Via het Dienstencentrum “ ’t Bruggeske” vernemen we dat het: “Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) enkele jaren geleden een bijkomend stukje bos aankocht in Kapellen. Het situeert zich tussen de Kalmthoutsesteenweg en spoorlijn 12. Dat stuk, dat aansluit bij het Mastenbos, is niet alleen natuur van de bovenste plank, maar de groene pracht herbergt ook een onvermoede erfgoedschat: een volledige Duitse loopgravenlinie uit 1917 met talrijke bunkers. In het hele Mastenbos gaat het om maar liefst 4,8 km loopgraven. In januari 1918 kreeg de Duitse piloot Leutnant Josef Zimmermann de opdracht om de volledige grensverdediging in de provincie Antwerpen te fotograferen. De foto’s verdwenen na de oorlog in dossiermappen en raakten vergeten. Bijna 100 jaar later, tijdens onderzoek van de Gentse Universiteit en het Koninklijk Legermuseum, doken 53 foto’s uit de reeks op. Een grondige inventarisatie op dit terrein leverde 476 bewaarde militaire relicten op, vooral bunkers en loopgraven. Hun aantal, diversiteit en goede bewaringstoestand zijn uniek voor België en maken van het ensemble een uitzonderlijk stuk militair erfgoed. Na de oorlog bleven de Belgische en Duitse bunkers enigszins verweesd achter. Maar tot vandaag is deze linie volledig bewaard gebleven.                     

In de context van de herdenking van WOI nam ANB het initiatief om samen met de provincie Antwerpen en de gemeente Kapellen dit bos uit te bouwen tot een toegankelijkheid voor het publiek. Dit bezoek is onder begeleiding van een gids, de wandeling duurt anderhalf tot twee uur. De gids vertelt over de loopgraven, de bunkers en WOI, maar ook over de natuur in het Mastenbos. Geïnteresseerd schrijven wij in, samen met Paula en Hubert. Dinsdag 25 november 2014.   

De bunkers in de onmiddellijke omgeving ogen op het eerste zicht nieuw. Alleen de nieuwe picknicktafels plaatsen ons terug in het heden. De bomen hebben al talloze bladeren laten vallen, maar er hangen er nog veel aan. De kleuren bruin en geel domineren het weinige groen op de grond. Nieuwe infoborden vertellen in het kort wat er te zien is: “Het 175 hectare grote Mastenbos is een zeer aantrekkelijk domein omdat het bestaat uit een mooie afwisseling van bos, heide, hooilandjes en jonge bosaanplantingen met elementen van een oud landschapspark. Sommige bunkers zijn uitgerust met een speciaal invlieg gat boven de ijzeren deur. Het is een geliefde overwinteringsplaats voor vleermuizen tussen oktober en maart. Bestrijding van exoten als rododendron, Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik zorgen voor een mooi inheems bos”.  

Om 14:00u stipt begint onze gids (Louis) te vertellen: “De Duitse bezettingsmacht in België wantrouwde de Nederlandse neutraliteit. Ze vreesden voor een geallieerde invasie vanuit het noorden. Daarom begonnen ze in 1916 te bouwen aan een grote verdedigingslinie in het grensgebied met Nederland”.  Met 17 staan we in een halve cirkel bij de verteller. Iedereen is muisstil. Kaarten en foto’s in beschermplastiek worden in de hoogte gehouden. Zijn stem is duidelijk te horen en te verstaan. Niemand wil iets missen, want deze site is uniek. Ook onze gids is daarvan bewust en hij begint zijn relaas over de forten rond Antwerpen.  Een half uur later onderbreekt hij zichzelf en excuseert zich, dat hij zo uitgebreid verteld.

Achter onze gids stappen we naar de dichts bijgelegen Commandobunker. Deze bunker is toegankelijk gemaakt en bevindt zich achter de linies en was oorspronkelijk via loopgraven verbonden met de andere bunkers. Eens afgedaald in de bunker staan we in een centrale ruimte. Drie trapjes leiden ons individueel naar een observatiekoepel. Daarin zit een gat voor een periscoop en een kleine kijkgleuf. Beide kon je vroeger afsluiten met gepantserde schuifluiken. Louis vertelt: –“ De reden van deze bunkers was om een verdediging tegen een eventuele geallieerde aanval vanuit het neutrale Nederland te stoppen. Een inval vanuit Nederland is er nooit gekomen, wellicht ook door de afschrikkende werking van deze aangelegde Duitse stelling. Een vijftiental Duitse bunkers werden gegoten in gewapend beton. Hun voorzijde was gemiddeld één meter dik, de achterzijde veertig tot vijftig centimeter. Vaak was het dak extra bewapend met spoorweg- of tramrails. De kleine toegang was afgesloten met een tweeledige deur zodat het bovenste deel open kon wanneer puin het onderste deel zou blokkeren. Deze deuren  verdwenen en in 1943-1944 werden de ingangen op bevel van de Duitse bezetter dichtgemetseld”.

Verder werden er zorgvuldig betonspatten aangebracht. Die afwerking had een camouflerende bedoeling. Het bobbelige patroon moest de bunker onttrekken aan de zoeker van vijandelijke vliegtuigen. Vier bunkers werden toegankelijk gemaakt voor het publiek. Ze belichten vier verschillende aspecten van de verdediging. De niet opengestelde bunkers werden waar mogelijk vrijgemaakt en ingericht als overwinteringsplaats voor vleermuizen. Louis vraagt uitdrukkelijk om zo stil mogelijk voorbij de bunkers te gaan. We bezoeken achtereenvolgens een machinegeweerbunker die het hele gebied tot fort Ertbrand overschouwde. De volgende is een kanonbunker die samen met een tweede, gelijkaardig exemplaar de hele zone tussen de forten van Ertbrand en Brasschaat verdedigde. –“Maar”, vertelt Louis: “Er werd hier geen schot gelost”. De derde bunker is een rechthoekige manschappenbunker, de grootste in zijn soort. Hij bestaat uit een ruimte om te schuilen en heeft alleen aan de achterkant twee ingangen. De binnenruimte was louter praktisch ingericht, met een nis voor een kacheltje bij elke ingang. Aan elke bunker kan Louis iets unieks vertellen. De loopgraven werden bovenop de grond gebouwd. Daarvoor eisten men burgers op in Kapellen. Zij bouwden de eerste linie, onder dwang. De binnenzijde werd ondersteunt met balken, planken en golfplaten. De loopgraven lopen zigzag tussen de bomen. Langs houten vlotten en bruggetjes belanden we na zo’n 180 meter achter de eerste loopgraven bij de tweede linie. De gebogen wal met drie bunkers zou in het geval van dreiging snel verbonden worden met andere versterkte punten uit de tweede linie. Hier konden de soldaten tot rust komen als ze van het front (eerste linie) kwamen. Een oude zandwinningput en een ven kregen een amfibievriendelijke inrichting. De vijver, hier in het zuidelijke deel van het bos, gonst van het insectenleven en is daardoor zeer aantrekkelijk voor vleermuizen.

Het was een heel educatieve namiddag. Twee uur heeft de gids ons in de ban van WOI gehouden. Bedankt voor het initiatief. Deze site is eveneens individueel te bezoeken. We komen zeker nog eens terug met familie en/of kleinkinderen.

Tekst: Luc Verschooten    Foto’s: Rina Meurs