Stories that remain too often untold/ Histoires oubliées
20-06-2009
IRAN - portret van 's lands machtigste man
De Opperste Leider is bovenal een volger
Weinig leiders beschikken over zoveel macht als ayatollah Ali Khamenei: hij benoemt de hoofden van het gerecht, het leger, de Islamitische Revolutionaire Garde, de politie, de tv en de radio en kan eigenhandig de oorlog of vrede verklaren. Bovendien stelt hij persoonlijk de helft van de leden van de Raad van Wachters aan, die op hun beurt kandidaturen voor presidents- en parlementsverkiezingen goed- of afkeuren en hun veto stellen tegen 'foute' parlementsbeslissingen.
Bovendien zit deze bebrilde geestelijke aan de kassa. Meer dan elke andere leider kan hij beslissen wat er met de Iraanse petrodollars gebeurt. Khamenei bestiert daarnaast een schimmig net van steenrijke bonyads of liefdadige stichtingen en heeft de beschikking over de inkomsten van de vele religieuze schrijnen in het land, waar devote burgers fortuinen aan schenken.
Khameneis foto hangt dan ook in elk etablissement. Hij staat bigger than life op reclameborden en verschijnt geregeld op de televisie. Voor het gros van de Iraniërs - zestig procent van hen is jonger dan dertig - is hij een vaste waarde. Toen ze nog in de luiers zaten, was de man al president (1981-1989).De afgelopen twintig jaar draagt hij de titel van Opperste Leider. En toch maakte hij bij de burgers tot voor kort weinig gevoelens los. De haat die velen jegens de inhalige gewezen president Ali Akbar Hashemi Rafsanjani (1989-1997) koesteren, werden Khamenei bespaard. Maar evenmin werd hij ooit zo op handen gedragen als ex-president Mohammad Khatami (1997-2005) bij zijn aantreden.
Koorddanser
En kijk naar de westerse berichtgeving over Iran. Na de dood van ayatollah Ruhollah Khomeini (1902-1989) gingen de verhalen eerst over Rafsanjani, dan over Khatami en vervolgens over Ahmadinejad. Maar als er één rode draad is die door al die schijnbaar zo verschillende histories loopt, dan is het die van Khamenei. Zijn denkbeelden hebben het hedendaagse Iran bepaald, zowel binnenlands als op internationaal vlak. Hij weerstond aan Rafsanjani's wens om tot een modus vivendi te komen met de Amerikanen. Daarna rekende hij af met Khatami's hoop op een democratisch Iran en vervolgens zag hij zich geregeld genoodzaakt om Ahmadinejad bij te sturen als die andermaal op een confrontatie met het Westen aanstuurde. De Opperste Leider was twintig jaar een koorddanser, zij het dat de conservatieven altijd duidelijk zijn voorkeur wegdroegen. Maar bij de verkiezingen van afgelopen vrijdag koos hij voor het oog van de natie en de wereld ondubbelzinnig kamp.
Khamenei is niet alleen schimmig en oppermachtig, aanvankelijk was hij ook tweede keus. Dat hij het tot Opperste Leider schopte, heeft minder met hem te maken dan met ayatollah Hossein-Ali Montazeri, de gedoodverfde opvolger van Khomeini die maanden voor diens dood in juni 1989 in ongenade viel en die tot op heden onder huisarrest leeft in de heilige stad Qom.
Het zat zo. Nadat linkse partijen samen met het religieuze blok van Khomeini tegen de sjah in opstand waren gekomen, stalen die laatsten de revolutie en keerden ze zich tegen hun gewezen bondgenoten. Duizenden linkse studenten en aanhangers van de marxistisch-religieuze Volksmoedjahedien verdwenen voor onbepaalde tijd achter de tralies. Toen in het najaar van 1988 duidelijk werd dat de onderhand hoogbejaarde Khomeini het niet veel langer meer zou rekken, vroegen zijn naaste medestanders wat er met de duizenden jonge mannen en vrouwen moest gebeuren, die al zo'n jaar of zes, zeven in eenzame opsluiting zaten. Khomeini besloot ze opnieuw te laten ondervragen. Waren ze bereid om op de televisie hun fouten te bekennen, zworen ze trouw aan de revolutie en waren ze bereid om ingezet te worden in de 'Menselijke Golf' (een soort van menselijke mijnenvegers, die in de oorlog tegen Irak werden gebruikt, CV)? Op de twee eerste vragen antwoordde nagenoeg iedereen positief maar met de derde lag het anders. Het vooruitzicht te worden uiteengereten door een springtuig lokte niemand. En met die weigering haalden de ondervraagden zich alsnog een doodvonnis op de hals.
In die periode ontving ayatollah Montazeri duizenden brieven van ouders die smeekten om de levens van hun al zo zwaar op de proef gestelde kinderen te sparen. Hij schreef vervolgens de oude leider aan, er hem op wijzend dat zijn actie niet islamitisch was. Had de profeet zelf immers niet gesteld dat we ook onze vijanden humaan moeten behandelen?
Tot inkeer kwam Khomeini evenwel niet, integendeel. Hoe durfde de man die hij persoonlijk tot zijn opvolger had gekozen, zich zo schaamteloos tegen hem te keren? Montazeri's politieke carrière was voorbij.
Arme familie, briljante student
Nu hij zich had ontdaan van 'de slang die in de hand beet die hem had gevoed', wilde Khomeini bovenaal een epigoon vinden aan wie hij de revolutie met een gerust hart kon toevertrouwen. Dat het geen ayatollah was, was bijzaak. Waar het op aankwam was dat hij geen kanttekeningen maakte bij controversiële beslissingen. Khomeini kon kritiek zoals van Montazeri op zijn fatwa tegen schrijver Salman Rushdie (februari 1989) missen als kiespijn.
Op zijn sterfbed liet de vader van de revolutie de grondwet aanpassen. De functievereisten voor Opperste Leider werden bijgespijkerd: de hoogste sji'itische graad behalen hoefde niet langer, "een grote ervaring hebben met islamitische jurisprudentie" volstond.
Daarmee kon Khamenei naar voren worden gehaald. Deze jongen uit een arme familie van etnisch Azerische geestelijken had zich aan het begin van de jaren zestig op het religieus seminarie van Qom een onwaarschijnlijk goede student van Khomeini getoond. En als hij de opleiding niet helemaal heeft kunnen afmaken, dan was dat niet zijn eigen schuld. Het was de zorg om een zieke vader die de al even devote als vurig prekende jongeman noopte om naar huis terug te keren.
Khomeini en Khamenei hadden het in Qom vaak over Navab Safavi gehad, een geestelijke die immer virulent van leer trok tegen de sjah en tegen de westerse imperialistische machten, die Iran al een eeuw aan het uitzuigen waren. De enige oplossing daarvoor was een terugkeer naar het Huis van de Islam, zo argumenteerde hij, en om daarin te slagen waren alle middelen toegelaten. Safavi bleek overigens persoonlijk betrokken bij de moorden op verschillende seculiere intellectuelen en overheidsambtenaren en hij werd in 1955 door het regime geëxectueerd.
Khamenei bewonderde deze revolutionair mateloos en stelde ook in latere jaren herhaaldelijk dat hij het was die hem "de arena van de jihad heeft binnengeleid" toen hij nog maar een jongen was.
Khomeini had wel meer uitmuntende, toegewijde studenten. Maar toen de zo gehate sjah genoeg kreeg van zijn rabiate antiregeringstoespraken en Khomeini in 1964 dwong om in buitenlandse ballingschap te gaan, waren er niet veel die bereid waren om offers te brengen zoals Khamenei. Hoewel hij goed wist welke risicio's daaraan waren verbonden, verspreidde de jonge geestelijke onvermoeibaar de boodschap van zijn toen nog in de rest van het land nagenoeg onbekende meester. Hij werkte daarvoor samen met gelijkgezinden als Rafsanjani en ayatollah Yazdi, die later evengoed sleutelposities zouden bekleden binnen de republiek.
Lamme rechterarm
De repercussies lieten evenwel niet op zich wachten. Net als zijn medestanders werd Khamenei in de jaren zestig en zeventig herhaaldelijk gearresteerd. Hij bracht jaren in eenzame opsluiting door en werd uiteindelijk verbannen naar Sistan-Baluchistan, aan de grens met Pakistan en Afghanistan.
Oude bekenden zeggen dat de repressie Khamenei voorgoed heeft veranderd. Ze vervulde hem met haat jegens Israël en de VS. De Savak, de geheime politie van de sjah, die hem aan menige foltering onderwierp, werd immers opgeleid door de CIA en de Mossad.
Op 1 februari 1979, kort nadat het bewind van de sjah onder druk van aanhoudende volksprotesten was omvergeworpen en Reza Pahlavi zelf naar het buitenland was gevlucht, keert Khomeini uit ballingschap terug. Hij roept zijn oude, trouwe luitenanten bij zich en benoemt Khamenei eerst tot Defensieminister en dan tot hoofd van de Islamitische Revolutionaire Garde. Zijn groot oratorisch talent zorgt ervoor dat hij ook de erg invloedrijke functie van leider van het Vrijdagsgebed in Teheran in de wacht sleept.
Maar er wachten hem grotere opdrachten. En grotere gevaren. In juni 1981 ontsnapt Khamenei ter nauwernood aan een aanslag op zijn leven. Leden van de Volksmoedjahedien hadden in een van de taperecorders die voor zijn persconferentie voor hem waren uitgestald, een bom geplant. Khamenei houdt er een lamme rechterarm aan over, die hem volgens bekenden tot op heden veel pijn bezorgt. Sommigen geloven dat hij daarom geregeld opium rookt terwijl anderen menen dat de medische complicaties hem later menige depressie bezorgden.
Op 30 augustus 1981 boeken de Volksmoedjahedin een nog groter succes: met een bomkoffer vermoorden ze de pas aangestelde president Mohammad Ali-Rajaj. De dan 42-jarige Khamenei wordt gevraagd zich kandidaat te stellen voor de vrijgekomen post, een eer waarvoor hij aanvankelijk bedankt. Hij zegt niet over voldoende energie te beschikken om een zo belangrijk ambt te vervullen. Dat het precies daarom is dat hij wordt voorgedragen, zouden zijn medestanders daarop hebben geantwoord.
Wat er ook van zij, uiteindelijk maakt Khamenei twee ambtstermijnen vol als president, tot hij in 1989 wordt benoemd tot Opperste Leider.
Net voor dat officieel gebeurt, heeft de zoon van Khomeini nog goed nieuws voor hem. Dat zijn vader gewild heeft dat hij in zijn voetsporen zou treden, zegt hij, en dat hij hem daarom nu ook tot ayatollah benoemt.
'Ik heb veel tekortkomingen'
Makkelijk wordt dat ambt voor Khamenei niet. Hij mag zijn onwaarschijnlijk grote macht dan wel van de vader van de revolutie zelf hebben geërfd, onder de geestelijke elite van Qom is hij niet echt geliefd, vooral niet nu hij de hoogste sji'itische titel zomaar cadeau heeft gekregen. Bovendien beseft Khamenei dat zijn populariteit in de verste verten niet kan tippen aan die van zijn voorganger en dat hij evenmin beschikt over een persoonlijke machtsbasis. "Ik ben een individu met veel tekortkomingen", zegt hij in zijn eerste toespraak als Opperste Leider van het land deemoedig. "Echt, ik ben een onbelangrijke seminarist. Talloze malen heb ik tot de Almachtige gebeden dat hij mij tot Zich zou nemen, nog voor hij dat met de Imam (Khomeini, CV) deed. Maar een verantwoordelijkheid is nu op mijn schouders gelegd. Ik zal al mijn mogelijkheden en mijn hele geloof in de Almachtige aanwenden om die taak te volbrengen."
Behoedzaam begint Khamenei dan zijn positie te versterken. Hij stelt de politieke en religieuze elites gerust: hij wil het status-quo niet doorbreken en bouwt ondertussen een onafhankelijke machtsbasis uit, alsook een persoonlijk netwerk van mensen die zijn 'ogen en oren' zullen worden. Deze zogenaamde geestelijke commissarissen, die alleen hem trouw zweren, zijn twintig jaar na zijn aantreden al met verschillende duizenden. Ze bekleden in het hele land sleutelposities in het leger, de ambtenarij en de clerus. Sterker nog, volgens waarnemers zijn ze machtiger dan enige overheidsfunctionaris en kunnen ze in elke staatszaak tussenbeide komen.
Tot op heden laat Khamenei zich graag afschilderen als een goedige grootvaderfiguur, als een onbaatzuchtige man die ver boven het politieke en maatschappelijke gekrakeel verheven is en die het land bovenal in een deugzame richting wil stuwen. Hij moet de geesteskinderen van Khomeini, het islamitische systeem en de revolutie, bewaken en erop toezien dat de daadwerkelijke bestuurders van het land in de lijn van de islamitische principes handelen.
"In werkelijkheid", zo schrijft Karim Sadjapour in een recent onderzoek van de Carnegie Endowment for Peace, "is Khamenei evenwel erg gevoelig voor kritiek. Elke vorm van gespot met de leider wordt met gevangenisstraf bekocht en zelfs zijn eigen verwanten komen niet ongestraft weg met kritiek."
Zo werd zijn jongere broer, de hervormingsgezinde geestelijke Hadi Khamenei, die als adviseur voor ex-president Khatami werkte, in februari 1999 door de Basiji-militie verrot geslagen. Nadat hij tijdens een sermoen vraagtekens had gezet bij de al te grote macht van de Opperste Leider, belandde hij met een schedelbreuk in het ziekenhuis.
Khameneis grote partijdigheid bleek ook al herhaaldelijk bij de verkiezingen. Luttele uren na het sluiten van de stembureaus afgelopen vrijdag, feliciteerde hij president Ahmadinejad met zijn overwinning. En gisteren liet hij er tijdens zijn langverwachte vrijdagspreek geen twijfel over bestaan: er is niet gesjoemeld met de uitslag en die valt bijgevolg ook niet aan te vechten.
Ook bij de vorige verkiezingen, in 2005, liet Khamenei zijn voorkeur blijken voor Ahmadinejad, die de islamitische godsvrucht en de economische rechtvaardigheid belichaamt die hij in een president zoekt. Luttele weken voor de stembusgang riep hij het volk op "te kiezen voor een man die deze idealen in de praktijk kan brengen". Korte tijd later liet hij zich ontvallen dat "onze meest getalenteerde studenten altijd aan onze technische colleges hebben gestudeerd". Hij wist heel goed dat Ahmadinejad de enige van de acht kandidaten was met een dergelijke achtergrond.
Ook na zijn verkiezing liet Khamenei zich lovender over Ahmadinejad uit dan hij ooit over Khatami of Rafsanjani had gedaan. "Heden ten dage", zei hij, "hebben de burgers minder klachten over de overheidsinstanties dan vroeger. Niet alle problemen zijn opgelost maar ze stellen vast dat het overal de goede kant opgaat."
Twee decennia na zijn aantreden is Khamenei nog steeds de epigoon van Khomeini. Hij zweert bij diens basiswaarden van gerechtigheid, onafhankelijkheid, zelfvoorzienigheid en islamitische godsvrucht en tornt niet aan de drie steunpilaren van de Revolutie: het verplicht dragen van een hoofddoek voor vrouwen en de oppositie tegen de VS en tegen Israël.
Een rechtvaardig Iran is volgens Khamenei een Iran waarin op socio-economisch vlak slechts een minimaal klasseverschil bestaat. Economische ontwikkeling en sociale rechtvaardigheid worden vooral gezien in termen van gigantische staatssubsidies voor basisgoederen zoals bakolie, brood of benzine.
'Iran is de USSR niet'
Toch wil hij niet dat zijn beleid wordt vergeleken met dat van socialistische regimes. "Islam is niet hetzelfde als marxisme", schrijft hij. "In de Sovjet-Unie, die 300 miljoen inwoners telde, geloofden alleen de tien tot vijftien miljoen partijleden in het marxisme. Bovendien deden ze dat meer uit eigenbelang dan uit ideologische overtuiging. De islam is daarentegen het geloof van het volk. Het is voor islam dat mensen hun geliefde kinderen naar het oorlogsfront stuurden en toen ze het martelaarschap bereikten, rouwden ze niet maar prezen juist de Almachtige."
Khamenei gelooft dat religie het best kan worden gepromoot door het met gerechtigheid te verbinden.Het is ook die waarde die in internationale relaties wordt ingeroepen. "Ons verzet tegen de VS en Israël is door gerechtigheid gedreven", zo stelde hij in 2002, "zelfs al betalen we daar een hoge politieke of economische prijs voor in termen van sancties en isolatie. Iran verkiest de nederlaag boven een overwinning die verworven is door onrechtvaardigheid of onderdrukking."
IRAN - wat prominente Iraanse vrouwen ervan vinden
Prominente Iraanse vrouwen over de ontwikkelingen in hun geboorteland
Shirin Ebadi, Nobelprijswinnaar
Nieuwe verkiezingen zijn nu nodig
"Ik geloof niet dat een hertelling van de stemmen, zoals die nu zal worden uitgevoerd, iets zal oplossen. Er is een nieuwe stembusgang nodig, waarop wordt toegezien door internationale waarnemers, zodat alle deelnemers na afloop ook weten dat de resultaten de ware wil van het volk uitdrukken.
"Al diegenen die de voorbije dagen zijn gearresteerd, moeten prompt worden vrijgelaten. Waarom werden ze gearresteerd? Omdat ze vreedzaam demonstreerden? Dat is toch niet nodig. Ik hoop echt dat de ratio het haalt en dat tegemoet wordt gekomen aan de legitieme eisen van het volk.
"En ik hoop, en de overgrote meerderheid van de Iraniërs met mij, dat de demonstraties vreedzaam blijven. Andere voorspellingen doen over de toekomst, kan ik niet. Daarom verkies ik te spreken over de huidige situatie."
Shirin Ebadi (°1947) is advocate en mensenrechtenactiviste. Ze kreeg in 2003 de Nobelprijs voor de vrede. Ze deed deze uitspraken gisteren op een onbekende locatie in het buitenland in een gesprek met Radio Free Europe.
Marjane Satrapi, cineaste
Westen moet democratie steunen
"Wat er vrijdag is gebeurd, mag je gerust een staatsgreep noemen. Zogenaamd herkozen president Ahmadinejad heeft 5,698 miljoen stemmen gehaald, dat is alles. Dat komt neer op 12 procent van de stemmen, in plaats van 62, zoals officieel werd beweerd. Dat weten we, want dit papier is afkomstig van de Nationale Kiescommissie. Het werd op vrijdagavond doorgefaxt naar presidentskandidaat Mir Hossein Mousavi, die regisseur Mohsen Makmalbaf en ik in Europa vertegenwoordigen.
"De legitimiteit van Ahmadinejad erkennen betekent tevens die van het Iraanse volk ontkennen. Het Westen moet de democratische beweging van het Iraanse volk ondersteunen. We willen in vrede leven, in staat zijn om te dromen en onze eigen plaats invullen in een groot land dat deel uitmaakt van de internationale gemeenschap."
Marjane Satrapi (°1969) is de auteur van de bejubelde stripserie Persepolis. Ze herwerkte die tot een gelijknamige film, die in 2007 in Cannes de Speciale Prijs van de Jury wegkaapte. Ze deed boven-genoemde uitspraken dinsdag in Brussel.
Azar Nafisi, schrijfster
Almacht van Opperste Leider betwist
"In zeker opzicht waren de verkiezingen van vrijdag een voortzetting van wat al dertig jaar aan de gang is in Iran. Tegelijk zijn de gebeurtenissen van de voorbije dagen niet te vergelijken met wat in de afgelopen decennia afspeelde. Op geen enkel moment sinds het begin van de Islamitische Republiek in 1979 hebben zoveel mensen in verschillende steden in het land, op gevaar van hun eigen leven, het gewaagd zich op straat te begeven om tegen de gevestigde orde te demonstreren. Je had altijd de Opperste Leider Khamenei die verscheen en zei: hou je mond, het is zoals ik het zeg. En dan reageerde iedereen: oké. Nu bestaat die mythe over een leider wiens macht niet kan worden gecontesteerd niet meer. De geest is uit de fles en daar breng je niet zomaar verandering in, ongeacht of het regime nu geweld gebruikt of niet."
Azar Nafisi (°1957) is een gewezen literatuurprofessor uit Teheran die sinds 1997 in de VS woont. Ze werd beroemd met Lolita lezen in Teheran, waarvan er in de VS alleen al 1,5 miljoen exemplaren werden verkocht. Nafisi deed haar uitspraken tegenover BBC en Al-Jazeera.
Farah Karimi, schrijfster
Hart vasthouden voor reactie regime
"Positief is dat deze protestbeweging, in tegenstelling tot die van 1999 (toen vooral studenten dagenlang demonstreerden tegen toenmalig president Khatami wegens de sluiting van een aantal kranten, CV), zeer breed wordt gedragen. Het zijn, net als toen, nog steeds de jongeren die de hoofdgroep erin uitmaken, maar het gaat toch veel verder. Bovendien wordt de politieke boodschap dit keer veel scherper gesteld. Men zegt: je liet ons stemmen en beloofde dat naar de stem van het volk zou worden geluisterd en je deed het niet. We voelen ons bedrogen'. Dat is een heel duidelijke politieke uitdaging.
"Ik heb er evenwel mijn twijfels bij of dit goed afloopt. Ik hou mijn hart vast voor de reactie van het regime, dat de voorbije dagen ook al bloed liet vloeien en niet terugschrikt voor repressie."
Farah Karimi (°1960) woont sinds 1989 in Nederland, ze zat tussen 1998 en 2006 voor GroenLinks in de Tweede Kamer, ze schreef Het geheim van het Vuur (2005) en Slagveld Afghanistan (2006) en leidt nu de Nederlandse koepel van ontwikkelingsorganisaties Novib. Ze deed deze uitspraken in een gesprek met De Morgen.
Hoezeer de honderdduizenden demonstranten in de straten van Teheran de westerse tv-kijker ook het gevoel mogen geven dat er een Iraanse lente bezig is, het huidige institutionele kader biedt niet de minste ruimte voor het soort van verandering dat zij willen. Hun leider is een louter accidentele en het valt te vrezen dat de zucht naar vernieuwing in bloed zal worden gesmoord, zegt Catherine Vuylsteke.
Er hoeft niet aan te worden getwijfeld dat miljoenen mensen in Iran verandering willen en die verzuchting is niet nieuw. Als zeven op de tien kiezers Mohammad Khatami (1997-2005) tot achtste president van de Islamitische Republiek verkozen, dan was dat precies omdat ze hoopten dat hij het over een andere boeg zou gooien. Bovendien bleek in 2002 al uit een opiniepeiling dat niet minder dan driekwart van de burgers voorstander was van een poging tot heraanknoping van de diplomatieke betrekkingen met de VS, die sinds de Islamitische Revolutie van 1979 als aartsvijand gelden.
Een ander onderzoek in diezelfde periode gaf aan dat 94 procent van de burgers vond dat 'Iran dringend nood had aan hervormingen' en dat 71 procent voorstander was van 'een referendum over de verkieslijke vorm van bestuur voor het land'.
Alleen heeft die door het volk zo stringent aangevoelde nood zich nooit vertaald in structureel handelen, wat maakte dat het electoraat zich uiteindelijk van Khatami afkeerde. Tegelijk liet de reactie van het machtscentrum van het regime op dat populaire streven nimmer op zich wachten. Of het nu onder deze president was dan wel onder een andere, dissidente stemmen werden al even prompt als vakkundig het zwijgen opgelegd. Neem diegenen die de eerder genoemde opiniepeilingen uitvoerden: een week nadat ze de uitslagen ervan bekend hadden gemaakt, bevonden ze zich achter de tralies.
Viceregent van God Dat Khatami er niet in slaagde om ondanks brede steun van de bevolking een nieuw Iran te creëren, komt doordat zijn land nog steeds leeft in de schaduw van ayatollah Ruhollah Khomeini (1902-1989), die verantwoordelijk was voor de nieuwe grondwet van 1979. Hij liet zich al van tijdens zijn religieuze studentenjaren in de heilige stad Qom inspireren door de Staat van Plato en de Theologia Aristotelis. Ze overtuigden hem van het concept van de wijze en deugdzame leider die zijn gemeenschap naar een beter leven zal gidsen. Die visie sluit aan bij de denkbeelden van al-Farabi (870-950) en Ibn Arabi (1165-1240), die de leider zien als een perfecte man zonder zonde, vol wijsheid en kennis van het goddelijke, kortom de viceregent van God op aarde.
Aldus kan de Opperste Leider of velayat-e-faqih volgens de grondwet de hoofden van de rechterlijke macht, van radio en tv alsook van de politie benoemen. Hij mag eigenhandig oorlog of vrede afkondigen, voert het leger aan en benoemt de helft van de twaalf leden van de Raad van Wachters. Dat laatste orgaan heeft het recht om de grondwet te interpreteren, kandidaten te selecteren voor het presidentschap en voor het parlement en het mag ook zijn veto stellen tegen door het parlement goedgekeurde wetswijzigingen, wat in Khatami's tijd erg vaak is gebeurd.
In deze verschilt het Iraanse politieke bestel fundamenteel van veel andere autoritaire regimes, die in de letter van de wet een schijndemocratie ophouden.Tot een implementatie daarvan komen blijkt vaak problematisch tot onmogelijk, maar in theorie kan ze wél worden ge(re)activeerd zonder dat aan de fundamenten van de grondwet moet worden getornd. Niet zo in Iran.
Als de huidige Opperste Leider, Ali Khamenei, maandag een partiële hertelling van de kiesresultaten gelastte, dan leek hij het volk daarmee ter wille te zijn. Het is evenwel lang niet zeker dat die de ware uitslag zal opleveren aangezien er, net zoals bij de eerste telling, geen vertegenwoordigers aanwezig mogen zijn van het kamp van de betogers. En zelfs als Mousavi uiteindelijk zou zegevieren, gaat het hem om een pyrrusoverwinning. Khamenei is het om het voortbestaan van het systeem te doen, waarvoor Ahmedinejad eventueel kan worden geslachtofferd.
Of daartoe zal worden besloten, zal eerder afhangen van de imagoschade die Khamenei daar zelf bij oploopt dan van het reële gevaar dat Mousavi als president zou betekenen. Als deze 62-jarige ex-premier al een heruitvoering is van de zo onvolkomen gebleken Khatami, dan toch een eerder zwakke. Net zo min als zijn reformistische voorganger is Mousavi een outsider van het regime.
Onafhankelijke politieke partijen zijn niet toegelaten en het aantal mannen dat aan de verkiezingen mocht deelnemen, werd vakkundig teruggebracht van tweeduizend welwillenden tot de vier op wie men vrijdag kon stemmen. Mousavi maakte bovendien carrière als medestander van Khomeini en van toenmalig president Rafsanjani. Hij profileerde zich aan het begin van zijn huidige campagne ook duidelijk als "een man van principes", die een terugkeer wilde naar "de echte waarden van de Islamitische Revolutie".
Als honderdduizenden zich sinds vrijdag de straat op waagden om zijn naam te scanderen, dan hebben zij wellicht iets anders in gedachten dan een retour naar het Khomeinitijdperk. Ze lezen meer in Mousavi's beloftes van grotere vrijheid dan gerechtvaardigd is. Maar neem het hen kwalijk: hij leek nog het minste kwaad.
Revolutionaire dromen De meeste experts zijn het erover eens dat de hybride aard van het Iraanse regime - met een onwrikbare viceregent van God en kantoorhulpen die rechtstreeks zijn verkozen door het volk - een van de belangrijkste redenen is van zijn dertigjarige overleven. De zweem van democratie die verkiezingen altijd verstrekken, vormde een periodieke uitlaatklep voor groeiend populair ongenoegen. Alleen ligt daar ook meteen de achillespees van het systeem: graduele hervorming van binnenuit is door de constitutionele structuur niet mogelijk. En dus is er geen alternatief voor de een of andere vorm van revolutie.
Net op dat punt schuilt een gigantisch gevaar in de demografische samenstelling van de bevolking. Zestig procent van de Iraniërs is jonger dan dertig en heeft bijgevolg de erg bloedige jaren zeventig en tachtig niet bewust meegemaakt. Ze kennen de verhalen van ideologisch linkse ooms en tantes die stierven in de handen van de geheime politie van de sjah alleen van derden en hetzelfde geldt voor die van hun alweer linkse familieleden die net voor Khomeini's dood op zijn bevel werden geëxecuteerd na jaren van eenzame opsluiting.
Velen zullen door de huidige impasse worden verleid tot revolutionaire dromen, deels omdat ze geenszins beseffen welke hoge prijs daarvoor kan worden betaald. Het regime van zijn kant heeft de voorbije dagen andermaal bewezen dat het er niet voor zal terugschrikken om het bloed van de eigen burgers te laten vloeien.
Precies daarom is de huidige Iraanse lente geen reden tot vreugde.
IRAN - interview met Nederlands-Iraanse schrijver David Danish
'Deze verkiezingen waren niet meer dan een soap. Met democratie of vrijheid had dit niets te maken', zegt de Iraans-Nederlandse schrijver David Danish.
"Ik vind het erg belangrijk dat mensen de stembusgang in Iran vanuit het juiste perspectief zien, wat vanuit het Westen niet eenvoudig is, aangezien verkiezingen altijd beschouwd worden als een kans op verandering. Kijk, er waren aanvankelijk 2.000 presidentskandidaten, waarvan er 400 werden weerhouden en uiteindelijk vier de goedkeuring kregen van het regime om aan de verkiezingen deel te nemen. Dat is minder dan 1 procent. Bovendien waren die vier mannen van het regime, geen lieden die een ware democratische verandering ambieerden. Mohsen Rezai was de baas van de Revolutionaire Garde en kan het land niet uit omdat Interpol hem zoekt. Mehdi Karrubi was in het eerste decennium na de revolutie van 1979 een vertrouwensman van ayatollah Khomeini. En ook Mousavi wordt versleten voor dingen die hij volstrekt niet is. Hij was onze premier tijdens de Iraans-Iraakse oorlog en een naaste medewerker van Khomeini én van de huidige leider Khamenei, die toen president was. "Niet alleen had je vier mannen van het regime, bovendien stelden ze zich kandidaat voor de functie van kantoorbeheerder, want dat houdt het presidentschap in Iran in: je wordt de loopjongen van de sterke man, nu Khamenei. Door het politieke systeem, waarbij zelfs het parlement vleugellam is, heb je geen eigen initiatief. De ultieme macht ligt bij Khamenei. Die laatste zei het de voorbije week een paar keer: dat Ahmedinejad de beste man was. Zo wist je het al, nog voor er gestemd werd. Dat noem ik geen verkiezingen maar een show".
Zo lijken de jongeren die autobanden in brand staken uit onvrede met de uitslag het niet te zien.
"Neen, 60 procent van het Iraanse electoraat is geboren na 1979 en acht op de tien van hen hebben inderdaad voor Mousavi gestemd, daar ben ik van overtuigd. Dat maakte het inderdaad verbazingwekkend dat hij niet werd verkozen. Maar aan de andere kant ben ik er zeker van dat hij het wel wist, alleen de kiezers waren gedupeerd. En dat daarvoor werd gesjoemeld met de verkiezingsuitslag, daar ben ik absoluut zeker van. Het is ook niet de eerste keer dat dit gebeurt, de vorige keer was het net zo."
Maar in een aantal opzichten waren deze verkiezingen toch niet vergelijkbaar met de vorige. Er was een ongeziene opkomst van 85 procent en zowel op straat als in de media werden heel levendige debatten gevoerd, wat sinds de Islamitische Revolutie niet meer was gebeurd.
"Dat klopt, maar je moet je afvragen waarom het regime dat heeft getolereerd. Daar waren verschillende redenen voor. Vooreerst is het zo dat ex-president Rafsanjani naast Khamenei de machtigste man is. Rafsanjani heeft ook heel veel zakenbelangen, onder meer in de Golf. Tegelijk haat de bevolking hem wegens de grootschalige corruptie en de inhaligheid van zijn clan. Door een vrij debat toe te laten wilde Teheran een verslechtering van zijn positie bewerkstelligen, en dat is ook gelukt. Er kwam een lawine van kritiek op de man, en zijn verzwakking speelt in het voordeel van Khamenei. "Een tweede reden voor die tolerantie is dat het regime zich wel realiseerde dat het nodig was om een uitlaatklep te creëren, gezien de gigantisch grote druk die er vooral bij de jongeren aanwezig is. Mensen zeiden nu publiekelijk wat iedereen al dacht en wist, maar het feit dat het for the record gebeurde, gaf hen een zekere ademruimte. "En het was ook bedoeld voor de internationale gemeenschap: zo toonde Teheran dat het in staat is om vrij te debatteren, dat Iran een modern land is. "Natuurlijk is die indruk als een pudding ineengezakt. Al wie de beelden zag van wat de oproerpolitie met de demonstranten deed, besefte dat er niets is veranderd. Mijn vrienden in Iran zeiden me overigens dat een deel van die oproerpolitie geen Farsi sprak. Volgens hen waren het Palestijnen of Libanese Hezbollahers die onze burgers moesten komen ineenslaan. Ik heb er verdere geen bronnen over, maar het zou kunnen dat ze hun 'cliënten' uit het Midden-Oosten hebben laten aanrukken."
Hoe staat u tegenover het feit dat Ahmedinejad een nieuwe ambtstermijn wist te versieren?
"De enige echte vraag die je aan het Iraanse volk moet stellen is: willen jullie dit systeem met een Opperste Leider, waarbij al de rest niets in de pap brokken heeft, voortgezet zien? Maar dat gebeurt niet. En ik ben blij dat Ahmedinejad het heeft gehaald omdat hij van die vier establishmentheren het allerbest het ware gezicht van het regime laat zien. Het probleem met een man als de vorige president, Khatami, die goed vergelijkbaar is met de huidige kandidaat Mousavi, is dat er een rookgordijn wordt opgetrokken. Het Westen krijgt de indruk dat er echt iets zal veranderen. Die mannen spreken over democratie en dialoog met andere culturen, wat louter het pr-praatje naar buiten toe is. Ahmedinejad doet dat niet. Als hij een storm van protest veroorzaakt, bijvoorbeeld met uitlatingen over de Holocaust, dan zegt hij louter wat het Iraanse regime altijd al over deze kwestie heeft gezegd."
Tegelijk is zijn verkiezing een recept voor verdere confrontatie met het Westen, wat toch ook niet wenselijk is.
"Het zal er heel erg op aankomen om niet in te gaan op zijn provocaties, want Teheran wil best een oorlogje. In zo'n situatie gedijt het regime het best, daar worden ze sterker van. En dat moet absoluut vermeden worden."
