hij de hoge justitie in Loonbeek, daardoor kon hij zware lijf- en doodstraffen laten voltrekken. Hij stierf op 15 mei 1509 en werd in de St.- Goedelekerk in Brussel begraven.

Andere leden van de familie lieten zich later onder de Sint-Antoniuskerk begraven.  De twee  prachtigste grafstenen, die je in de streek kan vinden, zijn van twee zonen, Jan (priester), Engelberg en diens echtgenote Anna Ophem en ze zijn nog te zien in de muren van het koor. Ze zijn een bewijs van de ‘splendeur’, de luister van de familie vander Vorst.

De kerk bleef eigendom van de familie vander Vorst tot na hun vertrek op het einde van de 18^e eeuw.  Ze fungeerde als slotkapel.  In 1763 brachten ze hun wapenschild in het koor aan.  Het is in stuc verwerkt en in rococostijl. 

Het koor met bovenaan het wapenschild van de familie vander Vorst. (eigen foto)

De kerkelijke situatie van Loonbeek was een apart verhaal.  In feite waren de parochianen aangewezen op Neerijse of Huldenberg maar ter plaatse hadden de inwoners de kapelaan van de familie vander Vorst.  Die kapelaan had een rente en hij moest iedere dag een mis lezen in de slotkapel.  Hij was zelfstandig en onafhankelijk van geestelijke oversten.  Dit leidde vaak tot ongenoegen van de pastoors van Neerijse maar ondanks alle betrachtingen van deze laatsten bleef de situatie in Loonbeek onveranderlijk tot 1873.

De huidige tribune was de woning van de kapelaan.  In 1984 werd een opening ontdekt en de aanwezigheid van restanten van een kleine open haard en een schoorsteenmantel.

Zo zag de kerk er voor 1945 uit. (foto KIK)

Inmiddels was graaf de Ribeaucourt eigenaar geworden van de heerlijkheid.  In dat jaar 1873 schonk hij het kerkgebouw aan de gemeente die een aanvraag indiende om als zelfstandige parochie erkend te worden (dus juist 150 jaar geleden). Op een vergadering op 10 december 1873 verzette de parochie Neerijse zich tegen deze aanvraag.  Desondanks verscheen 1 jaar later, op 30 december 1874, het koninklijk besluit dat de zelfstandigheid bevestigde en de eerste pastoor, eerwaarde heer Karel Van Gorp, werd benoemd in november 1875.  Het geschil tussen Neerijse en Loonbeek bleef nog een tijdje aanslepen.  Maar op een buitengewone zitting op 9 september 1877 besliste de kerkraad van Neerijse toch 12.000 fr. te geven aan de kerk van Loonbeek op voorwaarde dat Loonbeek zou afzien van alle eisen rond de eigendommen van de kerk van Neerijse. Dit werd door een koninklijk besluit van 18 juli 1878 goedgekeurd.

De vierledige stalle die in het koor stond werd in 1873 beschreven en dateerde uit de 16^e eeuw.

De vroegere preekstoel (foto KIK)

Rond 1900 was de kerk te klein geworden.  Pastoor Teodule Coven besliste ze groter te maken.  Ze kreeg twee traveeën bij aan de westkant.

Deze foto toont duidelijk aan dat de kerk met twee traveeën (die nog niet geschilderd zijn) vergroot werd. (foto KIK)

Midden januari wordt Sint-Antonius Abt gevierd. Zijn standbeeld dat in de kerk staat, gaat terug tot de 17^e eeuw.  Een reliek in een ostensorium van de 15^e eeuw wordt vereerd en tijdens de mis worden varkenskoppen voor het altaar gelegd.  Daarna trekt iedereen naar zaal Vandervorst en worden de koppen en bijkomende vleesstukken per opbod verkocht.

Inmiddels is de parochie Loonbeek 150 jaar geworden, een reden om met vieringen uit te pakken want in Loonbeek kon gefeest worden zoals het schilderij ‘Kermis in Loonbeek’ van Adrien Van de Putte het duidelijk bewijst.

De kerk van Sint-Agatha-Rode

De kerk en de vrijheidsboom (eigen foto)

Sint-Agatha-Rode moet in de vroege Middeleeuwen een onherbergzaam gebied geweest zijn van bossen en moeras.  De graven van Leuven hebben het hout van het oord tussen Dijle en Lane laten rooien, vandaar de naam Rode. 

Zij lieten een kapel bouwen toegewijd aan de Heilige Agatha.  In die tijd waren zulke heiligen zeer in trek.  Agatha van Catania was de dochter van een vooraanstaande Siciliaanse familie.  Zij leefde in de derde eeuw na Christus.  Zij werd vermoord onder keizer Decius.  Haar borsten werden afgesneden maar een engel genas de wonden in haar cel.  Zo wordt de heilige zeer vaak afgebeeld met een schaal waarop twee borsten liggen.  Ze werd daarna gesleept over brandende kolen met scherven tot ze stierf. Zij wordt aangeroepen tegen borstziekten, kanker, pest en hongersnood.  Zij is de beschermster van de klokkengieters, hoogovenwerkers, bakkers, juweliers en de beroepen die met vuur te maken hebben (bijvoorbeeld de brandweerlieden).

De heilige Agatha verwelkomt ons op de makelaar (makelaar = lat op de aanslag van dubbele deuren of vensters) van de buitenzijde van het portaal van de St-Agathakerk van onze deelgemeente. Ze draagt een schaal met twee borsten. Het houten beeld dateert uit 1913.

In de 2de helft van de dertiende eeuw werd begonnen met de bouw van de gotische kerk die haar huidig uitzicht kreeg in de 14e eeuw.  Ze werd in witte zandsteen van Gobertange (een plaats in Waals-Brabant) gebouwd. Ze is een driebeukige gotische kerk met een ingebouwde westtoren. Een groot deel is in de vroeg gotische stijl opgetrokken.  Het koor is in Brabantse gotiek.  De robuuste westtoren bevindt zich tussen twee zijbeuken en dit is de reden waarom het bedehuis deel uitmaakt van het maasromaanse type omdat de toren in het westen staat zoals bij de kerk van Bertem.  Maar ze staat wel op de grens van het schelderomaanse type, een grens die gevormd wordt door de Laan  ; aan de overkant hebben kerken de toren(s) in het midden zoals in Neerijse en in Huldenberg. Naast de toren vinden we de doopkapel met een fraaie achthoekige doopvont.

Tijdens de recente restauratie werd de bevloering uitgenomen . Daardoor ontdekte men de plattegrond en de funderingen in ijzerzandsteen van een romaanse kerk van het jaar 1000. De gotische kerk was errond gebouwd. 

(foto internet)

In de Middeleeuwen was de ingang van de kerk aan de zuidelijke kant; het vroegere portaal is nog zichtbaar.  In 1760 werd in de westgevel een classicistisch portaal gemaakt dat nu de ingang van de kerk is.

In de 15^e en 16^e eeuw werden schilderingen aangebracht.  Sommige zijn nog zichtbaar. Zo merken we er één met Sint-Sebastiaan in goede staat.  Een ander uit de 17^e eeuw stelt het laatste oordeel voor.  

Sint-Sebastiaan. Muurschildering in de kerk van Sint-Agatha-Rode (eigen foto).

Na het wegnemen van de preekstoel werd een prachtige muurschildering van Sint-Pieter op de eerste linker zuil van de middenbeuk ontdekt. Aan de overkant, op de eerste rechter zuil werd een andere minder duidelijke schildering blootgelegd ; het is quasi zeker dat het om Sint-Paulus gaat.

Sint-Pieter met in de rechter hand de sleutel. Zuilschildering in de kerk van Sint-Agatha-Rode (eigen foto).

In dezelfde eeuw werden glasramen geplaatst die tijdens de tweede wereldoorlog beschadigd werden.  Het glasraam uit 1871 in de voorgevel van Jean-François Pluys werd bewaard. Het is een afbeelding van de Heilige Agatha.  In de doopkapel is er een mooi glasraam dat mooi aansluit bij het doopritueel : het is een tweeluik dat links de erfzonde voorstelt (Adam en Eva worden uit het aardsparadijs verbannen) en de doop van Jezus-Christus door Johannes de Doper.  De glasramen in het koor werden in 1940 vernietigd door de ontploffing van de brug over de Dijle.  Zij werden in 1962 vervangen door 5 nieuwe. Het middelste stelt een tafereel van de Heilige Margareta van Alacope samen met het Heilige Hart voor. De vier andere tonen vier gebeurtenissen uit het leven van Sint-Agatha. Ze zijn een ontwerp van Jef Colruyt en een uitvoering van Frans David Crickx.

De marteling van de heilige Sint-Agatha. Glasraam in het koor van de kerk van Sint-Agatha-Rode. Werk van Jef Colruyt en Frans David Crickx (1962) (eigen foto).

De kerk van Sint-Agatha-Rode is tevens een prachtig retabel in gepolychromeerd hout rijk.  Het dateert uit de jaren 1900-1910 en is van een onbekende beeldhouwer. Het versiert het altaar in de rechter zijbeuk en bestaat uit een dubbel luik.  Twee gebeurtenissen van de marteldood van de heilige Sint-Agatha worden uitgebeeld : links Sint-Agatha wordt over brandende kolen gesleept , rechts worden haar borsten met ijzeren tangen afgerukt.

 

Het retabel (eigen foto’s)

De kerk had vroeger al heel wat meegemaakt.  In de 16de eeuw is ze afgebrand, vermoedelijk in 1578 door toedoen van de Geuzen. Eind 16de eeuw werd met de herstellingen begonnen. Tijdens de Franse overheersing bleef de kerk gespaard door de gewiekstheid van de toenmalige pastoor, maar werden wel de klokken door de Fransen weggehaald voor oorlogsdoeleinden. In 1802 werden er  twee nieuwe klokken in de toren gehangen, gegoten door Andreas Ludovicus van den Gheyn een bekende klokkengieter.  Eén ervan verdween tijdens wereldoorlog II maar werd daarna vervangen. 

Op 3 juli 1979 werd de kerk en de omgeving geklasseerd en één jaar later was een dossier klaar voor renovatie dat onlangs werd uitgevoerd.

Dankzij de restauratiewerken zijn er archeologische vondsten gedaan. Zo is er ontdekt dat de voorgevel, de grote toren en enkele zijbeuken geen funderingen hadden.  Ook werden twee graven blootgelegd. 

In 1738 hing de Waalse horlogemaker Charles Alexandre Lion een “Lion”-uurwerk in de toren van de kerk. Hoewel zijn familie ook in enkele Leuvense kerken gewerkt heeft, is dit uurwerk in ons land een zeldzaamheid.  Het uurwerk is bijna intact en functioneert zoals vroeger. Alleen  het opwinden gebeurt nu elektrisch. Tandwielen zijn verbonden met een ankerrad met slinger.  Daardoor draait een as die zowel het uurwerk op de toren van de kerk als het slagwerk van de klokken aandrijft.