Zaterdag 14 juni ’14. We worden wakker om 07:00u. Het is mistig. De zon schijnt niet en het is een pak frisser dan gisteren. Slechts 16°. Kortom, alle ingrediënten zijn aanwezig om er een baaldag van te maken. Maar dat kan niet. We moeten vandaag uit het huisje vertrekken. Na het ontbijt inpakken. De fietsen op het draagrek plaatsen en het huisje poetsen.  We hebben met de eigenaars afgesproken dat we willen vertrekken om 10:00u. Het enige positieve is de wind. Er staat slechts een zwak briesje.  Het zal toch een truitjes dag worden. We willen nog enkele locaties bezoeken met de auto voor we terug naar Ekeren rijden.        

Het wordt toch nog 10:30u voor we kunnen vertrekken. Lucy, onze GPS, brengt ons eerst naar de Roeselarestraat in Zonnebeke. Af en toe schijnt de zon tussen de witte en grijze wolken. Je voelt onmiddellijk de warmte op je lichaam. Zalig. Vlakbij de gemeentelijke begraafplaats is een parking. Op de begraafplaats rond de crypte staan een twintigtal heldenhuldezerken van AVV-VVK, de afkortingen staan voor: Alles Voor Vlaanderen, Vlaanderen Voor Kristus. Het zijn zerken van oud-strijders van ’14-’18. We dalen af naar de ondergrondse crypte waarin 15 antieke bruine doodskisten staan opgebaard. De Crypte is ongeveer 6x4m. De hoogte is net geen twee meter. Links en rechts staan de doodskisten op  geschilderde ijzeren poutrels, waarin de lichamen zijn opgebaard. 11 soldaten uit WOI, 3 slachtoffers van WOII en één oud-strijder van 1830. Hij vocht voor de onafhankelijkheid van ons land en stierf in 1909. De kisten hebben allen nog een foto. Een koperen gedenkplaat werd aan de muur bevestigt, met volgende tekst in zwarte letters: "Op 8 november 2005 werd deze crypte van de Gemeente Zonnebeke geadopteerd door Basisschool De Zonnebloem in aanwezigheid van de Minister van Landsverdediging André Flahaut".

Om half twaalf houden we halt bij de Duitse begraafplaats Hooglede in de Beverenstraat. We zijn deze keer niet alleen op de begraafplaats. Het uitzicht op de Duitse begraafplaatsen is allemaal wel ongeveer hetzelfde. De tegels liggen op de grond tussen het gras dat dringend moet gemaaid worden. Het zijn rechthoekige granieten tegels met telkens twee namen. Soms van onbekenden. De namen zijn uitgefreesd en wit geschilderd. Bij enkelen hebben we moeite om de tekst te lezen. Door weer en wind verweerd de verf. De vele bomen zorgen voor de nodige schaduw. Als de zon schijnt tenminste. Ze is weer achter een grote wolk verdwenen. Onder de bomen achteraan staan particuliere grafstenen. Op enkele plaatsen staan vijf basalten kruisjes. Pekzwart, de grootste in het midden. Op twee of drie plaatsen groeit een korte bodembedekker tussen de tegels. Op deze begraafplaats rusten 8.241 gesneuvelde Duitse soldaten, waarvan er 384 onbekend zijn gebleven. Hier werden ook 16 Russische krijgsgevangenen begraven. Ze waren achter de frontlinies tewerkgesteld bij het arbeidsbataljon. We wandelen tussen de graven naar de “Ehrenhalle” achteraan. Langs de rondbogen komen we in een lange gang met tegen de achterwand een groot kleurrijk mozaïek. Het Christusbeeld maakt het V-teken. In de andere hand draagt Hij de stenen tafelen met de Griekse letters “Alfa en Omega”: begin en einde. Naast Hem 2 rouwende vrouwen en 2 biddende soldaten. Links van de hal is een ijzeren hek, waarachter hoog op een sokkel het bronzen schrijn werd gezet met de registerboeken. Ik trek de valdeur open om het boek te raadplegen. De deur wil niet meer dicht. Ik probeer herhaaldelijk te valdeur te sluiten, maar ze valt steeds terug open. Afblijven en verder gaan.

De gemeenteraad van Hooglede besliste in 2013 dat er een bezoekerscentrum zou komen aan de begraafplaats. Het was de bedoeling dat  het onthaalinfrastructuur klaar zou zijn tegen 2014. Er was al grond verworven en die zou gebruikt worden voor de aanleg van een parking. Ook ging men zorgen voor een onthaalruimte met sanitaire voorzieningen. We zijn nu juni ’14. Er is van bouwplannen nog niets te zien. Maar er is nog tijd. De oorlog duurde vier jaar lang.

We rijden naar het centrum van Hooglede. De Duitse verkenningstroepen, de zogenaamde ulanen, trokken op vrijdag 18 september door Hooglede dorp. Allerhande manschappen namen hier hun intrek na het losbarsten van de Eerste Slag om Ieper (12 oktober – 11 november 1914). Ze logeerden her en der bij de bevolking. Wat later namen een driehonderdtal Duitsers het dorp in en erkenden het als Duits gebied. Ook deze Duitsers namen deel aan de Slag om Ieper en keerden 's avonds dan terug naar Hooglede. Vanaf 20 oktober deed het ouderlingentehuis op 't Hoge dienst als hospitaal. De kerk werd een paardenstal en de Duitsers installeerden een bakkerij en een cinemazaal in de meisjesschool. De bevolking probeerde van 1914 tot 1916 zo goed mogelijk samen te leven met de Duitse bezetters. De geallieerde troepen kenden de Duitse posities dankzij luchtfoto’s en verklaringen van Duitse krijgsgevangenen. Op 15 oktober 1918 blies het Duitse leger de aftocht. Ze trokken met geweer, inclusief bajonet de straat op, winkels en kelders plunderend. Enkele burgers werden als gijzelaars meegenomen. Het bevrijdingsoffensief zorgde ervoor dat Hooglede bevrijd was, maar de gemeente had heel wat materiële schade geleden. 

We wandelen eerst rond de Sint-Amanduskerk die centraal ligt op een hoogte. De achthoekige westertoren is 65 meter hoog. Hij werd vernield in 1918 door Franse troepen, en werd heropgebouwd in 1919. Het kerkinterieur is prachtig. De drie beuken rusten op ronde en vierkante pilaren. Hoog op een sokkel staan witte heiligenbeelden. De H. Vicentius, de H. Johannes met gifbeker, H. Petrus werd met een haan afgebeeld en de H. Amandus staat met de kerk in de palm van zijn hand. Mooie glas-in-loodramen met onder andere de H. Prosper. Het doopvont staat links in een nis. Naast de inkomdeur een XVI-graftombe in arduin van Victor van Diksmuide, met ligfiguur van de afgestorvene en wapenschild. De uitgesneden eikenhouten preekstoel is een juweeltje. De tabernakels links en rechts zijn in marmer. Het schilderij "Graflegging van Christus" is een kopie naar P.P. Rubens. Enorm groot en prachtig. Het hoofdaltaar is van gemarmerd hout en is daarentegen sober uitgevallen.                                           Er werden prachtige bloemen en planten aangelegd rondom de kerk door de hoge school van Hooglede. In de nok van de oude boom zingt de merel ongestoord zijn lied. Het neoclassicistisch gemeentehuis werd tijdens WOI sterk beschadigd, maar vakkundig hersteld tussen 1920-1923. Het oorlogsmonument voor gesneuvelden, bij de kerktuin, herdenkt niet alleen de inwoners van Hooglede die zijn omgekomen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog, maar ook de Poolse soldaten die in 1944 sneuvelden bij de bevrijding van Hooglede. De neogotische grafkapel van de Hoogleedse pastoors is het enige restant van het voormalige kerkhof. Wegens oorlogsschade gesloopt en weer opgebouwd in gele baksteen met natuursteen. Het interieur bezit bijna levensgrote beelden. De moderne fontein is een ode aan Omer Karel Delaey die op 13 september 1876 in Hooglede werd geboren. Als prozaschrijver bereikte hij een hoogtepunt met zijn ,,Dierensprookjes''. Op de rand van de fontein pronken daarom niet toevallig een kat en een vis. Op de zuil prijkt een hand die een pen vast houdt. Het kunstwerk werd met veel stijl in 1999 ingehuldigd bij de opening van de kerktuin rond de Sint-Amanduskerk.

Als we in Houthulst aankomen, bezoeken we de Belgische Militaire begraafplaats, aan de rand van het bos van Houthulst in de Poelkapellestraat. Deze militaire begraafplaats ontstond na WOI. Ook hier lopen toeristen of familieleden rond tussen de zerken van de gesneuvelden. De ingang is voor de helft afgesloten wegens aanpassingswerken. Een betonnen constructie is rechts aan de ingang geplaatst en wordt het bezoekerscentrum met bezoekersboek en register. Nu vinden we deze links in een houten schuilhuisje. Een infobord verteld dat Houthulst één van de tien Belgische Militaire begraafplaatsen in West-Vlaanderen is voor gesneuvelden van WOI. Naast Adinkerke, De Panne, Hoogstade, Keiem, Ramskapelle, Steenkerke en West-Vleteren.               Het grondplan van de begraafplaats is in sterformatie aangelegd. De verticale zerken dragen vooraan een ronde driekleur in zwart, geel en rood. Daaronder een rechthoekige bronzen tekstplaat met naam, voornaam, rang, regiment, geboortejaar en datum van overlijden. De 1.723 Belgische graven zijn afkomstig uit veldgraven en kleinere begraafplaatsen uit de omgeving. De meeste soldaten sneuvelden op 28 of 29 september 1918, tijdens het Eindoffensief. We vinden een zerk van Geeraard J. Meurs. Hij was sergeant bij het 12de Linieregiment. Hij stierf op 26 jarige leeftijd op 6 oktober 1914. Misschien wel familie van ons Rina? Achteraan, tegen de bosrand staan 81 witte kruisjes van Italiaanse slachtoffers waarvan zeven onbekende.              Deze soldaten waren Duitse krijgsgevangenen. In het midden van de kruisjes staat een bakstenen monument met vlaggenpaal. De Italiaanse driekleur wappert in de wind.

We lezen in de oorlogskrant van het “Belgisch Dagblad” van “Woensdag 22 September 1915” een artikel over “Het bosch van Houthulst” ‘(Part.) Het jongste Engelsche communiqué meldt, dat onze artillerie het bosch van Houthulst heeft beschoten en er ontploffingen verwekt. Over dat bosch loopen allerlei geruchten in Vlaanderen. Nog niet lang geleden brachten onze vliegeniers dit bosch een bezoek. Zij verwekten er eene danige paniek dat de Duitsche soldaten vol ontzetting tot Gent vluchtten. Het woud van Houthulst dat een mijl lang en eene halve mijl breed is, was onder Koning Willem I kroondomein. De heer Cassiers, uit Antwerpen, kocht het voor 1 millioen en werd een schatrijk man, senator voor Dixmuide. Hij bouwde er zich een kasteel en eene kerk naar de plannen van den bouwmeester baron Jan Bt. Bethun-d’Ydewalie. Het kasteel, dat nu gansch verwoest is net als dit van burggraaf de Patin van Langemarck, was nu eigendom van den heer Eugen. De Groote, Van Renynghe, oud-lid der Kamer. De heer De Groote nam dienst als vrijwilliger in het Belgische leger, nevens zijn zoon, en werd in het gevecht bij Melle gewond. Het bosch van Houthulst, heet eigenlijk het “Vrybusch” op zijn West-Vlaamsch. In het begin van de XIXe eeuw was het de schuilplaats van de rooversbende van Baeckelandt, die te Brugge werd onthoofd. Het Vrybusch licht tusschen Merckem, Clercken, Staden, Poelcapelle en Langemark’.

Omstreeks 20 oktober 1914 kwamen Duitse troepen te Houthulst aan. Vanuit het bos beschoten ze op 22 november de stad Ieper. De Duitsers zouden het bos de hele duur van de oorlog bezet houden. Gedurende de stellingenoorlog werd het dan ook uitgebouwd met Duitse installaties en verdedigingswerken: in het kasteel werd een medische post ingericht, er werd een netwerk van spoorlijnen aangelegd en er werd een uitkijkpost geïnstalleerd. Bij het geallieerde Eindoffensief, op 28 en 29 september 1918, werd het bos bevrijd door Belgische regimenten, ondanks grote verliezen. Op een voormiddag tijd waren 3 Duitse linies ingenomen en was er 8km terreinwinst geboekt. Na de wapenstilstand was ongeveer 3/4 van het bos was vernield; de verwoestingen waren zo groot dat alle bomen geveld moesten worden. Tijdens de jaren 1920-1922 werd het bos van Houthulst ontmijnd en slechts voor een deel herbebost.

De “Vredesmolen”, een voormalige windmolen, staat in de Molenweg te Klerken. Er is geen parking voorzien. We zetten de auto op het braakliggend stuk grond vooraan. We nemen de 72 treden naar omhoog met een draaitrap tot op het hoogste punt (43 meter). Daarom werd de molen door de Duitsers tijdens WOI gebruikt als uitkijkpost. Tijdens het eindoffensief werd hij door de geallieerden veroverd, maar de Duitsers hadden de molen toen al verlaten via een ondergrondse gang. De molen is een zeldzaam voorbeeld van een molenruïne en werd op 1 april 1999 een beschermd monument. Op dezelfde datum kreeg hij ook zijn officiële naam "Vredesmolen". Het uitzicht is de moeite. Er is wind, maar dat nemen we erbij. Een bomma met twee kleinkinderen is er niet gerust in. Algauw gaan ze terug naar beneden. In de verte de IJzertoren. Rondom spitse kerktorens van de omliggende dorpen. Weilanden met vee en landbouwgronden met vooral mais en/of aardappelen. Af en toe een grote hoeve. Het uitzicht is uniek.  

Om 14:30u zijn we bij de begraafplaats in Vladslo in de Houtlandstraat. Tijdens WOI werd Vladslo volledig in puin gelegd. Na het ingraven van beide partijen lag de stad Diksmuide midden op de frontlinie. Vladslo lag dus in Duits bezet gebied, juist buiten het bereik van het dagelijkse oorlogsgeweld. De Duitse troepen kwamen daarom uitrusten in Vladslo. In het Praetbos, het Duits Militair Kerkhof, was een Duits hospitaal en een kampement voor de vermoeide en gewonde troepen. Er was ook een Duits "Officiers Casino" wat een café was voor de officieren. Dit gebouw staat er nog steeds en doet vandaag dienst als woning. De begraafplaats heeft vierkante granieten tegels in een groot groen gazon met massa’s bomen. In elke tegel zijn maximum 20 namen van soldaten gegrift. Eveneens wit geschilderd en door de natuur bijna onleesbaar geworden. Op de begraafplaats rusten 25.644 gesneuvelde Duitse soldaten. De eerste lijken werden hier begraven tijdens de Slag om de IJzer in oktober 1914. In de jaren 1956-1958 werden de meer dan 100 kleine Duitse militaire begraafplaatsen die verspreid lagen over Vlaanderen, teruggebracht tot vier. De stoffelijke resten werden overgebracht naar de verzamelbegraafplaatsen van Hooglede, Langemark, Menen en hier op Vladslo. Vanuit meer dan 60 plaatsen werden meer dan 20.000 graven overgebracht. Arbeiders snoeien de groene omheining. Verdeeld over de begraafplaats staan grote oude eikenbomen en een paar basalt kruisjes. Tegen de haag oude zerken van particulieren. Achteraan staat het beroemde treurende ouderpaar. De stenen beelden zijn gemaakt door de Berlijnse kunstenares Käthe Kollwitz. Ter herinnering aan haar 17 jarige zoon Peter Kollwitz, die reeds op 23 oktober 1914 sneuvelde. De naam van haar zoon staat op de tegel voor het ouderpaar. Het originele grafkruisje van Peter Kollwitz staat in het “In Flanders Field Museum”. De beelden van het treurende ouderpaar waren op 24 juli 1932 geplaatst op de voormalige begraafplaats aan het roggeveld in Esen, in 1957 overgebracht naar Vladslo.

We wandelen een stuk door het bos achter de begraafplaats. We zoeken de 2 kleine betonnen constructies en de Duitse gedenkmuur. Er staan geen wegwijzers. We volgen wel het Käthe Kollwitzpad. Op ons pad lezen we kleine infoborden met gedichten van bekende en minder bekende kunstenaars. We komen vanzelf bij de Duitse gedenkmuur die in 1916 door het Lehr-Infanterie-Bataillion werd opgericht die hier tijdens WOI gestationeerd waren. Het is een halfronde muur, opgetrokken in grijze natuursteen. Onlangs gerestaureerd door het Duits reserveregiment Mars & Arbeid. In het midden een gedenkplaat onder de kroonlijst. Daarboven in het Duits: “Eisernes kreuz” met 2 eiken takken in reliëf met  daaronder een onleesbare tekst. Langs een ander pad gaan we terug naar de auto.

We zijn op de Belgische Militaire begraafplaats van WOI te Keiem, gelegen in de Keiemdorpstraat 170. Naast de ingang, Rechts van ons staat een kleine kapel. O.L.V. Middelares. Gebouwd uit dankbaarheid door de familie S. Bonte-Monteyne.                     De begraafplaats is in ruitvorm aangelegd. In het houten schuilgebouw willen we het register inkijken, maar het bevindt zich niet in het kastje. De Belgische militaire begraafplaats van Keiem is een verzamelbegraafplaats van na WOI. De grond werd in februari 1924 door het Ministerie van Landsverdediging verworven uit privaat bezit. Na verzameling van de doden na de oorlog werd de begraafplaats op 12 juli 1925 ingewijd. De officiële Belgische grafsteen werd in 1920 ontworpen door de Brusselse architect Simons, in opdracht van het Ministerie van Landsverdediging. Het duurde tot 1924 eer de grafsteen officieel werd voorgesteld. Opvallend op de begraafplaats van Keiem zijn het aantal doden van 8ste en 13de Linieregiment van 18 en 19 oktober 1914 (147 van de 590). Op 18 oktober 1914 vielen de Duitsers aan en veroverden ze de Belgische voorposten, o.a. Keiem. Vanuit Bruggenhoofd Diksmuide deden de Belgen een tegenaanval en heroverden ze Keiem. Op 19 oktober deden de Duitsers een nieuwe aanval, heroverden Keiem en drongen de Belgen achteruit. Er vond een verwarde Belgische terugtocht naar de IJzer plaats en de ijzeren draaibrug werd opgeblazen. 364 van de 590 doden konden niet meer geïdentificeerd worden. Er ligt ook een gesneuvelde soldaat uit de Tweede Wereldoorlog. Achter een hoge rododendron wappert de Belgische driekleur.  

We rijden naar het monument aan de Veurnekeiweg te Wulpen Koksijde. Geen plaats om te parkeren. Ons Rina stapt uit om vlug enkele foto’s te nemen. Aan de overkant van de weg, loopt het kanaal Nieuwpoort-Diksmuide. Nog tijdens de Eerste Wereldoorlog dacht de 4de Legerafdeling (of Divisie) eraan om voor zichzelf een monument op te richten. Er werden zelfs stenen aangevoerd uit de ruïnes van Nieuwpoort en de Lakenhallen in Ieper. In 1920 werd het monument onthuld door Koning Albert I.
Voor het monument bevindt zich een zuil voor de Bevelhebber van de 4de Divisie, luitenant-generaal (en baron) Michel (du Faing d’Aigremont). Opzij staan 36 gedenkstenen en liggen er 9 voor de verschillende regimenten. Helemaal vooraan ligt een rotsblok met daarop twee gedichten, één van Albrecht Rodenbach en één van Emile Verhaeren. Links en rechts op het monument staan ook de namen van de ontwerpers en uitvoerders: L. Jacquemotte, beeldhouwer uit Huy, soldaat van het 18de regiment en G. Hendrickx, architect uit Brussel en korporaal van het 4de regiment Genie.
De 4de Divisie verdedigde van 20 tot 23 augustus 1914 de vesting Namen tegen de Duitse overmacht. Tijdens de IJzerslag lag ze naast de 1ste Divisie in de Bocht van Tervate. Van eind 1914 tot begin 1917 verbleef de 4de Divisie vooral in het noordelijke deel van het IJzerfront, met kantonnement in Wulpen. Ze vocht eveneens mee in Merkem (1918) en bij het bevrijdingsoffensief. Het monument en zijn omgeving werd in 1997-1998 volledig gerestaureerd door de federale overheid.

We rijden naar de Kerkstraat in De Panne. We wandelen langs een perk met Britse doden uit WOII en een perk Belgische oud-strijders met Heldenhuldekruisjes. Op een hoek is een volledige zerk geplaatst van een oorlogsvrijwilliger Adjudant, Jager te voet, Jack De Keyzer.  Achter de gemeentelijke begraafplaats vinden we de grootste Belgische militaire begraafplaats van West-Vlaanderen. Hotel l’Océan in de Panne deed dienst als hospitaal. Soldaten die er aan hun verwondingen overleden, vonden hier hun laatste rustplaats. De meesten stierven tijdens het eindoffensief in 1918. Centraal staat een vlaggenstok, waaraan de Belgische vlag wappert. Rondom staan 3.739 grafstenen waaronder 3744 doden begraven liggen, waarvan er 811 niet geïdentificeerd werden. Op perk A rust een zekere Meurs-Laurent. Hij was Opperwachtmeester bij de Gendarmerie en gestorven “den 19 November 1918” tijdens de bevrijding van België. Misschien ook een ver familielid van ons Rina? Achteraan op de begraafplaats staan vijf witte kruisjes van Franse gesneuvelden. Tenslotte liggen er nog 342 Belgische doden uit WOII begraven, waarvan er 42 onherkenbaar waren. Ons Rina legt een zelfgemaakte krans neer van gehaakte papavers, bij de Belgische vlag die hoog boven ons wappert. Op deze manier nemen wij afscheidt van onze Belgische helden, en al de geallieerde soldaten die we vorig jaar en de afgelopen dagen bezocht hebben.

Tot slot rijden we naar het strand. Nog even uitwaaien voor we terug naar Ekeren rijden.  We wandelen tot bij het monument van “Koning Leopold”. Onder zijn bronzen beeld staat de volgende tekst: “Leopold de eerste, Koning van België, is hier op de 17de dag van de maand juli anno 1831 binnengekomen op Belgische grond en plechtig ontvangen”. Tot schrijfs.

Tekst: Luc Verschooten   Foto’s: Rina Meurs   Bron: Gazet van Antwerpen, Wikipedia, Onroerend Erfgoed.