De Sint-Ursmaruskerk te Lobbes (foto 1) één van de zeldzame getuigenen van de preromaanse bouwkunst in België. Ondanks de ingrijpende restauratiewerken in de 19de eeuw dateren belangrijke delen uit de culture bloeiperiode van het prinsbisdom Luik. Vooral S. Brigode heeft tijdens opgravingen in de Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende herstellingswerken het gebouw grondig geanalyseerd en de ingewikkelde bouwgeschiedenis doorgrond. De stichting van de abdij klimt op tot in de Merovingische periode, ten tijde van de heiligen Landelin en Ursmarus. De eerste kerk, ingewijd door de H. Ursmarus in 697 werd verwoest bij de inval van de Noormannen in de tweede helft van de 9de eeuw. In de 10de en 11de eeuw kende de abdij een werkelijke bloeiperiode. In 863 telde men er niet minder dan 78 monniken. De juiste datering van de bouw van de tweede kerk is erg controversieel. Sommigen, zoals R. Lemaire en L.F. Genicot, zijn ervan overtuigd dat belangrijke delen van de huidige beuken omstreeks 823, het jaar waarin de elevatie van de relieken werd afgekondigd, tot stand kwamen. Indien dit juist is, dan zou dit de enige en dus hoogst merkwaardige bouwwerk zijn uit de Karolingische periode in het vroegere prinsbisdom Luik, daterend van de ver voor de expansie van de bouwactiviteiten onder het episcopaat van bisschop Notger in de tweede helft van de 10de eeuw. Andere specialisten menen dat de kerk ingewijd werd tussen 901 en 911, Barral i Altet, of in 920, S. Brigode. Onder Obuad (1078-1093), deken van het kapittel van de kanunniken, werd het koor uitgebreid boven een ruime crypte. In dezelfde bouwcampagne sloopte men de vroegere westertoren en bouwde men een nieuwe toren voor het portaal. Architect E. Carpentier uit Beloeil leidde in 1865 de restauratiewerken. Het buitenparement werd bijna volledig vernieuwd en een onromaanse spitse vieringstoren werd aan het gebouw toegevoegd, zodat de authenticiteit van de buitenarchitectuur sterk in vraag kan worden gesteld.
Beschrijving
De driebeukige kerk, met een middenbeuk van 8 m breed en 25 m lang, heeft twee lage transepten (foto 2) . De viering wordt verlicht door twee kleinere rondboogvensters boven de beide daken van het oosttransept, een karakteristieke architecturale vorm die vooral de Maasromaanse bouwkunst van de 11de eeuw kenmerkt zoals te Celles, Hastières, Sclayn en Nijvel. Het westelijke transept heeft zijn oorspronkelijke volume verloren. Boven de westelijke travee verrees een monumentale toren, voorafgegaan door een uitgebouwd, hoog portaalgebouw geflankeerd door twee torens (foto 3). De buitengevels, opgetrokken in bruine zandsteen van de streek in onregelmatig metselverband, zijn uitermate sober gehouden. Er is geen enkele vorm van versiering aanwezig bij de oudste gedeelten. De rondboogvensters zijn de enige elementen die het ruwe metselwerk doorbreken (foto 4). Vooral het evenwichtige volumespel met afwisselend horizontale en verticale elementen, verleende het geheel aanvankelijk een bijzondere architecturale kracht. S. Brigode heeft aan de hand van een perspectieftekening het vroege volumespel weergegeven. De zware westertoren verdween in de 11de eeuw. Toen bouwde men de nog bestaande toren op de plaats van het vroegere portaalgebouw. Het lagere koor werd vervangen door een nieuwe oostpartij, met een nok die even hoog is als het schip (foto 5). De drie gevels van het rechthoekige koor zijn geleed door hoge en smalle spaarvelden die bovenaan zijn afgesloten door twee of drie rondboogjes, een versieringswijze die rond 1080-1090 een zeer verspreide toepassing genoot in het Maasgebied. Het interieur wordt gekenmerkt door een verdeling van de verschillende vlak overzolderde ruimten, gescheiden door diafragmabogen, kenmerkend voor de Maasromaanse architectuur zoals te Nijvel het geval is. De grote scheibogen tussen schip en zijbeuken rusten op zware pijlers met doorlopende imposten (foto 6). De oostelijke travee is opgesplist door een rechthoekige pijler en twee zuilen, die vier kleinere rondboogjes dragen (foto 7). Het is niet uitgesloten dat dit afwisselend systeem van de pijlers en zuilen ook in de twee overige traveeën voorkwam. Maar door de harde restauratie van 1865 is dit nog moeilijk te achterhalen. Het is één van de vroegste voorbeelden van de steunenwissel in ons land. Een afwisseling van pijlers en zuilen kwam ook voor in de voormalige abdij van Sint-Baafs te Gent, gebouwd op het einde van de 10de en het begin van de 11de eeuw, ingewijd in 1067, vooral in functie van de geleding van de tribunes boven de zijbeuken. De voorbeelden van steunenwissel in het Rijnland en Noord-Frankrijk komen ook meestal voor in combinatie met tribunes. Was het in Lobbes ook de bedoeling om tribunes aan te leggen boven de zijbeuken ? Latere voorbeelden van de toepassing van steunenwissel in het Maasgebied hebben eerder te maken met de intentie om de middenbeuk te overwelven, zoals in Saint-Séverin-en-Condroz. De crypte (foto 8) dateert van het einde van de 11de eeuw en is toegankelijk langs twee twee zijgaanderijen naast het koor. Ze telt drie beuken en vijf traveeën : De graatgewelven rusten op zuilen die in de 16de eeuw de vroegere pijlers hebben vervangen (foto 9). Het is één van de grootste crypten in de Maasstreek. Na de beschadigingen bij een bombardement in 1944 heeft S. Brigode in de zijmuren van het koor, bogen met zuiltjes met kubuskapitelen vrijgemaakt (foto 10). Dit zijn nog de enige oorspronkelijke kubuskapitelen in de gehele Maasromaanse architectuur, alle andere werden bij latere restauraties vernieuwd. Ondanks de latere wijzigingen en de harde 19de eeuwse restauratie is de Sint-Urmaruskerk in Lobbes een uitzonderlijke getuigenis van de Karolingische architectuur in ons land, met bewaarde delen die ofwel gebouwd zijn in de 9de eeuw, ofwel in de eerste helft van de 10de eeuw volgens oudere tradities. Bovendien is het de oudste nog gestaande basilicale kerk in de Nederlanden.
Bronnen :
- X. Barral i Altet; Belgique romane; Edition zodiaque, La Nuit des Temps 71, abbaye Sainte-Marie de la Pierre-qui-vire (Yonne) 1989. - Geert Bekaert en Jean-Pierre Esther; België Romaans, Uitgeverij Hadewijck Antwerpen 1992. - André Courtens en Jean Roubier; Romaanse kunst in België, Uitgeverij Vokaer Brussel 1971
