Stories that remain too often untold/ Histoires oubliées
20-02-2009
Rusland - Anna Politkovskaya's moordenaars lopen nog steeds vrij rond
Anna Politkovskaja was de grootste luis in Poetins pels met haar vele artikels en boeken over de brutaliteit van het Russische leger in Tsjetsjenië en de corruptie en mensenrechtenschendingen elders in Rusland. Hoewel dit proces de belangrijkste politieke moord uit het Poetintijdperk betreft, blijft de zaak onopgehelderd. Het Kremlin wijst elke beschuldiging van medeplichtigheid af als buitenlandse propaganda. Geloofd zij de Heer, was de reactie van Dzhabrail Makhmudov toen de jury bekendmaakte dat hij, zijn broer Ibragim en Sergei Khadzhikurbanov, een gewezen agent van het departement voor georganiseerde misdaad van het ministerie van Binnenlandse Zaken, onschuldig waren bevonden aan de hen ten laste gelegde feiten. Khadzhikurbanov gold als organisator die de Makhmudovs zou hebben ingehuurd, terwijl de twee Tsjetsjeense broers de moord zouden hebben voorbereid door Politkovskajas doen en laten in de gaten te houden. Hun voortvluchtige broer Rustam werd door de openbare aanklager schuldig geacht aan de moord zelf in het appartementsgebouw. Hij zou op de beelden van de CCTV-cameras te zien zijn, maar die zijn merkwaardig genoeg zoekgeraakt. Er is nog wel meer vreemds aan een zaak waarvan de advocaten van Politkovskajas kinderen Ilya en Vera zeggen dat het er nu vooral op aankomt om door te zetten. Beschouw dit als een tussenstop. De familie gaat in beroep tegen het vonnis.
Doorspelen van informatie
Politkovskajas collegas bij Novaya Gazeta werkten aanvankelijk in het grootste geheim met de speurders samen. Op een persconferentie in augustus 2007 liet openbaar aanklager Yury Chaika na tien maanden stilzwijgen weten dat de zaak was opgelost en dat er tien arrestaties waren verricht. Bovenaan op zijn arrestantenlijstje stond een Tsjetsjeen die in Moskou een crimineel netwerk had en die was gespecialiseerd in het rekruteren van huurmoordenaars. Tegelijk, aldus nog Chaika toen, hebben huidige en ex-werknemers van het ministerie van Buitenlandse Zaken en van de militaire geheime dienst FSB deelgenomen aan het verzamelen en doorspelen van informatie over Politkovskaja. De Financial Times kon een deel van zijn dossiers inkijken en berichtte gisteren dat daaruit blijkt dat FSB-luitenant-kolonel Pavel Ryaguzov in 2007 toegaf dat hij aan Shamil Burayev, een gewezen gouverneur in de provincie Tsjetsjenië, Politkovskajas adres en andere gegevens had verstrekt.
Van tien naar drie
Bij de start van het proces in november 2008 werden evenwel nog maar drie verdachten weerhouden. In het hele proces werd de FSB door de openbare aanklager overigens niet genoemd, hoewel bijvoorbeeld onopgehelderd blijft hoe het kon dat de voortvluchtige Rustam, die sinds 1997 ook wordt gezocht in een andere zaak, al die tijd met valse papieren in Rusland heeft geleefd. Volgens de hoofdredacteur van Novaya Gazeta, Sergei Sokolov, kan alleen de FSB voor die documenten hebben gezorgd en werkte deze Rustam vroeger overigens als informant voor Ryaguzov. Het probleem is alleen dat onmogelijk te zeggen is wie welke opdrachten gaf aan wie, gezien de FSB zich zolang heeft ingelaten met georganiseerde misdaadfiguren die klussen voor hen klaren en vice versa, dixit nog de man. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) reageerde gisteren alvast heel negatief op het vonnis. Het falen om de moordenaars van een belangrijke journaliste als Politkovskaja te vinden en te berechten, is een ware mensenrechtencrisis, zei Miklos Haraszti, OVSE-afgevaardigde voor persvrijheid. Journalistiek is in Rusland sowieso een erg gevaarlijk beroep. Slechts in Algerije en Irak heet het nog erger. Politkovskaja was een van de 49 journalisten die in Rusland sinds 1992 werden gedood, zo blijkt uit onderzoek van het Comité voor de Bescherming van Journalisten. Vooral reporters die zich inlaten met de schemerzone waarin de overheid en de georganiseerde misdaad elkaar ontmoeten, lopen groot risico. In juli 2004 werd de uitgever van de Russische versie van Forbes, Paul Kebnikov, doodgeschoten. De openbare aanklager zegt de twee Tsjetsjenen te hebben laten arresteren die de moord pleegden, maar ze werden in 2007 door een jury vrijgesproken. Vorige maand nog werden advocaat en journalist Stanislav Markelov en een jonge collega van de Novaya Gazeta op klaarlichte dag doodgeschoten in het centrum van Moskou. Of zijn moordenaars ooit berecht zullen worden, is nog maar de vraag.
Nigeria - Homoactivist Davis Mac-Iyalla over een fenomeen dat in zijn land officieel niet eens bestaat
Op zich had Davis alles om een geslaagd leven tegemoet te gaan: hij komt uit de elite van de zuidelijke Riverstaat en is de zoon van een gepensioneerde militair en een overheidsfunctionaris. Als kind studeerde hij goed en hij schopte het tot leraar en zelfs tot directeur van een episcopale lagere school. Het liep evenwel mis, vertelt hij, toen de bisschop die me benoemd had overleed. Die man was bijzonder progressief, hij keek naar wat je presteerde, niet naar wat je in bed deed. Ook hield hij ervan dat je met eerlijke meningen durfde in te gaan tegen het establishment. Maar een paar weken nadat de geestelijke in 2003 was overleden, werd Davis in een brief bedankt voor zijn diensten. Als me dat in Europa was overkomen, was ik naar de rechter gestapt. Maar in Nigeria is dat niet zon simpele zaak. Bovendien wreven ze me niet aan dat ik homo was, maar kwam men met verhalen over fraude, die ik gelukkig kon weerleggen. In 2005 lanceerde de groep Changing Attitudes binnen de anglicaanse kerk, waartoe Davis behoorde, een oproep om te zien hoe het met de rechten van homos en lesbiennes gesteld was. De Nigeriaanse clerus weigerde daarop in te gaan. Er bestonden geen homos, heette het, dus moest er ook niet over dat thema worden gedebatteerd. Het is precies die ontkenning van de seksuele minderheid die Davis ertoe aanzette om in datzelfde jaar met zon 35 anderen Changing Attitudes Nigeria te stichten, de allereerste homo-organisatie van het land. De enige initiatieven die er bestaan, zijn zogenaamde aidspreventiegroepen. Aangezien homoseksualiteit nog altijd in het strafboek staat, een koloniale erfenis, durft niemand zich als dusdanig te uiten. Ook bij feministische groepen vind je niet veel steun. Daar heet het dat ze het al moeilijk genoeg hebben om zich te handhaven, laat staan dat ze er een heikele kwestie als de onze zouden bijnemen. Davis zegt dat zijn moeder altijd wel heeft geweten dat haar zoon anders was, en ze heeft hem op zijn zestiende ook met een vriendje betrapt, maar veel heeft ze niet gezegd. Zijn plannen om met Changing Attitudes Nigeria te beginnen heeft hij niet met haar of andere familieleden besproken. Ze zouden er alles aan hebben gedaan om het te verhinderen, legt hij uit. De mentaliteit is er heel sterk één van doen alsof je neus bloedt wanneer het gevoelige dingen als homoseksualiteit betreft. Maar toen ik in een paginagroot interview in de pers uitlegde waar het ons om te doen was, was het hek wel helemaal van de dam.
Drie dagen en nachten in de cel
Zijn hele familie was razend. Tot op heden zweert een van zijn broers dat hij hem zal afmaken als hij hem ziet en alleen zijn moeder blijft met Davis in contact. Die boosheid, zegt hij, gaat eigenlijk maar over één ding: de schande die het hen oplevert een homoseksuele broer te hebben. Alsof ik het zo gewild heb! Zowel de kerk als de overheid heeft zich flink geroerd sinds het interview. De eersten zeiden dat er geen enkele man met die naam tot hun gelovigen behoorde en sommigen beweerden zelfs dat hij helemaal niet bestond. De overheid probeerde er een wetsvoorstel door te krijgen waardoor het zelfs strafbaar zou zijn voor journalisten om een interview met een homoseksueel te publiceren of uit te zenden. Alleen door grote druk van het Westen kon dat worden afgevoerd. Alleen heeft het nieuwe staatshoofd daar nu een variant op ingediend. Andermaal is dus druk nodig. De concrete consequentie van dergelijke wetsvoorstellen is dat ook de ordediensten jacht op ons maken, legt Davis uit, terwijl hij een litteken op zijn arm toont. Dat ze hem ook al een keer drie dagen en drie nachten zonder eten of drinken hebben opgesloten in een cel in Abuja, zegt hij. Daarom moest ik vertrekken, maar vanuit Londen voer ik verder strijd voor de homos en lesbiennes in mijn land. Homoseksualiteit moet uit het strafrecht, maar de uitsprak dat er geen homos zijn in Nigeria, zoals onze regeringsvertegenwoordigers op de VN-Mensenrechtencommissie vorige week vertelden, geeft aan dat de strijd verre van gewonnen is. Davis Mac-Iyalla: Omdat homoseksualiteit nog in het strafboek staat, durft niemand zich als dusdanig te uiten n Davis: Door druk van het Westen is een wetsvoorstel afgevoerd waardoor het strafbaar zou zijn een interview met een homo te publiceren of uit te zenden. Het nieuwe staatshoofd heeft daar nu een variant op ingediend. Andermaal is dus druk nodig.
Chum Mey (73) is samen met schilder Vann Nath de enige resterende overlevende van Tuol Sleng. Hij werd op zijn 43ste binnengebracht in Tuol Sleng en ervan beschuldigd een CIA- en KGB-spion te zijn.
In een interview met de Australische krant The Age vertelde hij drie jaar geleden dat hij toen niet eens wist waar die afkortingen voor stonden. Maar "ik leerde snel dat je beter kon bekennen. Na twaalf dagen van martelingen waarin ik elektroshocks kreeg, mijn nagels werden uitgetrokken en ik nog op tal van manieren werd gemarteld, gaf ik toe een spion te zijn en kwam zelfs met een totaal verzonnen lijst met de namen van vijftig tot zestig mensen die met me hadden meegewerkt."
Dat hij niet zoals al die anderen werd vermoord, maar 'tijdelijk' mocht blijven, had hij te danken aan zijn grote vaardigheid als mechanicien. Chum moest de machines in Tuol Sleng onderhouden.
Als Phnom Penh in januari wordt 'bevrijd' door het Vietnamese leger, dat premier Hun Sen aan de macht brengt, wordt Chum Mey met de vluchtende Rode Khmer meegedreven. Bij toeval zien ze zijn vrouw, die net zwanger was toen Chum werd opgepakt. Zij en hun zoontje vervoegen de groep gevangenen maar op de avond van de tweede dag marcheren gaat het mis. Chum zegt dat hij nooit heeft geweten wat er de aanleiding voor was maar zijn vrouw werd nabij een pagode doodgeschoten door de Rode Khmer. Even later werd ook hun iets meer dan één jaar oude kind geëxecuteerd. Chum zelf ontkwam in het tumult dat ontstond.
In het interview zegt hij bereid te zijn om te getuigen, al was het maar omdat hij in al die jaren de aanblik van zijn geëxecuteerde vrouw en kind niet heeft kunnen vergeten. "Waar waren ze schuldig aan, waarom zij? Ze hadden mij dan moeten doden."
'Het ergste was dat je nooit wist wanneer jouw beurt zou komen'
Vann Nath, portretschilder en overlevende van martelcentrum Tuol Sleng
Momenteel heeft het VN-Tribunaal plaats van Duch, de gewezen directeur van het beruchte martelcentrum Tuol Sleng, waar minstens 16.000 mensen werden doodgefolterd. Enige tijd geleden sprak ik met een van de zeven overlevenden.
PHNOM PENH l Tuol Sleng staat symbool voor de zuiveringen onder het schrikbewind van Pol Pot en diens Rode Khmer. Tussen 1975 en 1979 kwamen in Cambodja 1,7 miljoen mensen om door executie, uithongering en dwangarbeid. Daarmee was Pol Pots regime een van de moorddadigste van de 20ste eeuw, Duch een van zijn hoofdexecuteurs.
Wie hem in de jaren zestig kende, zou wellicht niet hebben gedacht dat kameraad Duch een van de meest gevreesde leiders van Cambodja zou worden. Als een briljante geest stond hij bekend, als een bijzonder goed leraar wiskunde die het tot vicerector van een middelbare school schopte. Bovendien was Duch een man van idealen. Hij hekelde de corruptie in zijn land, en belandde daar zelfs voor in de cel.
Wie hem enige jaren later leerde ontmoette, kreeg evenwel een voorsmaakje van wat komen zou. Eenmaal Duch was vrijgelaten, vluchtte hij naar de jungle, waar hij zich bij Pol Pots maoïstische guerrilla aansloot en een van de strafkampen leidde voor 'vijanden van het volk'.
Zachtaardige man
Het is daar wellicht dat hij de ervaring opdeed die hem later van pas zou komen als directeur van S-21 of Tuol Sleng, de lagere school in Phnom Penh die in 1976 tot martelcentrum werd getransformeerd. Elizabeth Becker schrijft in When the war was over dat het "een departement van de dood" was dat hij leidde en hij deed dat "rigoreus, met grote zin voor organisatie".
Zeven jaar geleden ontmoette ik Vann Nath, een van de twee nog in leven zijnde ex-gevangene van Tuol Sleng. 61 is deze gewezen publiciteitsschilder onderhand en zijn gezondheid is erg slecht. Twee keer per week heeft hij nierdialyse nodig, een behandeling die vele honderden euro per maand kost. De overheid heeft hem daar nooit financieel bij geholpen, Vann Nath krijgt steun van ngo's en internationale schenkers, zodat hij zou kunnen doorgaan met schilderen, met doeken waarop in detail te zien is hoe het er in Tuol Sleng toeging.
Vann Nath kwam er in januari 1977 terecht, op het moment dat het 'vermorzelen der vijand' steeds grootschaliger werd. "Doodsangst en verschrikkelijke honger", zo vat Vann Nath die eerste maand in S-21 samen, een periode waaraan een einde komt als gevangenishoofd Duch in zijn dossier leest dat deze man vroeger portretschilder was.
"Ik werd naar een kamer op de benedenverdieping gebracht, waar een paar mensen aan het schilderen waren, en kreeg te eten. 'Niet te veel', lachten de bewakers, 'anders vergaat het je als je voorganger en eet je je dood'", legt Vann Nath uit. "Toen brachten ze zwarte en witte olieverf, doek en de foto van een onbekende man. Het betrof een mollige vijftiger met een dubbele kin die er niet bij mocht worden geschilderd. Ik kwam er toen pas achter dat dit Cambodja's opperste leider Pol Pot was. Die wetenschap vervulde me met zoveel angst dat het behoorlijk lang duurde voordat ik echt goed naar de foto durfde te kijken.
"Ik had bovendien nooit in zwart-wit geschilderd, had twee jaar geen penseel aangeraakt en vreesde dat ik het schilderen verleerd was. Ik werkte dagelijks van 's morgens tot middernacht in een kamer met de andere schilders en beeldhouwers. We werden voortdurend bewaakt en mochten niet met elkaar praten. We sliepen in een zaal zonder boeien, en we mochten zelfs roken.
"Tien dagen later was het werk klaar, en kwam Duch kijken. Hij vroeg de bewaker, een van de gemeenste jongeren van Tuol Sleng, wat hij ervan vond. 'Niet gelijkend', antwoordde die, waarop iedereen in de kamer de adem inhield, zich herinnerend welk lot mijn voorganger was beschoren. Ik opperde dat ik liever in kleur wou werken, dat dat veel mooier zou zijn. Duch zei dat ik nog één kans kreeg."
Het volgende portret was veel beter, Vann Nath mocht blijven werken, terwijl rondom hem mensen arriveerden, bekenden en stierven. "Het ergste was dat je nooit wist wanneer jouw beurt zou komen, al kon je niet geloven dat het nog erg lang zou duren. Zouden ze vijf portretten willen, of tien? En hoeveel bustes? Op een dag viel een lijst uit de zak van de bewaker. Terwijl hij het middageten ging halen, lazen wij hoe naast onze namen in rode letters 'tijdelijk' stond, terwijl de overige allemaal waren doorstreept. Maar hoe lang duurt tijdelijk? Even leek het alsof dat verschrikkelijke, eeuwige en onmenselijke geschreeuw uit de martelkamers, dat teisterende geluid waaraan je nooit gewoon raakt, nog luider weerklonk."
Het einde kwam heel abrupt. Toen de Vietnamezen op 7 januari 1979 Phnom Penh met mortiervuur bestookten en de Rode Khmer de benen namen, de gevangenen voor hen uit marcherend, waren ze nog met dertien. Eentje werd vertrappeld, eentje raakte verloren, en een etmaal later waren ze nog met zeven. De bewakers waren met hun leiders gevlucht, richting Thaise grens.
Een maand later bereikt Vann Nath zijn geboorteprovincie Battambang. Hij vindt er zijn vrouw terug en hoort hoe zijn zoontjes van vijf jaar en zes maanden oud stierven in de maanden na zijn arrestatie. In augustus 1979 vestigt de schilder zich met zijn vrouw in Phnom Penh, waar hij het hele najaar met zijn zes lotgenoten aan het Tuol Slengmuseum werkt, dat precies een jaar na de Vietnamese bevrijding de deuren opent.
"Teruggaan naar Tuol Sleng was verschrikkelijk, en is het nog steeds. Die eerste dag werden we allemaal ziek, we moesten elkaar ervan overtuigen dat we straks als vrije mannen naar huis zouden terugkeren, dat de poorten openstonden en dat het allemaal voorbij was. Het was er doodstil, maar in onze hoofden weerklonken de verschrikkelijke kreten van de gemartelden. Ik ben er sindsdien nog heel vaak geweest, als gids, en met filmploegen die willen zien waar we leefden en stierven. Ik willig dergelijke verzoeken in, hoe vreselijk ik die plek en de geluiden tot op heden mag vinden. Ik moet, vind ik. Wie anders zal spreken voor al diegenen die voor altijd zwijgen?"
Sinds de dood van de meeste andere overlevenden van Tuol Sleng is het moeilijker, eenzamer vooral. Vann Nath kijkt de andere kant op. "Tuol Sleng heeft me heel erg veranderd, het heeft een man van me gemaakt die vol zit met haat, woede, wraakgevoelens. In het begin van de jaren tachtig heb ik gezocht naar de tieners die ons bewaakten. Een van hen heb ik gevonden, die kwam naar het museum kijken. Onderhand was hij boer geworden, hij dacht dat niemand zich zijn verleden zou herinneren. Vreemd genoeg leek hij veel schrieler dan vroeger, een beetje vroeg oud ook. Zoals wij. Ik had hem meteen gezien, maar het duurde minuten voor ik tegen hem kon praten. Ik moest weten waarom, maar hij had geen antwoorden, helemaal niets.
De gemeenste onmens
"Later ben ik zelfs de gemeenste onmens van Tuol Sleng tegengekomen, ook weer daar. Vreemd toch, dat ook ongestrafte beulen teruggaan naar het oord van hun ultieme macht. Ik had over hem gelezen. Toen Hor zich overgaf in het kader van de amnestieregeling die midden jaren negentig gold, bekende hij tweeduizend moorden. Tegen mij zei hij dat hij verantwoordelijk was voor de dood van niet meer dan vijf mensen, maar dat ze hem niet geloofd hadden en dat hij de cijfers daarom had aangedikt. Ik weet evenwel zeker dat het er meer dan tweeduizend waren, veel meer.
"Veel van die lui zeggen nu dat ze niet wisten wat er gebeurde, dat we het verleden moeten laten rusten, dat dit land vrede en verzoening nodig heeft en dat we moeten vergeven. Maar toen Pol Pot op 17 april 1998 in de jungle stierf en een Japanse tv-ploeg me het nieuws bracht met de vraag om een reactie, had ik gemengde gevoelens. Het beviel me dat hij in een mat werd gewikkeld en gecremeerd, zonder rites, als een dier. Maar de wetenschap dat hij nooit als beklaagde in een genocideproces zou worden verhoord, vervulde me met droefenis."
