Reeds in de 6de eeuw (na Christus) was er reeds een gewijd gebouw opgericht op de Mons Sancti Martine, in de nabijheid van Longwy. In 1096 gaf Ermesinde, comitessa de Longui, deze plaats van cultus, alsook de kerk van Villers-la-Montagne en de kapel Saint-Dagobert van Longwy, aan de abdij Saint-Vanne te Verdun. Naar vermelding in documenten geciteerd door Fuss, de echtgenote van Ermesinde, stichtte de graaf, Albert von Dagsburg, de priorij van Mont-Saint-Martin op 10 mei 1096. De gift is bevestigd door Ermesinde en haar tweede man, Godefroy de Namur, in 1124. In 1599 werd de administratie van de priorij gekoppeld aan het Jezuïetencollege van Verdun. Een restauratie van de kerk werd in de 19de eeuw gerealiseerd, radicaal dat het vandaag moeilijk en zelfs onmogelijk is de hernomen gedeelten van de originelen te onderscheiden.
Beschrijving.
De kerk van Mont-Saint-Martin bestaat uit drie beuken op een basicaal plan zonder een aanpalend transept (foto 1). Het wordt beëindigd door drie halfronde apsissen, elk vooraf gegaan voor een rechte travee. Deze in het noorden draagt de toren van een min of meer vierkant plan (foto 2). De twee traveeën van het schip komen overeen met de vier traveeën in elk van de zijbeuken. Het schip verheft zich op één enkele verdieping met deze van de grote boogreeksen. Zij is overdekt met kruisribben terugvallend op de pijlers voorzien van twee pilasters in uitstek aan de zijde van het schip. De pijlers zijn eenvoudigweg vierkant. De ribben van de overwelving van het schip zijn samengesteld uit drie voetringen, deze in het midden overheersend. Het is mogelijk dat dit gewelf achteraf geïnstalleerd is omwille het feit dat de gebeeldhouwde kapitelen waarop zij terugvallen onnatuurlijk de gemoleerde impost doorsnijden; een gemoluurde impost die rond de pijlers lopen. Men moet echter vaststellen dat het ribgewelf er steeds moet aanwezig zijn geweest zijn daar de uitstek van de pijlers geprofileerd zijn in dezelfde aanzet van de steen. De terugval van de ribben en de bogen gaat op de half ingewerkte gebeeldhouwde kraagsten in de oostelijke muur. Sommige auteurs vermoeden dat er oorspronkelijk een overwelving in hout moet geweest zijn. De zijbeuken zijn eenvoudig overwelfd met ribgewelven en zijn door rondboogvensters opengewerkt, één per travee. De gordelbogen stellen een sikkelvorm voor. De boog die de ruimte voor het koor voorafgaat, is op dezelfde hoogte als de grote bogen gesitueerd. Deze boog is uitgerust met gebeeldhouwde motieven die herinneren aan het portaal van de Sint-Jacobskerk te Regensburg. De centrale apsis, overwelfd met een halfkoepel zoals trouwens de twee andere, is eveneens aan de basis van de overwelving benadrukt door een moluur in zigzag-vorm, gedragen door de gebeeldhouwde kraagstenen waarvan de motieven verwant zijn met deze van de westelijke kraagstenen. De kapitelen van de rechte koortravee zijn van een bijzondere schoonheid. Aan de buitenzijde valt vooral de gevel van de kerk op. Zij is in drie delen verdeeld door de pijlers met verscheidene terugvallen (foto 3). De zijdelingse delen zijn opengewerkt door de eenvoudige rondboogvensters terwijl het centrale gedeelte door een groot roostervenster is opengewerkt met een centrale oculus waarrond vier bogen in een accoladeboog uitstralen (foto 4). Volgens sommige auteurs is het waarschijnlijk dat men zich van een bestaand motief heeft bediend zoals we terugvinden bij de abdij Saint-Vanne van Verdun. Hieronder kan men een monumentaal portaal terugvinden waarlangs men het gebouw betreedt (foto 5). Het bestaat uit twee insprongen. Het eerste gevormd met een rondboog versierd met vegetarische en abstracte motieven, verwant met deze die de bogen in de omgeving van het koor versieren. Deze boog valt terug op colonetten met krulmotieven die de late 12de eeuw aankondigen. De binnenste terugval is bezet door de deur van een rechthoekige vorm, versneden door een opeenvolging van zaagtanding (foto 6). Dit type van decor kan men ook terugvinden op het laatromaanse portaal van de kerk te Bronn en rond 1230 is gedateerd. Dit laat met al de voorafgaande samenstellingen, vermoeden dat de gevel, de overdekking van het schip en de centrale apsis van de kerk te Mont-Saint-Martin met zijn decor, dateren van het begin van de 13de eeuw tussen 1200 en 1230. De rest van het gebouw zou toebehoren aan het derde kwart van de 12de eeuw zoals het profiel van de imposten van de pijlers, samengesteld met een voetring en hollijst gescheiden door lijstwerk laat vermoeden. Dit voorbeeld ziet men ook in de westelijke gevel van de abdijkerk van Marmoutier (foto 7) in de Elzas. De zuidelijke muur is ook doorbroken met een deur ( foto 8) die dezelfde kenmerken voorsteld als het westelijke portaal van de kerk Notre-Dame van Saint-Die toebehorend aan de late 12de eeuw. De drie sluitringen van de rondboog verlengen zich onmiddellijk in de stijlen zonder de inbreng van een kapiteel. In het oosten heeft het gebouw belangrijke restauraties ondergaan zoals op het niveau van de puntgevel van het schip als aan het decor van de centrale apsis. Het kooreinde stelt zich samen met drie halfronde apsissen (foto 9). Deze die de zijbeuken beëindigen zijn van versieringen voorzien en zijn enkel opengewerkt door een rondboogvenster. De centrale apsis is verdeeld in drie secties door de zware uitstekende lisenen. Zij ondersteunen een dakgoot gevormd door een serie van rondbogen terugvallend op de gesculpteerde kraagstenen. Zij zijn langs twee bogen opgewerkt, deze in het midden is dichtgemetseld (foto 10). De toren die zich achter de apsis van de noordelijke zijbeuk verheft, is in één enkel deel zonder moluren tot op het niveau van de klokken (foto 11). Deze laatste is gekenmerkt door paarsgewijze bogen aan de noordelijke, zuidelijke en oostelijke zijden. De bogen vallen terug op een centrale zuil dragend een half vergaan dekstuk en gezet op een eenvoudige basis. Het is mogelijk dat deze toren die eveneens deze van de 11de eeuw in de Elzas herinnert, zoals de torens van Wissembourg en Ottmarsheim, eveneens tot deze periode zou behoren zoals eveneens het gebruik van maatstenen in een groot metselverband en de afwezigheid van hoekverbindingen. De kerk van Mont-Saint-Martin is dus een kostbare getuige van verschillende stijlen die zich hebben opgevolgd tussen de 11de en het begin van de 12de eeuw en schijnt door deze veranderingen een belangrijk gebouw te zijn in het verloop van deze periode.
Foto's van de binnenzijde van de kerk ontbreken daar bij het bezoek de kerk gesloten was.
Bronnen : - Hans-Günther Marschall, Rainer Slotta in Lorraine Romane, collection La Nuit des Temps 61, Editions Zodiaque. - Suzanne Braun in Art Roman en Lorraine : Architecture et sculpture, Metz 2005.
Abbaye de Sainte-Marie-au-Bois (Meurthe et Moselle 54)
Abbaye Sainte-Marie-au-Bois
Geschiedenis.
Deze abdij is gesticht door de hertog van Lotharingen, Simon I, tussen 1130 en 1139, in de nabijheid van zijn kasteel te Prény. De vallei waar de abdij is gebouwd, alsook de bewerkte gronden, de wijnhaarden, de molens en de bossen zijn geschonken door de rijke herenabdijen van Saint-Pierre-au-Nonnains en Sainte-Glossinde. Talrijke heren uit de omgeving doen eveneens schenkingen aan de nieuwe abdij. Het is een volgeling van Saint-Norbert uit Lotharingen, die overkomt vanuit Laon, en er de eerste abt wordt. Een zeker mysterie sluiert rond de stichting van de abdij : Een beschreven overlevering door Dom Calmet en Charles-Louis Hugo over Sainte-Marie-au-Bois, de eerste stichting van de orde der Norbertijnen in Lotharingen. Saint-Norbert hield halt aan het kasteel van Prény en de hertog Simon I zou akkoord gegaan zijn met de stichting in 1126 van deze abdij. Maar de hedendaagse historici verwerpen deze legende. Het zou beslist zijn op een concilie te Luik gehouden in 1131, waar Saint-Norbert, Saint-Bernard en enkele hoge leken aanwezig waren, dat hertog Simon I de stichting van twee abdijen, de ene te Sturzelbronn en de andere in de nabijheid van Prény, bedacht. De abdij ontving als naam "Sancta Maria in Nemore" en is geplaatst onder het patronaat van de Heilige Maagd met haar Blijde Boodschap. De gebouwen werden beëindigd na 1150. In de nabijheid van de abdij stichtte men ook een nonnenklooster, veel voorkomend bij de stichtingen van de Norbertijnenabdijen in de 12de eeuw; dit klooster is thans verdwenen. Dom Calmet vermeldt in de 18de eeuw, dat men nog overblijfselen terugvindt op de genaamde plaats :"La Celle-des-Dames". Zijn kapel was toegewijd aan de Heilige Maria-Magdalena. Recente bodemonderzoeken in de bossen omringend de abdij, lieten een middeleeuws perceel zien van meer dan 20 hectaren, gekenmerkt door stenen terrassen en grensstenen, erop wijzend dat Sainte-Marie-au-Bois reeds in voorafgaande perioden ontgonnen was. De Norbertijnenbroeders van Sainte-Marie-au-Bois brachten hun tijd door tussen een beschouwend en een geestelijke leven. Zij bedienden zij als priester de parochies in de nabijheid als Vilcey-sur-Trey, Viéville-en-Haye, Pagny-sur-Moselle, Onville en zelfs verder met Manonville, Hagéville, Bey-sur-Seille en Lanfroicourt. In 1257 stichtten zij te Pont-à-Mousson het seminarie van Saint-Nicaise, voortbestemd voor de vorming van novicen van Sainte-Marie-au-Bois en andere vestigingen van de Norbertijnen in Lotharingen. Sainte-Marie, geplaatst onder de bescherming van de hertogen van Lotharingen en in de nabijheid van hun kasteel te Prény, zal verschillende malen vernield worden. Reeds op het einde van de 13de eeuw ondergaat het vernielingen als gevolg van de belegering van het kasteel van Prény door Thibaut II, graaf van Bar. Enkele jaren later, in 1324 wordt de abdij en de gebieden van de hertog in de omgeving geplunderd door Metz. Een eeuw later, in 1427, komen deze van Metz terug en beroven de abdij en verdrijven de monniken, die hun vlucht zoeken te Saint-Mihiel. In 1439 flakkert de oorlog opnieuw op : Een deel Gascons, geallieerd met Lotharingen, die hun vlucht tot de abdij genomen hebben, worden er op brutale wijze vermoord door de gewapende bendes van Metz en hetzelfde jaar vernielt Antoine de Vaudémont opnieuw de omstreken. Op 13 december 1473 is Karel de Stoute, hertog van Bourgondië, de gast van abt Jean de Dieulouard en brengt hij de nacht door in de abdij. De 16de eeuw is een periode van voorspoed voor Sainte-Marie-au-Bois. In 1504 schenkt abt Pierre de Prény gronden en bossen voor de herbevolking en de reconstructie van het dorp van Vièville-en-Haye toe te laten dat sedert de oorlogen in de15de eeuw verlaten was. Het is met deze periode dat de abdijkerk gerenoveerd wordt. Echter rond het midden van deze eeuw wordt de abdij geplunderd door protestanten. Drie leden van de familie Thuillier volgen elkaar op als abt. Nicolas Thuillier die toegewijd is als vicaris-generaal voor verschillende circaria, is ook als raadgever van de hertog Antoine benoemd en wordt biechtvader van de hertogin Philippe de Gueldre, weduwe van Rene II, teruggetrokken als claris te Pont-à-Mousson. Een gebedenboek dat de hertog overhandigt aan haar biechtvader wordt nu bewaard in de stedelijke bibliotheek van Pont-à-Mousson. De opvolger van de drie abten Thuillier, Didier Malhusson, begunsteling van Karel III, wordt op voorspraak benoemd. Als abt verblijft hij niet op de abdij, maar in een naburig domein, in Grange-en-Haye, veranderd in een lusthuis. Onder zijn abbatiaat wordt de wanorde in het monastieke leven nog aangewakkerd. Te Sainte-Marie-au-Bois, zoals trouwens in tal van andere Norbertijnenabdijen in deze periode, bereikt de verslapping zijn hoogtepunt. Abt Daniel Picart die Didier Malhusson opvolgt, is nog maar pas 27 jaar bij zijn benoeming. De kanunniken hebben hem heel jong verkozen, denkende dat zijn autoriteit zal verminderen. De jonge abt was gevormd aan de universiteit van de Jezuïeten van Pont-à-Mousson en hij toont een hoog verlangen naar hervorming; zijn tegenstanders zagen geen andere oplossing, inziende dat hij vast van plan was het monastieke leven te restaureren, dan hem te vergiftigen. De opvolger van abt Picart, Servais de Lairuelz, is ook gevonden voor hervormingen en hij wil een terugkeer naar de vroegere waarden; in 1608 stuurt hij de monniken naar Pont-à-Mousson, in de nieuwe abdij Sainte-Marie-Majeure, om hen op te nemen in de jonge en dynamische universiteit, geleid door de jezuïeten. Paus Paulus V had zijn akkoord gegeven op voorwaarde dat nog één of twee kanunniken als permanentie verbleven in de oude abdij en er elke dag de mis opdroegen. De monniken komen er nochtans geregeld terug in de oude abdij, zo ook in 1631 vluchtende voor de pestepidemie die te Pont-à-Mousson heerst en het is daar ook dat abt Servais de Lairuelz sterft op 18 oktober 1631. Tijdens de Dertigjarige Oorlog vernielen de Zweden de streek rond 1635. Met de Revolutie is de Orde van Norbertijnen ontdaan van zijn bezittingen; de gebouwen en de gronden van Sainte-Marie-au-Bois zijn nationaal bezit geworden en worden te koop gesteld op 14 februari 1791 en vinden een koper in de persoon van Antoine Willemin, een rechter te Pont-à-Mousson voor de som van 15 400 ponden. Gans de 19de eeuw volgen de eigenaars en landbouwers zich op in de oude abdij. De abdij kerk is veranderd in een stalling en de kapittelzaal is een keuken geworden. Tijdens deze periode wordt een fragment van het altaar van de 14de eeuw aan het historisch museum van Lotharingen te Nancy geschonken.
Beschrijving.
Het geheel van gebouwen is nu herleid tot de abdijkerk, met een oostelijk gericht koor, een kloostergebouwen toegevoegd aan de zuidelijke gevel van de kerk. Het is een homogeen geheel in Romaanse stijl van het einde van het tweede kwart of begin van het derde kwart van de 12de eeuw. Dit getuigt door de constructie van de Norbertijnen die zich spiegelden aan de sobere architectuur van de Cisterciënzers. De abdijkerk van Sainte-Marie-au-Bois stelt zich samen met een schip met plafond en met twee overwelfde zijbeuken en meet zo'n 23 meter in lengte. De gevel is merkwaardig : Van het basicale type vertoont zij een verwantschap met de abdijkerk van de Cisterciënzers van Haute-Seille. Oorspronkelijk telde het lagere niveau vijf traveeën. Het kooreinde is verdwenen; Slotta had het vermoeden dat deze rond was. In het koor bestaat nog een grafnis in late Gotische stijl, zij houdt het graf in van abt Dominique Thuillier, overleden te 1534. Met de Renaissanceperiode hoogde men het schip op met kruisgewelven met ribben. Al de historici die zich interesseren voor deze abdij hebben de bescheiden afmetingen van de abdijkerk beschreven en hebben verschillende meningen om dit feit uit te leggen. Digot heeft het gevestigde idee van zijn tijd verworpen al zou het schip een verkorte vorm gekregen hebben tijdens de periode van abt Servais de Lairuelz toen hij de monniken naar Pont-à-Mousson stuurde. Heribert Reiners verdedigde in 1921 het idee van een verkorting van het schip met een halve travee onder de periode van de abten Thuillier. Hubert Collin denkt niet aan een verkorting van het schip; hij denkt dat, om nog onbekende redenen, de monniken in het begin een groter gebouw hadden. Michel Mazerand stelt de hypothese dat in 1780/1781 het schip in wezen zou verkort zijn en de gevel hierbij ontdaan om deze nadien opnieuw steen per steen aan te brengen. Voor dit steun hij zich op een ernstig onderzoek van het gebouw dat de aanwezigheid van drie gewelfsleutels, bevestigd in het metselwerk, overeenkwamen met de drie weggenomen traveeën, en ook op de ontdekking hiervan in de rekeningen van de abdij waarbij men grote werken vermeld in 1780 en 1781. Het kloostergebouw houdt op het gelijkvloers, bij het verlaten van de kerk, de sacristie in, vervolgens de kapittelzaal. Het uiteinde van het gebouw is verdwenen. Dit hield een zaal in met twee traveeën. Op de eerste verdieping vinden we de slaapzaal van de monniken terug met kleine openingen in rondboog. De kapittelzaal houdt twee beuken in met drie traveeën met in het oosten twee rondboogvensters. Naar het westen hebben we de doorgang naar de kloostergang. De kloostergang is verdwenen, maar de aanvang van de gewelven in het noorden en het oosten getuigen van het bestaan van de noordelijke en oostelijke galerijen.
Bronnen : - Hans-Günther Marschall, Rainer Slotta in Lorraine Romane, collection La Nuit des Temps 61, Editions Zodiaque. - Hubert Collin in Fondation d'une abbaye Lorraine au 12ième siècle : L'exemple de Sainte-Marie-au-Bois, Centre des études et de recherches Prémontrées, Editions Beauchesne Paris 1998. - Michel Mazerand in Histoire de l'Abbaye de Sainte-Marie-au-Bois, Pays Lorraine 1986. - Michel Mazerand in L'Abbaye de Sainte-Marie-au-Bois : Architecture et sculpture, Pays Lorraine 1987. - Suzanne Braun in Art Roman en Lorraine : Architecture et sculpture, Metz 2005.
De kerk Saint-Martin te Mont-Saint-Martin
Abbaye Sainte-Marie-au-Bois
