De kleine kerk Sainte-Marie van Audignon is één van de meest boeiende kerken in de Landes.  Zij heeft tijdens verschillende perioden vele verschillen verzameld maar eveneens merkwaardig omwille van hun kwaliteit en hun originaliteit.
Men bezit geen enkele inlichting via documenten over de oorsprong en de geschiedenis van het gebouw maar men kan wel veronderstellen dat de aanwezigheid van de machtige abdij van Saint-Sever in de onmiddellijke omgeving en de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella met niet ver daarvandaan een oud stop op deze route, een grote rol hebben gespeeld bij het begin en haar ontwikkeling.
In een eerste staat stelde de kerk met heel bescheiden afmetingen, een eenvoudig gebouw voor inhoudend een overwelfd kooreinde zich openend op een geplafonneerd schip.  Van dit gebouw hebben de verwoesting tijdens de Godsdienstoorlogen, de toevoegingen en de twee vergrotingen, enkel het oorspronkelijke kooreinde overgelaten.
Opgericht in een middelmatig tot regelmatig metselverband en gestut door twee steunbeerkolommen, is dit kooreinde aan de buitenzijde bekroond met een versierde dakgoot met bollen die zich steunt op de kapitelen van de zuilen en op de modillons waarvan er zo'n 23 goed bewaard zijn.  De nauwe vensters waren omsloten door een monoliet linteel versierd met halfronde cirkels in hoefijzervorm.
De ontworpen thema's bij de gebeeldhouwde elementen zijn heel verschillend.  Eén van de kapitelen draagt een rij vogels, verticaal opgesteld en waarvan de pennen, de bollen raken.  Op de andere grijpen de fier opgerichte leeuwen met hun poten, kleine viervoeters die de astragaal opkruipen.
De modillons dragen decoratieve thema's die hetzij geometrisch zijn met een samenstelling van staafvormige kanteelversiering, cirkelvormige lijst, voetringen of krullen, of hetzij vegetarisch met versneden gebladerte beëindigd door een bol.  Men bemerkt ook verschillende gefigureerde of gehistoriseerde thema's; met vogels alleen of per twee, koppen van roofdieren of monsterachtige personages, exhibitionisten waarvan één met een aapachtig gezicht, een zittende denker met gezicht gesteund door een hand, de elleboog op de knie, een vioolspeler en tenslotte een ridder beschermd door zijn schild en op de hoorn blazend waarbij men bij deze plaatselijke traditie Roland in herkent.
Zoals het heel regelmatig voorkomt voor een kerk die voor de christenen een toevluchtsoord voorstelt maar waarbij men het ook beschouwde als omringd langs alle kanten door bedreigende machten bootsen de gefigureerde of gehistoriseerde thema's op dit kooreinde, min of meer het Slechte, de Zonde of hun straf na; de zonde van het lichaam gefigureerd door de slangenmensen of de musicus aansporend tot dansen; de zonde van het geweld van de strijder; maar ook de dreiging met een straf voor deze zonden door de buitenaardse leeuwen of de vogels.
De charme van dit geheel is nog onderlijnd door de kwaliteit van enkele meer bescheiden elementen.  De heel duidelijke steenhouwerstekens en vooral enkele graffiti van voorbijkomende pelgrims die in het bijzonder een harp voorstellen of een mensenhoofd en verschillende salomonsknopen.
Het binnenste interieur van het kooreinde is ook heel merkwaardig.  Zoals geregeld in het Zuid-Westen en in het bijzonder in de streek van Chalosse is het bovenste gedeelte van de muren van de apsis en de rechte koortravee vooruitspringen.  Maar in plaats zich te steunen zoals gewoonlijk op een boogreeks, rust zij op een soort van architraaf versierd met staafvormige kanteelversiering en afwisselend gedragen door de colonetten en de modillons.  Deze samenstelling welke een erfenis is van de Antieke architectuur, is heel zeldzaam tijdens de Romaanse periode.  Men vindt het enkel terug meer naar het noorden, en ik het bijzonder bij een aantal kerken van de Charente en de Périgord zoals bij de kathedraal Saint-Front van Périgueux.  Hier is zij ingeleid door meer bescheidener elementen, door een triomfboog gedragen door zuilen waarvan de cilinder voor een groot deel weggelaten is in de 18de eeuw.
Een belangrijk deel van het beeldhouwwerk die verschillende elementen versierden, zijn eveneens verdwenen of zijn zodanig weggelaten dat zij niet meer herkenbaar zijn.  Zij die nog bestaan zijn van een grote kwaliteit en met een interessante iconografie.  Terwijl de gehistoriseerde kapitelen en modillons aan de buitenzijde de krachten van het kwade en hun beproevingen voorstelden, is het een meer bescheidener programma dat zich illustreert door drie goed bewaarde, gehistoriseerde beeldhouwwerken aan de binnenzijde.
Het enige nog herkenbare modillon achteraan de apsis toont de heilige Maagd dragend Jezus op haar knieën.  Hetzelfde thema is hernomen op één van de kapitelen van de ingangsboog, in een nog ingewikkelder samenstelling; aan weerszijden van de heilige Maagd en het Kind zijn de Driekoningen voorgesteld bij hun aankomst, dragend in hun handen de geschenken en vervolgens met hun vertrek, begeleid door een engel die plotseling vanuit de hemel tevoorschijn komt. 
Het tweede kapiteel van de ingangsboog vervolledigt de les van de eerste tonende dit met het offer van Abraham, een ander aspect van de eucharistie, het offerende aspect.  Hier is het eerste aspect hernomen maar op een ander deel met het dubbele offer van de zonen van Adam en Eva.  Kaïn houdt een bundel vast en Abel draagt een lam op aan de Heer, gefigureerd onder de verschijning van Jezus in majesteit.  Men weet dat bij het vervolg van het Bijbelverhaal dat Abel zijn offer wordt aangenomen wiens hart zuiver is, en dit van Kaïn verworpen waardoor Kaïn zich wreekt met het doden van zijn broer.
In al deze elementen kan men de stijl herkennen van minstens drie beeldhouwers.  Eén van deze beeldhouwers heeft drie kapitelen gerealiseerd van de zuil achteraan de apsis waarbij de grote bladeren, de knoppen in de vorm van een slakkenhuis zich te Hagetmau en vooral te Saint-Sever in de noordelijke tribunes en de zuidelijke absidiolen.  Een tweede stijl is deze van de kapitelen van de ingangsboog maar ook enkele modillons van de binnen- als de buitenkant.  Men bemerkt het ook te Saint-Sever in het meest westelijke deel van het schip en in het bijzonder op het kapiteel van het Martelaarschap van Johannes de Doper.
Tenslotte is er een derde stijl herkenbaar aan de buitenzijde met de twee kapitelen van de dakgoot en enkele versierde modillons met geometrische motieven of met figuren : Men vindt deze karaktertrekken ook terug in het noorden te Mas-d'Agenais alsook in het zuiden te Lucq-de-Béarn.

De crypte van Saint-Girons is van oorsprong het restant van een abdij te Saint-Girons, een gehucht van Hagetmau.  Het is eigenlijk te Saint-Girons dat de zich de oorsprong van de stad bevindt.  Karel de Grote zou er een abdij gesticht hebben in 778 op de plaats van de martelaar Geruntius die er met een metgezel van Saint-Sever zou terechtgesteld zijn door de Vandalen rond het jaar 409.  Echter geen enkele tekst kan deze legenden bevestigen waarschijnlijk te wijten door de concurrentie tussen Saint-Girons te Hagetmau en de abdij van Saint-Sever.  De eerste vermeldingen van een monasterium op deze plaats gaan niet terug tot voor de 11de eeuw.  Zonder de macht en de uitstraling van Saint-Sever te evenaren, had de abdij van Saint-Girons een relatief grote rijkdom die pas een verval kende in 1569 met de verwoestingen en de moorden begaan door de Hugenoten.
Het nam veel tijd in beslag voor de restauraties van de ruïnes en nooit zou de abdij nog haar oorspronkelijke uitstraling evenaren alhoewel het reguliere leven er zich verder zette tot en met de Revolutie. Na de Revolutie werd de kerk een parochiekerk; echter door de immigratie van de agglomeratie raakte de kerk in verval en verviel beetje bij beetje tot een ruïne.  Reeds in 1840 werd de crypte geklasseerd als Historisch Monument maar ondanks de talrijke restauraties was de rest van de kerk veroordeeld tot afbraak.  Op het einde van de 19de eeuw verkoos de gemeente een nieuwe kerk te bouwen maar in het centrum van Hagetmau.  In 1904 verkeerde de kerk in een erbarmelijke staat maar de crypte werd gerestaureerd tussen 1904-1908.
Het koor van de oude kerk, opgericht bovenop de crypte werd ophoogd in overeenkomst met de rest van het transept en het schip.  Vanuit de crypte moest men een 20-tal trappen omhoog, bestaande uit een witte steen 
en aangebracht in de 17de eeuw.  Deze trap werd afgebroken en de ruimte veranderd in een deel dat nu het ingangsdeel vormt om toegang te krijgen tot de crypte.  In het westen heeft men een muur opgetrokken om een portaal aan te brengen voorzien van een gril uit gesmeed ijzer.  In het oosten is de oorspronkelijke Romaanse wand doorbroken op 0,50 meter van de grond met drie kleine inspringende openingen om een zicht te krijgen op de crypte zonder deze te betreden.  Dit staat ten dienste van de pelgrims die alzo de relieken van de heilige konden aanschouwen zonder de crypte te betreden tot aan zijn graf.
Aan iedere zijde van de kleine ingangszaal bemerkt men de aanwezigheid van twee boogreeksen; de ene, een blinde voor de decoratie, de andere die zich lager bevindt overdekt het gedeelte bovenaan van de kleine trap, overwelfd met een tongewelf, die naar de crypte leidt.
Het geheel van de hedendaagse constructie die de crypte beschemt, meet ongeveer 20 meter in lengte op 12 meter breedte.  De Romaanse apsis is vervangen tijdens de Gotische  door een kooreinde met vijf wanden, door zware steunberen ondersteund. 
Wat rest van de oude Romaanse kerk is aan de buitenzijde heel beperkt, vanaf het uitstekende ronde gedeelte
met de trap van de crypte tot en met de hedendaagse westelijke muur.  Sporen van de absidiolen zijn nog zichtbaar aan twee zijden met een brokstuk van de muur die ze verbond met het uitstekende gedeelte van de trap.  Deze waren uitgevoerd in breuksteen en keien in een dikke mortellaag met een muurdikte van één meter.  De wanden waren gedaan in op maat gemaakte stenen in middelmatig metselverband van witte kalksteen of soms grijsachtig waarschijnlijk afkomstig van de kalksteengroeven van Pédelail.
Het gereconstrueerde gedeelte tijdens de Gotische periode komt overeen met het oostelijke uiteinde van de apsis met muren van ongeveer één meter dikte en acht steunberen om de stabiliteit te verzekeren.  Men veronderstelt dat een groot gedeelte van de gebruikte materialen voor deze reconstructie afkomstig waren van het vroegere Romaanse gedeelte.  De omvang van de blokken in middelmatig of somtijds in groot metselverband, is voor een groot gedeelte identiek aan deze van de voorgaande periode.  Men bemerkt er trouwens de merktekens van de steenhouwers op de blokken die tot de Romaanse periode behoorden.  Bijkomstige materialen van enkele gedeelten van de muur zijn gebouwd geweest met blokken witte of beige kalksteen zijn afkomstig van de kalksteengroeven van Dumes. 
De crypte in de vorm van een rechthoek verlengd met een veelhoek van drie wanden, is overwelfd met ribgewelven in het midden rustend op vier geïsoleerde zuilen.  Aan weerszijden van de eerste zaal laten de uitgewerkte trappen in de muur het toe om naar een deel te gaan van hetzelfde plan als de crypte.
In zijn huidige staat bezit de crypte nog 14 kapitelen waarvan er acht op zuilen staan die min of meer diep zijn ingewerkt, twee op aangebrachte zuilen en vier op geïsoleerde zuilen.  Ondanks de kleine afmetingen van het geheel stellen deze ontwerpen een merkwaardige verscheidenheid voor, niet enkel in hun thema's maar ook in hun stijl.
Zes kapitelen zijn geïnspireerd op het Korintische type, drie zijn ontdaan van iedere versiering in detail zonder deze te gaan interpreteren als een bewijs van gebrek of onkunde, of een wil van eenvoud.  Eigenlijk stellen ze een grote verscheidenheid voor van samenstelling en vooral van vorm en afmeting, et met een monumentale waarde van kwaliteit waarin men de invloed van onderzoek herkent, reeds beleid in de jaar 1080-1090 bij de nabije werkplaatsen van Saint-Sever.
Totaal verschillend zijn drie andere kapitelen waarbij het gebladerte een decor heeft ontvangen gedaan met lange kelkbladen samengesteld in één of twee rijen aan iedere zijde met een tussennerf.
Vogels en leeuwen zijn voorgesteld op andere kapitelen van Saint-Girons, hetzij in één enkel decor, hetzij geïntegreerd in een gehistoriseerd thema, min of meer ingewikkeld.  Zoals te Saint-Sever zijn de twee aan twee  gestelde vogels aan de hoeken verwant met een type dat zich bevindt van Toulouse tot Compostella van het begin van de 11de tot einde van de 12de eeuw met varianten die enigszins verschillen.  Men herkent de lange pennen van de vleugels, veren in schubben onder de nek en vormen van klauwen en ook met andere overeenkomstige kenmerken met de vorm van de kop, het oog maar vooral de staart die zich aan de binnenzijde van het blok lijkt te verlengen in de vorm van een demonische draak.  De klauwen houden zich vast aan het hoofd van een verdoemde.  Zoals te Saint-Sever vindt men te Hagetmau, voorbijkomende leeuwen terug, in een rij achtereen op drie zijden van de kapitelen en voorstellend een maan doen denkend aan krullen of haarlokken en vooral de breed gespleten muil die hun de naam van "lachende leeuwen" heeft gegeven.
Vier kapitelen zijn gehistoriseerd en twee onder hen stellen zoals bij de vier voorgaande leeuwen en vogels voor voor het merendeel in een scène van de verdoemden ingebracht waarbij zij de beproevingen voorstellen. Men ziet aldus personen die trachten de weerstaan aan de monsterlijke vogels en andere die een demoon uitlevert aan een vraatzuchtige leeuw.  De verschillende elementen samenstellend deze twee ontwerpen zijn niet altijd getrokken in verzekerde gelijkenis.  Zoals de vogels heel goed ontworpen zijn, zijn de leeuwen meer omslachtiger en de personages die meestal buiten verhouding zijn weergegeven, hebben hetzelfde smalle gezicht, bovenmatig grote oren, dezelfde uitdrukking en dezelfde uitpuilende ogen.
Met twee andere kapitelen wordt de symbolische betekenis van het ontwerp meer uitgesproken weergegeven.  Op een zijde die men de slechte rijke van de parabel gezeten aan een tafel met twee metgezellen met aan hun voeten de arme naakte Lazarus, van wie zijn zweren worden gelikt door honden.  Aan de zijde daarnaast is de situatie van de personages net omgekeerd waarbij Lazarus wordt rechtgehouden tussen twee engelen en beneden is de rijke gelegen in een lijdende houding waarbij zijn uitgedroogde tong uit zijn mond hangt.  Deze dubbele scène die de zonde van de gierigaard weergeeft met zijn beproeving, en is hierbij nog vergezeld van een derde personage die een andere hoofdzonde weergeeft namelijk de gulzigheid.
Op de twee laatste zijden werpt Daniël op de uitdaging van de koning van Babylon, een bol paardenhaar en pek naar een draak die deze verorbert en zich reeds wringend in de pijnen van de doodstrijd.
Een laatste kapiteel stelt een scène voor uit de Handelingen van de Apostelen nagebootst door een gegraveerde inscriptie op de zijden : FEREA QVID - CVSTODES - / MIRVM SIC CEDVNT / HOSTIA PETRO - SOLVE / RE ANGELVS PETRVM ; de ijzeren poorten wijken voor Petrus.  De bewakers. Een engel bevrijdt Petrus.  Het gaat hier eigenlijk om de bevrijding van Petrus door een engel die zijn kettingen met een slag van de lans verbreekt terwijl twee soldaten gewoon de wacht houden voor de gevangenis.  Een duif houdt bovenaan een bloem in zijn bek nabootsend de goddelijke aanwezigheid.  Men kan vermoeden dat de keuze van dit thema bestemd is om de persoon van Petrus te verheerlijken en dit in verband met de ontwikkeling van het pauselijk gezag in de 11de eeuw en het begin van de 12de eeuw.


Bronnen :

- Pauline de La Maléne in Atlas de la France Romane; Editions Zodiaque, Abbaye Sainte-Marie de la Pierre-qui-Vire 1995.
- Régine Pernoud en Madeleine Pernoud in Sources de l'Art Roman; Editions Berg international, Paris 1985.
- Aurelia Stapert in l'Ange Roman dans la pensée et dans l'art; Editions Berg international, Paris 1975.
- Monique Veaux in "A la découverte de Dax et de sa région"
- Jean Cabanot in Gascogne Romane; Editions Zodiaque, La Nuit des Temps 2, Abbaye Sainte-Marie de la Pierre-qui-Vire
- Raoul Deloffre et Jean Bonnefous in Eglises, châteaux et fortifications des Landes méridionales; Atlantica

Een virtueel zicht op de crypte :

http://www.360images.fr/visites-virtuelles/monuments/crypte-de-saint-girons.html