Stories that remain too often untold/ Histoires oubliées
06-02-2011
ARABISCHE WERELD - wat schrijfster Hanaan-as-Shaikj in 2004 over de toestand vertelde
Een hoer die zich uitgeeft voor een prinses teneinde flink meer te verdienen per prestatie, een travestie die tijdens zijn zoektocht naar een jongen voor een wip in een aidskliniek in Londen terechtkomt, en een gescheiden Irakese vrouw die een Brit ontmoet maar bang is voor wat haar schoonmoeder zal denken. Het zijn niet meteen personages die je met hedendaagse Arabische literatuur in verband zou brengen. En toch is dat het universum van 'Alleen in Londen', de zesde roman van de Libanese schrijfster Hanaan as-Sjaikh. 'Velen waren geschokt, ze vonden dat ik onze maatschappij had verraden door de vuile was buiten te hangen.
'Een universum vol zonderlingen, dat hoeft toch niet te verbazen", lacht Hanaan as-Sjaikh. "Toen een hele Arabische gemeenschap halverwege de jaren zeventig naar Londen verkaste omdat de oorlog in Libanon hen hun broodwinning en hun eigendommen kostte, kwamen de hoeren en de travesties evengoed als de zakenlui en de advocaten.
"Het personage van de flamboyante luxehoer Amiera is overigens gebaseerd op een verhaal dat ik in die eerste jaren in Londen hoorde in Edgware Road, de mini-Arabische kosmos waar we kwamen voor ingrediënten, specerijen en roddels. Er was op dat moment een prostituee die zich voor prinses uitgaf om beter te verdienen. Ik wilde die vrouw per se spreken maar heb haar nooit gevonden en twee jaar na mijn aankomst was ze dood.
"De travestie Samier is net zo'n personage: hij bestond - ik heb hem ontmoet - maar we waren slechts oppervlakkige kennissen, wat hem ideaal maakte. Zie je, ik schrijf niet graag over dingen die ik goed ken, dat stelt me in staat om zelf te ontdekken, om mezelf tijdens het schrijven te entertainen. Daarom is de gescheiden Lamies ook een Irakese, en geen Libanese zoals ikzelf."
Op feestjes wil iedereen meteen van Lamies weten of ze voor Saddam Hoessein is gevlucht, en als blijkt dat ze naar Londen kwam om met een Irakees te trouwen die er al woonde, ebt de interesse prompt weg, schrijft u.
"Zo gaat dat ja, ik heb het - in omgekeerde zin - zelf meegemaakt. De mensen waren in die eerste jaren in Londen heel erg in mij geïnteresseerd: een Libanese met twee kinderen die de burgeroorlog in haar land was ontvlucht. Stel je voor. En nog voor ze mijn naam uitspraken, vroegen ze of ik moslim was of christen. Ik vond het vreselijk en wilde zeggen: luister, we zijn gelijk, hoe dan ook, ik behoor niet tot een zeldzame diersoort.
"Het positieve eraan is dat het mijn schrijverschap heeft versterkt. Ik wilde er vanaf dan zeker van zijn dat wat ik schreef ook werd vertaald. Tevens nam ik elke gelegenheid te baat om te praten met Britten. Ik liet ze niet gerust en schreef ze, in tegenstelling tot veel Arabieren, niet af wegens te koud. Zo ging ik na een vakantie aan de Engelse kust naar de buurvrouw en zei: ik deed in Brighton mijn ogen dicht en waande me in Beiroet. Dat mens wist niet dat we strand hadden en bikini's droegen. En vanaf dat moment ging ze me anders bekijken.
"Je hebt het overigens ook met zogenaamd 'ontwikkelde' mensen: laatst zei een journalist me dat hij hartelijk had gelachen om Alleen in Londen en dat hij er nu pas achter kwam dat Arabieren gevoel voor humor hebben."
Hoe goed werd die humor, en dan vooral Amiera's verhalen over hoe ze mannen aan de haak slaat en Samiers vaak hilarische zoektocht naar partners, ontvangen bij uw Arabische lezers?
"Velen waren geschokt, ze vonden dat ik onze maatschappij had verraden door de vuile was buiten te hangen. Waarom schrijf je niet over dokters, advocaten of andere hardwerkende lieden, vroegen ze. Deze mensen werken ook hard, antwoordde ik dan, maar dat sorteerde vooral vernietigende blikken.
"Ach, hun aversie verwondert me niet, de Arabische wereld is erg hypocriet. Weet je, toen ik achttien was en in Caïro verbleef, was ik tot over mijn oren verliefd op een beroemde Egyptische schrijver die twee keer zo oud was als ik. Elke keer kwam hij me halen in het YWCA om wandelingen te maken, de piramides te bezoeken. Het duurde niet lang voor ik eruit werd gegooid. Ik vroeg aan de YWCA-leiding: wat heb ik misdaan, ik kom op tijd, maak geen herrie, doe geen verboden dingen. Je moet vertrekken, zeiden ze, omdat je zo stom bent geweest. Je had die man toch ook stiekem kunnen zien, hij heeft toch een flat, waarom moet je voor het oog van iedereen met hem flaneren en aldus jezelf te schande maken?"Ik dacht overigens aan dat voorval toen ik de meest ontroerende passage uit het boek schreef: wanneer de moeder van Amira haar dochter niet bij haar zusjes laat slapen omdat ze onrein is en verdorven, terwijl ze wel haar geld accepteert nadat ze het heeft laten 'religieus reinigen'.
"Verschrikkelijk. Dat soort van schijnheiligheid is een obstakel voor vooruitgang. We moeten met onze ogen open de donkerste, smerigste tunnels van onze maatschappij door om bij het licht te komen. We moeten toegeven, inzien, erkennen."
En gebeurt dat?
"Nee, integendeel, en nu nog minder dan vroeger. De situatie is veel grimmiger nu, en de mensen klampen zich aan de religie vast. Het is een beetje zoals zelfmoord plegen, alleen nog leven voor het paradijs van straks, en wat met dit leven dan? Maar tegelijk begrijp ik het ook wel: het is nu niet alleen een veel moeilijkere tijd dan drie, vier decennia geleden, er is bovenal geen hoop. De Arabische leiders is het slechts om één ding te doen: aan de macht blijven, koste wat het wil. De noden van het volk kunnen hen gestolen worden, de miljarden aan petrodollars vloeien naar in totaal zo'n 11.000 families en de rest heeft helemaal niets. Wat zou je dan willen?
"Kijk naar mijn geboorteland Libanon. De oorlog (1975-1991), waar was die goed voor? En hoe staat het er nu voor? Al wie kan, verlaat het land. Niet de klasse van superrijken natuurlijk, de lieden die in miljarden rekenen hebben het erg naar hun zin, maar de rest wel. De rest die niet bestaat. "Laat het me uitleggen. De vrouw die in Londen uit een Rolls Royce stapt, mag zich niet verheugen op de bewondering van alle voorbijgangers. Sommigen vinden haar meteen arrogant of vragen zich af hoe ze die rijkdom heeft vergaard. Als diezelfde vrouw in Beiroet haar luxevehikel verlaat, ligt de wereld aan haar voeten. Er is daar geen algemeen geldend wederzijds respect of gelijkwaardigheid der burgers. Geld en macht worden gerespecteerd, vereerd haast, terwijl men op de rest spuwt. "Dat moet je natuurlijk ook in zijn context zien: er is geen verzorgingsstaat, er zijn geen fundamentele rechten die je altijd kunt laten gelden. Wie in een ziekenhuis wil worden opgenomen, moet eerst flink met geld zwaaien of kunnen aantonen dat hij of zij dik is met deze of gene machtige man. Anders laat men je zonder pardon creperen voor de deur. En zo gaat het voor bouwvergunningen, jobs, toelatingen om een bedrijf te beginnen,... Geld en macht zijn de enige reddingsboeien."
Dat is precies wat de schrijvers van het Arab Human Development Report vorig jaar aan de kaak stelden: het nepotisme, de corruptie, de belangenvermenging.
"Ja, en ik was ook erg blij dat Arabische intellectuelen - want zij hebben het geschreven - tot die conclusies kwamen. Aldus werd het interne kritiek, en geen verwijten van buitenstaanders, die we vervolgens kunnen afdoen met de bewering dat ze er niets van hebben begrepen en onze cultuur niet kennen. Maar tegelijk wens ik dat er een leider was die zei: ik heb niet kunnen slapen van de conclusies van dat rapport, ik wil werkelijk dat er iets verandert. Maar dat is niet zo, ontkenning en stilzwijgen waren de enige overheidsreacties die we zagen. Evenmin kwamen er maatregelen om de wantoestanden aan te pakken. En dus houdt de uittocht aan."
Maar het leven in die migrantengemeenschappen wordt er niet makkelijker op.
"Nee, mensen hebben het gevoel dat er ontzettend veel racisme is, en je kunt er niet onderuit: het is veel erger dan vroeger. Toen telde alleen je kleur, nu ook nog je naam. De Ali's en Mohammeds die zich aanbieden voor een job mogen het zo ongeveer vergeten.
"Weet je, ik wenste dat ze thuis waren gebleven. Ze voelen immers dat racisme, en algemeen zorgt het Westen niet goed voor zijn immigranten. Die mensen hebben het gevoel dat ze zich moeten manifesteren, dat ze zich moeten verdedigen tegen de voortdurende verdachtmakingen. Aldus gaan ze rebelleren. Ze willen zich sterk maken, maar over welke instrumenten beschikken ze? Over weinig anders toch, dan de tradities waarvoor ze gingen lopen? En dus omarmen ze die opnieuw, ferventer nu, wanhopiger ook. "Daarom zeg ik dat ze beter thuis waren gebleven: hoeveel zin heeft het in Londen rond te lopen als je niet van plan bent je voordeel te doen met de mogelijkheden die Londen biedt? En zo lang je die zwarte sluier ophoudt, wil niemand met je dialogeren. Dan zou je eigen omgeving, met de muezzin die oproept tot het gebed, met de muziekcassettes uit het stalletje om de hoek, de hete middagen en het platte dak waar de was hangt te drogen, toch beter voor je zijn?"
En aldus vertrekken Samiers vrouw en kinderen, die hem achternareisden om te achterhalen wat hij uitspookte, uiteindelijk terug naar Libanon. Het is overigens wel vreemd dat een man als Samier, een travestie en dus een marginale figuur die door de machowereld rond hem wordt uitgespuwd, zich toch als mannetjesputter gedraagt tegenover zijn eigen vrouw.
"Ik heb medelijden met onze mannen, weet je. Ze moeten hun mannelijkheid, hun waarde bewijzen door hun vrouwen te onderdrukken en anachronistische tradities aan te houden. Ze worden immers zelf onderdrukt door een maatschappij waarin alleen de elite telt en de rest wordt geminacht. Als je geld, werk noch vooruitzichten hebt, ben je mislukt als man, dus zoek je compensatie door je vrouw, je zus, je kinderen te domineren."
En tegelijk heb je de mannen die erg makkelijk in de smoezen trappen van de zogenaamde prinses Amiera. Ze stapt uit haar (gehuurde) Rolls en schoffeert de bankbediendes omdat de cheque van prins X niet is gearriveerd, om zich vervolgens hulpeloos af te vragen hoe het nu verder moet. En hup, daar staat al een bereidwillige, bemiddelde Arabier voor haar klaar.
"Amiera weet uiteraard erg goed hoe ze moet appelleren aan het aspect van de ridder, de redder, wat ik op zich een positief element in de Arabische cultuur vind. Dat, en het feit dat we respect opbrengen voor oude mensen en hen niet in tehuizen opsluiten zoals jullie doen. Ik kan, na dertig jaar in het Westen, nog steeds niet aan die gedachte wennen. Opstandig word ik, en tegelijk heel erg triest.
"Maar die mannen van Amiera, die voelen zich niet alleen als reddende ridders aangesproken, ze zouden niet voor elke vrouw met problemen hun portemonnee leegmaken. Amiera's magie ligt in het feit dat ze een prinses is, dat ze geld en macht vertegenwoordigt. Die mannen gaan ervan uit dat ze uiteindelijk zelf beter zullen worden door Amiera te helpen."
De droevigste man-vrouwrelatie is zonder meer die tussen de vader en de moeder van de gescheiden Lamies. Een alcoholverslaafde is hij, een mislukkeling die niet in de Golf wilde werken en die zijn grote liefde voor de luit moest opgeven omdat zijn vrouw alleen in geld en status is geïnteresseerd.
"Zo is het in de jaren tachtig met veel families gegaan: wie niet naar de Golf wilde, werd er van verdacht niet te willen werken. Alleen, het gros van die vrouwen - echtgenotes en schoonmoeders - die hun mannen en zonen onder druk zetten, besefte niet hoe de situatie in de Golf was. De maatschappij is bijzonder hiërarchisch, met bovenaan de piramide, onaantastbaar en despotisch, de plaatselijke bevolking, onmiddellijk gevolgd door de westerlingen, die de leidinggevende functies hebben. Dan komen de Libanezen, die doorgaans beter opgeleid zijn dan de rest van de Arabieren en die al vroeg in de diaspora stapten, waardoor ze grote netwerken van contacten hebben. Daaronder bevinden zich de Egyptenaren en de overige Arabieren, erg laag in aanzien dus, slechts een trapje hoger dan de Indiërs, de Pakistani en de Filippino's. Veel mannen komen gebroken terug uit de Golf, het is een meedogenloze wereld, vol vernedering en exploitatie."
De gescheiden vrouw Lamies is een opmerkelijke figuur: ze woont al jaren in Londen maar het is nu pas dat ze besluit om 'Brits' te worden. Ze neemt lessen om van haar accent af te raken, en verkent de stad als was ze er voor het eerst.
"Lamies wordt mens na een leven als pop. Ze heeft geen echte kindertijd gehad, kreeg door de vlucht uit Irak en de economische moeilijkheden die volgden, geen echte opleiding en werd uitgehuwelijkt. Het is nu, nu ze gescheiden is en de Brit Nicholas heeft leren kennen, dat ze alles opnieuw ontdekt, dat ze voet aan de grond krijgt. Kijk, dat is het karakteristieke aan mijn generatie: we namen geen beslissingen, we gingen niet zitten om na te denken en ons vervolgens een oordeel te vormen, zoals ik dat mijn zoon en dochter nu wel zie doen. Die vragen zich af wat ze met hun leven zullen doen, en hoe dat moet gebeuren. Dat is een heel andere attitude, waarbij je meester bent van je bestaan. Dat waren wij niet."
Een schrijfster die niet zelf besliste, dat lijkt vreemd.
"(lacht) Ik heb wél zelf beslist, maar zonder echt na te denken. Dat durfde ik niet, denk ik nu, want ik was bang dat mijn familie in mijn plaats zou oordelen als ik me niet haastte. Ik handelde dus vooral, en ondervond daarna de gevolgen.
"We hebben thuis een grote religieuze clash gehad, ik heb er het boek Praying Mantis over geschreven, het enige waarvan ik tot op heden niet wil dat het wordt vertaald, omdat het fout zou worden uitgelegd. Ik zou het idee niet kunnen verdragen dat lezers mijn vader zouden veroordelen omdat ze onze cultuur niet kennen en niet beseffen dat zijn handelingen niet geïnspireerd waren door wreedheid of dictatoriale neigingen maar door een rotsvaste overtuiging dat dit het beste voor mij was. Hij hoopte dat ik in de religie dezelfde houvast zou vinden als hij, dat ik gesluierd door het leven zou gaan. Maar toen dat niet zo was, ging hij niet schreeuwen of mij mishandelen. Hij huilde alleen maar omdat hij was mislukt als vader."Ik ben op mijn elfde beginnen schrijven, na een bezoek aan mijn moeder - van wie mijn vader vier jaar na mijn geboorte was gescheiden. Ze hertrouwde en woonde in de bergen. Het was haar stem, die zo vreselijk mooi kon zingen, die me aanzette tot schrijven. Voor mij was schrijven als binnentreden in een andere wereld. Als ik ergens sterke gevoelens over had, dan schreef ik dat op, veeleer dan erover te praten. Ik was ervan overtuigd dat anderen me toch niet zouden begrijpen."Moeilijke tijden zijn vaak betere inspiratiebronnen dan gelukkige. De negen jaar die ik in Saoedi-Arabië heb doorgebracht (1975-1984) omdat mijn man er een baan had, waren zo'n periode. Hoe meer ik verdrukt werd, hoe beter ik schreef. Elke keer als de autoriteiten een smerige streek met ons uithaalden, triomfeerde ik in stilte en haastte me naar huis om het op te schrijven. Ze waren zo vernuftig in hun getreiter, ik had het zelf niet kunnen bedenken.
"Tegelijk was het er erg claustrofobisch. Ik was in Libanon als journaliste altijd overal naar toe geweest, ik had een tv-programma gepresenteerd, en aan al die dingen was ik erg gehecht. Plots kwam ik in een cultuur terecht die wel islamitisch was, maar waar ik me geenszins mee verwant voelde. Mijn wereld werd gereduceerd tot een vrouwenwereld waarin mannen alleen 's avonds opdoken.
"Onlangs belde een van mijn beste vriendinnen uit die tijd op. Ze was in Londen voor een conferentie van vrouwelijke ondernemers. We hadden destijds samen achter al die vergunningen aangezeten waarover je moet beschikken om een zaak te beginnen. Ze was toen voor de derde keer gescheiden, en mocht het huis niet uit zonder de toestemming van haar broer, bij wie ze inwoonde. Hij was er ook tegen dat ze in zaken wou, dat hoorde niet voor een vrouw. Maar wettelijk kon het, en dat wist ze, en daarom hebben we samen doorgezet. Ik heb haar bij mijn vertrek een spiegel gegeven. Voor de winkel, zei ik, maar ook om naar jezelf te kijken, en niet te vergeten dat je een individu bent. Ze belde me in Londen om me te bedanken. Het is door jou, zei ze, dat ik succesvol ben geworden. Nee, antwoordde ik, ik was slechts jouw vehikel, jouw spiegel. Ze huilde.
"Ach, vrouwen hebben vooruitgang geboekt in de voorbije decennia, ze willen werken, ze willen verantwoordelijkheid. Maar het zat hen economisch niet mee, en daardoor was de vooruitgang gering en traag. Tergend traag."
De huidige revolutie in de Arabische wereld overvalt sommigen, onze leiders op kop. Maar ze kondigt zich al jaren aan. Lees er de vijf felbesproken Arab Human Development-rapporten op na die sinds 2002 verschenen, en je moet vaststellen dat het in de sterren geschreven stond.
Een simpele formule
"Er zijn meer mummies in het kabinet van Moebarak dan in het Egyptisch Museum van Caïro", liet de Egyptische politoloog en hoofdauteur van de eerste vier rapporten, Nader Fergany, zich ontvallen. "Er is geen regeringspartij maar een partij van de regeerder."
Wat voor Egypte geldt, gaat op voor de hele Arabische wereld. Op de troon zit een despoot gekroond hoofd, uit het leger geplukte president of telg van een eeuwig regerende (eventueel koninklijke) familie wiens houdbaarheidsdatum schijnbaar nooit wordt overschreden.
De dictators steunen op een gigantische mukhabarat (veiligheidsdienst), die beschikt over een fenomenaal netwerk van informanten. Hun tweede machtsinstrument is een gezwollen bureaucratie die vooral bedoeld is om de afgestudeerden op te slorpen en hen aldus aan het regime te binden. Neem Egypte: Brookings Institution-onderzoeker Kenneth Pollack becijferde dat maar liefst 7 miljoen mensen ambtenaar zijn, terwijl de diensten aan de burger minimaal en inefficiënt zijn.
De jongste tijd heeft deze strategie overigens aan kracht ingeboet: besparingen noopten tal van regimes tot een aanwervingsstop. Kijk naar Marokko: het concours national werd al tien jaar niet meer uitgeschreven, wat mede verklaart waarom er zoveel chômeurs diplomés zijn.
Beter nog voor de handhaving van de autoritaire macht is de speelgoeddemocratie: een chic ogend systeem van instellingen waarmee de politieke oppositie wordt gekanaliseerd en uitgeschakeld. Nepdemocratieën tooien zich met verlamde parlementen en houden formele verkiezingen, waarbij gesjoemeld wordt zodat de heerser en zijn partij niet onttroond raken. "De meeste traditionele oppositiepartijen in de Arabische wereld", dixit Fergany, "zijn niet meer dan een collectie lijken." Kijk naar Tunesië en Egypte, maar evengoed naar de betogingen in Jemen, Jordanië, Algerije en Soedan: het protest blijkt niet uit te gaan van de traditionele oppositieformaties maar van een heterogene, horizontale en weinig gestructureerde burgerbeweging van vooral jongeren.
Bovendien krijgen de Arabische dwingelanden hulp uit onverwachte hoek: de oppositie is verdeeld tussen islamisten en seculiere partijen, die elkaar het licht in de ogen niet gunnen. Doorgaans, zo legt Amr Hamzaway uit in Getting to Pluralism: Political Actors in the Arab World, trekken de seculiere krachten aan het kortste eind. Hun handen zijn leeg terwijl de despoot gunsten en centen uitdeelt en de islamisten met brood, dadels en diensten gooien. Gevolg: veelal overtuigen de seculieren niet meer dan 5 procent van de kiezers, vier keer minder dan de islamisten.
Genegeerde obstakels
Het stond in de sterren geschreven: al in het eerste Arab Human Development Report (2002) werd gewezen op de ronduit deplorabele staat van de Arabische wereld. "In essentie zijn er drie obstakels voor menselijke ontwikkeling: het deficit in de verwerving en uitbreiding van kennis, het gebrek aan vrijheid en de flagrante vrouwendiscriminatie", aldus het rapport, dat door Time prompt werd uitgeroepen tot boek van het jaar en dat in een mum van tijd een miljoen keer werd gedownload. De Arabische leiders keken evenwel de andere kant op, in 2002 evengoed als bij de publicatie van het laatste rapport in 2009. "Onafhankelijke intellectuelen juichten de studies toe", concludeerde de Egyptische professor Moataz Abdel Fattah. "Pro-regime intellectuelen noemden de rapportschrijvers linkse opposanten die de problemen overdreven, de islamisten deden de bevindingen af als westerse propaganda en de beleidsmakers negeerden de aanbevelingen al die jaren totaal."
Praat voor de vaak
"Sinds 11 september is er in de Arabische wereld veel retoriek over de noodzaak aan politieke hervormingen en grotere vrijheid, maar daar is niets van in huis gekomen", zo stelt het Arab Knowledge Report (2009). "In de studie van 2004 werd al geconstateerd dat de repressie en de censuur toenamen en dat er een proliferatie optrad van mechanismes waarmee de vrijheid werd beknot. Deze diagnose blijft onveranderd. Reporters sans Frontières rangschikt alle Arabische landen in zijn Persvrijheidsindex in de categorieën 'zeer ernstig' of 'moeilijk'. The Economist Intelligence Unit deed hetzelfde in zijn Democratie-index en Transparency International kwam tot een gelijkaardige conclusie in zijn meting van corruptie. Die drie indicatoren zijn met elkaar verbonden. Elke hoop op een eerlijke sociale verdeling van de resultaten van ontwikkeling zal gedoemd zijn zonder democratisch klimaat, onafhankelijke controlemechanismes en een echte corruptiestrijd."
Waar zijn de media?
"De meeste media in de Arabische wereld zijn verbonden aan de overheid of aan grote multimediaspelers. Het gevolg daarvan is commerciële, oppervlakkige content, een politiek discours van loyauteit en een verminderde kennisoverdracht", staat in het Arab Knowledge Report (2009). "Met uitzondering van de satellietzenders en de internetblogs, die de uitlaatklep zijn voor de zichtbaar gestegen activiteit van de jeugd, zijn de vooruitzichten somber."
Vijftig miljoen nieuwe banen
"De Arabische wereld staat onder gigantische druk", dixit het jongste Arab Human Development Report. "In 1980 had de regio een bevolking van 150 miljoen mensen, tegen 2007 was dat met 317 meer dan het dubbele en in 2015 zullen het er zelfs 395 miljoen zijn. Zestig procent van de bevolking is jonger dan 25. Uit onderzoek is gebleken dat er 51 miljoen nieuwe jobs nodig zijn tegen 2025." Dat wordt niet eenvoudig, want hetzelfde onderzoek geeft aan dat "de Arabische wereld in 2007 minder geïndustrialiseerd was dan in 1970. De export van afwerkte producten bedroeg in 2007 minder dan 11 procent van de totale uitvoer. De olieproducerende naties deden te weinig om hun economieën te diversifiëren." Sinds 2008 zijn plannen goedgekeurd om meer dan 3.000 miljard dollar te besteden aan constructie-, ontwikkelings- en infrastructuurprojecten. "Bij de realisatie daarvan zouden de werkloze jongeren kunnen worden ingeschakeld maar ze beschikken niet over de noodzakelijke knowhow."
Waar is de school goed voor?
Er zijn 60 miljoen analfabeten en "de school is een ondergefinancierde, kaalgeplukte omgeving waarin weinig wordt opgestoken. Leerlingen horen te zwijgen, te gehoorzamen en te memoriseren", meent de Marokkaanse schrijver Karim Nasseri, die zelf in Oujda lesgaf. Goed scoor je daarmee evenwel niet. "Bij de internationale tests van wetenschap en wiskunde, in 2004 evengoed als in 2008, eindigde de Arabische wereld duidelijk onder het wereldgemiddelde", aldus het Arab Knowledge Report.
Hoe bedoel je, uitvinding?
"De budgetten voor wetenschappelijk onderzoek zijn laag: zo'n 10 dollar per burger per jaar, tegenover 33 dollar in een land als Maleisië", schrijft het Arab Knowledge Report. Bovendien is er geen link tussen R&D en productie en participeert de private sector nagenoeg niet in de researchkosten. Ter vergelijking: in het Westen financieren bedrijven zo'n 80 procent van het onderzoek. "Dat alles verklaart waarom 2 miljard dollar aan overheidsinvesteringen tussen 2002 en 2006 niet meer dan 38 patenten per jaar opleverden, en de publicatie van zo'n 5.000 academische papers. Sindsdien ging het niet beter: in 2007 waren er 74 patenten, honderd keer minder dan in Zuid-Korea."
Gelieve hier niet te lezen
"Twintig zijn in Tunesië betekent verstoken blijven van goede boeken en vertier, kortom veroordeeld zijn tot verveling", zo stelt blogger Mehdi Ayadi. En geef hem maar ongelijk. "Als we alle boeken die jaarlijks in de Arabische wereld worden gepubliceerd onder de bevolking zouden uitdelen", dixit het Arab Knowledge Report, "dan is er één boek per 11.950 burgers, tegenover één voor elke 419 Britten en 713 Spanjaarden". In 2002 kwam het eerste rapport al met verbijsterende cijfers: sinds de negende eeuw werden in de Arabische wereld slechts 100.000 boeken vertaald. Momenteel zijn het er zo'n 330 per jaar, vijf keer minder dan er in Griekse vertaling verschijnen."
De toekomst ligt elders
"Eenenvijftig procent van de 24- tot 39-jarigen zegt naar Europa te willen en onder de 19- tot 24-jarigen is dat 45 procent", zo stelde het eerste rapport vast. Zeven jaar later klinkt het in het Knowledge Report: "Wellicht is de waarde van de export van menselijk kapitaal even groot als die van olie en gas. Van alle Arabische studenten die op buitenlandse universiteiten een diploma haalden, keert 45 procent niet terug. En uit onderzoek onder Britse geneesheren blijkt dat 35 procent van Arabische origine is."
Een kooi die familie heet
Voor zijn boek What's really wrong with the Middle East (2010) interpelleerde de Britse journalist en schrijver Brian Whitaker tal van Arabische intellectuelen over persvrijheid, democratie, kennis, olie en religie. Hij constateerde evenwel dat iedereen het wilde hebben over de ketens van de familie.
"Er zijn in Egypte een miljoen Moebaraks", zei een Egyptische vriend. "Het autoritarisme beperkt zich niet tot de politiek, het is de modus operandi in de hele maatschappij en het begint al thuis."
Die vaststelling is niet nieuw. "De Arabische familie, die een veel ruimer concept is dan haar Europese variant, drijft op het concept van de collectieve verantwoordelijkheid voor het individu", schreef de Marokkaanse psycholoog en schrijver Abdelhak Serhane in L'amour circonsis (1996). "Vader is de Rab al Aaila, de god van de familie. Hij is klein, zwak, onderworpen en onwetend tegenover God, maar groot, krachtig, autoritair, dominant en beschermend tegenover de familie.
"Van de jongere wordt conformisme en gehoorzaamheid geëist, want het tegendeel brengt de groepscohesie in gevaar. Wie zich daar aan waagt, riskeert uitsluiting en beschimping.
"Toch wordt het conflict tussen de groepsnorm en de verzuchtingen van het individu almaar groter. Steeds meer jongeren willen voor zichzelf leven, wat komt door de breuk in de communicatie tussen de generaties, alsook door de algemene malaise."
Inshallah/ mashallah
Vrijheid is ook de vrijheid om te geloven. "De cartesiaanse gedachte dat de mens meester is van zijn bestaan, luidde voor het Westen de moderniteit in", meent Abdessamad Dialmy, auteur van Jeunesse, sida et islam au Maroc. "Het fundamentele probleem in de Arabische wereld is evenwel dat het individu nog niet is geboren. God is de centrale en ultieme referentie. We hebben politieke partijen die praten over democratie en mensenrechten maar geen enkele stelt de mens centraal, niemand strijdt voor godsdienstvrijheid."
Moeders, wijfjes en echtgenotes
"Misschien is het probleem van de vrouwendiscriminatie nog wel het ergste van de drie struikelblokken voor ontwikkeling", meent het eerste Arab Human Development Report. "Het treft immers de helft van de bevolking en uit zich in verdrukking en ongelijkheid, verkrachtingen, genitale verminking, kinderhuwelijken en eremoorden."
De Marokkaanse schrijver Serhane stelt vast dat er nu "meer vrije huwelijkskeuze is, dat meer meisjes naar school gaan en meer vrouwen werken. Maar de fundamentele waarden blijven behouden omdat ze de basis vormen van de macht van de groep. Mijn waarde als man, als Arabier, als moslim, zit tussen mijn benen. En mijn zussen, die hebben de familie-eer tussen de hunne. De viriliteit voor de enen, de eer voor de anderen. De respectabele man is hij die de seksualiteit van de vrouwen onder zijn hoede weet te controleren, wat alleen mogelijk is als hij hun contact met de buitenwereld bepaalt. Maar dat wordt steeds moeilijker en dus conflictueuzer".
"De gendersegregatie is nog steeds erg groot",vindt socioloog Dialmy. "De door de sexen gedeelde publieke ruimte wordt niet normaal beleefd maar vanuit het schema van de verleiding. Het is verleiden te voet, per auto, overal en altijd. Voor mannen zijn er drie soort vrouwen, die nooit de gelijke zijn van mannen: de wijfjes, de echtgenotes (reëel of potentieel) en de moeders en tantes."
CHINA - Vluchtmisdrijf door zoon hoge functionaris zet land in rep en roer
De 23-jarige zoon van een hoge Chinese politiefunctionaris die op 16 oktober dronken inreed op twee meisjes, is zaterdag veroordeeld tot zes jaar cel en meer dan 50.000 euro compensatie aan de slachtoffers. Het incident was een symbool geworden voor machtsmisbruik door hoge ambtenaren en leidde tot een felle internetcampagne.
De 20-jarige Chen Xiaofeng was op die oktoberavond met haar vriendin aan het rolschaatsen op de universiteitscampus van Baoding toen een wagen met hoge snelheid op hen inreed. Chen werd de lucht ingegooid en overleed later aan haar verwondingen, het andere meisje brak een been. De dronken chauffeur probeerde vluchtmisdrijf te plegen maar werd door de veiligheidsagenten op de campus aangehouden. "Probeer me maar te vervolgen", schreeuwde de man. "Mijn vader is Li Gang."
Het nieuws zorgde voor grote beroering op het Chinese internet omdat het een bijzonder herkenbaar verhaal was over een boosdoener die geloofde dat hij middels zijn goede connecties als zoon van de vicecommissaris van politie kon wegkomen met zijn misdaad. Verschillende censuurpogingen mislukten, waarop de overheid besloot om het nieuws dan maar te 'begeleiden'. Aldus verscheen de politiechef samen met zijn zoon vijf dagen na de feiten huilend op de nationale televisie, vragend om vergiffenis aan het hele volk. Het manoeuvre sorteerde evenwel niet het gewenste effect: in de blogs en reacties die in de daaropvolgende dagen verschenen, toonden velen zich geschandaliseerd over "de pogingen om de eigen job toch maar te redden door in tranen op tv te komen".
'Mijn vader is Li Gang' werd een ware strijdkreet en de vrouwelijke blogger Varkensvoet Beta lanceerde een poëziewedstrijd waarbij 'Mijn vader is Li Gang' geïncorporeerd werd in klassieke gedichten evengoed als in propagandafrasen uit de maoïstische tijd. Meer dan 6.000 internauten bedachten Li Gang-rijmpjes en tevens doken spottende posters op, alsook verkeersborden met als tekst 'Gelieve traag te rijden, uw vader is niet Li Gang'.
Internationaal bekend kunstenaar Ai Weiwei publiceerde op zijn site een interview met de ouders van het doodgereden meisje, dat prompt door de censors werd verwijderd.
Zoon Li werd negen dagen na de feiten gearresteerd maar ondertussen werd grote druk uitgeoefend op de nabestaanden om de zaak te laten vallen. De advocaat, Zhang Kai, werd door zijn cliënten zelfs bedankt voor zijn inspanningen, "aangezien de kwestie opgelost was". Een dergelijke afloop, zo zei Zhang in een interview met de New York Times, "is heel courant als het gaat om gewone burgers die het moeten opnemen tegen machtige figuren. Macht is in de hedendaagse Chinese samenleving veel belangrijker dan individuele rechten en vrijheid." Maar de kwestie bleef reacties genereren op internet, wat er volgens waarnemers toe heeft geleid dat de dronken chauffeur vorige week in het beklaagdenbankje verscheen. Zaterdag volgde het vonnis: de Chens krijgen meer dan 46.000 euro aan schadevergoeding, het andere meisje zo'n 9.000 euro. En zoon Li gaat voor zes jaar achter de tralies.
De afweging die de Egyptische strijdkrachten momenteel maken, zo menen waarnemers, is hoe ze hun verregaande invloed en privileges kunnen veiligstellen zonder dat het land in totale chaos desintegreert.
"Lang leve het leger, mogen de soldaten met ons zijn", werd gisteren op het Tahrirplein gescandeerd toen gevechtsvliegtuigen overvlogen. De hoop die de demonstranten uitspraken was dat het met de Egyptische strijdmacht zou mogen gaan als met de Tunesische dik twee weken geleden. Generaal Rashid Ammar vertelde de Tunesische president Ben Ali toen onomwonden dat hij er niet op moest rekenen dat soldaten op demonstranten zouden schieten.
Maar Egypte is Tunesië niet. Ben Ali spendeerde niet meer dan 1,4 procent van het bnp aan het leger en hield er slechts 36.000 officieren op na. Als gewezen minister van Binnenlandse Zaken steunde hij voor de uitbouw van zijn autoritaire bestuur vooral op de politiediensten. Egypte mag dan 1,4 miljoen mensen tewerkstellen in verschillende politiediensten en organisaties van binnenlandse veiligheid, fundamenteel is het huidige regime gebouwd op het leger, met 460.000 militairen de tiende grootste strijdmacht ter wereld.
Het waren de zogenaamde 'Vrije Officieren' die in juli 1952 gebruik maakten van het volkse ongenoegen om koning Farouk af te zetten en een staatsbestel te installeren waarin militairen een doorslaggevende rol spelen. Onder Gamal Abdel Nasser (1956-1970) was die legerdominantie in het bestuur erg zichtbaar: tal van ministers in zijn regering waren militairen. Ook onder Anwar Sadat (1970-1981) was het leger, mede door de Jom Kippoeroorlog, doorslaggevend. Op het eerste gezicht lijkt het alsof Moebarak (1981-nu) het leger uit de politieke besluitvorming heeft geweerd, maar dat wordt door expert Steven A. Cook in Ruling But Not Governing: The Military and Political Development in Egypt, Algeria, and Turkey overtuigend weerlegd.
Hij stelt dat de militairen de baas zijn zonder te besturen: ze beschikken over gigantische privileges, gaande van eigen scholen, ziekenhuizen, clubs, shoppingcentra, residentiële woonwijken en zakenimperia en de topkaders zien hun carrière veelal bekroond met een provinciegouverneurschap. "Er is een democratische façade met het parlement als uithangbord, waarachter militaire instituties schuilgaan die louter begaan zijn met de handhaving van de invloed en voordelen van de strijdkrachten ten koste van de maatschappij", schrijft Cook.
Geldkraan dicht
De Egyptische strijdkrachten zijn in de voorbije decennia slechts twee keer tegen onlusten opgetreden: bij de broodrellen van 1977 en tijdens de loonrevolte van een onderdeel van de veiligheidstroepen in 1986. Bovendien heeft het leger zich vanaf de jaren negentig gedistantieerd van het erg repressieve beleid van minister van Binnenlandse Zaken Zaki Badr en de door hem gecontroleerde veiligheidsdiensten. Maar dat heeft volgens Sherifa Zuhur, auteur van Egypt: Security, Political and Islamist Challenges veel minder van doen met democratische spirit dan met een poging om de gramschap van het volk te vermijden, gezien de gigantische economische en financiële belangen die het leger heeft.
De vrijwaring van die fortuinen en privileges staat ook nu voorop. Tot voor kort was Moebarak de facilitator en beschermheer daarvan, maar de volksopstand die in het kielzog van de Tunesische Jasmijnrevolutie werd ontketend, geeft aan dat de 83-jarige president nu eerder een blok aan het been is dan een garantie voor de toekomst.
Een bijkomend probleem is dat het leger sinds de Camp David-akkoorden van 1978 in belangrijke mate door Washington wordt gefinancierd: de VS verstrekte in de voorbije 32 jaar al meer dan 38 miljard dollar aan militaire hulp. Het Pentagon bleek een trouwe vriend: de grootschalige mensenrechtenschendingen in Egypte worden al 30 jaar door de vingers gezien. Maar nu wordt het flink lastig. Als Amerika's 'strategische bondgenoot in de regio' een bloedbad aanricht onder de eigen burgers, dan wordt dat voor de VS diplomatiek onverkoopbaar.
De Egyptische stafchef Sami al-Anan was tot afgelopen vrijdag in Washington voor reeds lang gepland strategisch overleg. Verschillende Amerikaanse kranten stellen dat hij met een heel duidelijke boodschap van zijn broodheren naar Caïro is teruggekeerd: heet het nieuwe Tiananmen Tahrir, dan wordt de Amerikaanse geldkraan dichtgedraaid. Een weinig aantrekkelijk vooruitzicht. Wat Moebarak daar tegenover zet, zal wellicht bepalen wiens kant het leger kiest.
