Antwoord 12 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-Bulletin 2006 (deel 4)

4. Ripenses, riparienses en riparii:

Een volgend argument in verband met de militaire oorsprong van Antwerpen in de Romeinse tijd heeft alles te maken met de oorsprong van de naam Antwerpen uit het Latijn. De vorm Andouerpenses uit de Vita Eligii staat zeer kort bij de vorm Anduaeripenses, een samenstelling van het telwoord Anduae en het antroponiem Ripenses. “Ripenses” zijn namelijk een bepaalde categorie van Romeinse soldaten, die ook wel “riparienses” of “riparii” worden genoemd. Het is hierbij interessant om even uit te weiden over deze troepen, want sinds enkele jaren is er in het internationale onderzoek heel wat meer over bekend.

“Ripenses”, “riparienses” en “riparii” zijn synoniemen voor eenzelfde onderdeel in het Romeinse leger tijdens de keizertijd. Ze komen voor in bronnen van het einde van de 3^de en het begin van de 4^de eeuw na Chr., net vóór, ten tijde en na de vernieuwing van de verdedigingsstructuren aan de noordelijke grenzen van het Romeinse Rijk, beschreven als de “comitatenses” en de “limitanei et ripenses”. “Ripenses”, “Riparienses” of “Riparii” kennen we het best voor het gebied langs de middenloop van de Donau, in Raetia, Valeria, Dacia en Noricum, omdat er voor die gebieden rechtstreekse bronnen bestaan. “Ripenses” worden in de literatuur meestal besproken samen met “limitanei”, zie bvb. P. Southern en K.R. Dixon, The Late Roman Army, Londen, 1996, p. 35-37 en 87-88, of D.S. Potter, The Roman Empire at bay A.D. 180-395, Londen, 2004, p. 450-452. In de literatuur worden “ripenses” en “limitanei” dikwijls gelijkgeschakeld, maar Potter en vooral Southern en Dixon zien een duidelijk verschil in betekenis. Voor de toepassing op de naamverklaring van Antwerpen is dit van groot belang, omdat “limitanei et ripenses” algemeen als een fenomeen uit de laat-Romeinse tijd (3^de en 4^de eeuw) worden beschouwd, terwijl de oudste Romeinse vondsten in Antwerpen al dateren uit het midden van de 2^de eeuw.

Een algemene verklaring voor “Riparienses et ripenses” vinden we in Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Parijs, 1883-1887, deel 7, kol. 192 a: “riparienses et ripenses: qui in ripa per cuneos et auxilia constituti erant, quorum minor dignitas erat quam comitatensium…”, (riparienses en ripenses: die aan de oever met kleine legereenheden (cuneus = wig, vleugel) en als hulptroepen zijn ingericht, en waarvan de waardigheid geringer was dan die van de comitatenses). Deze verklaring werd door Du Cange gefundeerd op de Codex Theodosianus (compilatie, 438 na Chr.), uit het onderdeel bekend als ‘De Re Militari’ (ca. 375 na Chr.). Zelfs Du Cange maakte dus reeds een onderscheid tussen twee afdelingen in het Romeinse leger, de “comitatenses” en de “riparienses et ripenses”, op basis van de Codex Theodosianus, waarin de waardigheid der “ripenses” als geringer wordt beschreven dan die van de “comitatenses”. Daarover zullen we verder meer bijzonderheden vernemen.

Wat zegt nu het moderne wetenschappelijke onderzoek? Bij D.S. Potter worden deze “ripenses” als volgt omschreven: “The ripenses … are the same units that were later called the limitanei, and, as their title suggests, they were stationed on the frontier”. Potter beschouwt de “ripenses’ dus als voorlopers van de “limitanei” en op basis van de naamgeving verklaart hij dat ze gestationeerd waren aan de grens van het rijk. De vraag is of hij die stationering aan de grens stoelt op de term “ripenses” dan wel op de term “limitanei”. Deze laatste term draagt immers met zekerheid de betekenis “aan de grens” in zich, terwijl voor de term “ripenses” het begrip grens niet intrinsiek vervat is. Hierop komen we verder nog terug.

Bij Southern en Dixon p. 35 lezen we onder de titel “Ripenses and Limitanei” dat er in de late Keizertijd, in de tijd van Constantijn de Grote, tussen 311 en 325 een opdeling plaatsvond in het Romeinse leger, namelijk in mobiele en stationaire troepen. Een juridische tekst van 324 na Chr. onderscheidt drie klassen van troepen: “first the comitatenses, then the ripenses, and finally the alares et cohortales. The division between the mobile army (comitatenses) and the frontier troops (ripenses, alae, cohortes) was now complete… The distinction between comitatenses and ripenses probably dates from short time before 325. The term ripenses is sometimes rendered as riparienses… Ripenses is the title for all higher grade frontier troops, wether they are legions, equites, cunei equitum or auxilia”. Zij spreken over de “ripenses” vanaf omstreeks 325 na Chr. als de verzamelnaam voor alle soorten van grenstroepen van “hogere kwaliteit”.

In hun studie ontleden Southern en Dixon in het bijzonder twee bronvermeldingen van “ripenses/riparienses”, namelijk die uit het Brigetio Tablet de dato 6 juni 311 na Chr. en die uit de Wet van Constantijn van 17 juni 324 na Chr. Tussen die twee vermeldingen merken de auteurs een evolutie, waarbij de tekst van 311 nog de militaire structuur van het leger uit de vroege keizertijd weergeeft en die van 324 die van de late keizertijd. Voor de naamverklaring van Antwerpen uit Anduaeripenses wijzen we er op dat het onweerlegbaar is dat er in de beide teksten gesproken wordt over een militaire structuur met de naam “ripenses/riparienses”. Naast het onderscheid dat tussen de “ripenses” in beide bronnen kan worden waargenomen is het voor ons hier van belang om voor ogen te houden dat het legeronderdeel met de naam “ripenses” mogelijk reeds bestond in de vroege keizertijd als verzamelnaam voor de troepen, mogelijk van troepen die ingezet werden in de periferie van het imperium.

Waarin bestond nu het onderscheid tussen de “ripenses” en de “comitatenses” en hoe evolueerde dit? De tekst van 311 betreft een brief van Constantijn en Licinius gericht aan de bevelhebber van de troepen in Illyrië (het Balkan-Donaugebied) waarbij het onderscheid in rang tussen “ripenses” en “comitatenses” duidelijk maar schijnbaar gering is, bv. Southern en Dixon  p. 87: “Men in the vexillations and legions [are] qualified for honesta missio after 20 years. The riparienses having to serve 24 years to attain honourable discharge”. Dat onderscheid zou verkleinen in de tekst van 324, cf. Southern en Dixon: “In 325 <de auteurs bedoelen hiermee de tekst van 324, n.v.h.r.> he granted the riparienses the same privileges as the comitatenses” (dit houdt vooral verband met de honesta missio die uitzicht gaf op een belangrijke uitbetaling in geld en grondbezit voor een diensttijd van 20 jaar). Daarnaast wordt er in de tekst van 324 wel een zeer belangrijk onderscheid tussen “ripenses” en “comitatenses” vermeld, namelijk als de diensttijd wordt beëindigd vóór het reglementaire einde van de dienst, in geval van zogenaamde ongeschiktheid voor de dienst: “comitatenses were entitled to emerita missio if they became disabled for any reason during their service, but ripenses, after serving 16 years, only qualified for honesta missio if the disability was caused by wounds received in action”. Het is precies hier dat we een beter inzicht krijgen tussen de beide legeronderdelen “comitatenses” en “ripenses”. Het onderscheid vermeld in de tekst van 311 tussen 20 of 24 jaar dienst vooraleer een honesta missio kon worden verkregen is inderdaad niet zo groot en wordt gelijkgeschakeld in 324. Het is misschien juist dat er met het kleine verschil in 311 een verschil in militaire waardigheid werd uitgedrukt, maar het is veel waarschijnlijker dat de vier jaar langere verplichte dienst voor de “ripenses” eigenlijk een prijs was die deze categorie van soldaten om bepaalde rechten te verkrijgen die aan de honesta missio verbonden waren, wellicht het recht om grond in erfbezit te krijgen wat voor de “comitatenses” een vanzelfsprekendheid was omdat zij gerekruteerd werden onder de bevolking van de provinciae die het staatsburgerschap bezaten. De honesta missio liet aan veteranen van beide legeronderdelen (“comitatenses” en “ripenses”) toe na hun carrière eervolle ambten te vervullen in het gebied van herkomst of waar ze nadien inburgerden, met andere woorden: aan de honesta missio was het Romeinse staatsburgerschap verbonden, cf. C. de Koninck, Glossarium van Latijnse en Romeinse rechtstermen, Antwerpen; Apeldoorn, 1997, p. 133: diploma militare: getuigschrift houdende toekenning van eervol ontslag (honesta missio). Door het diploma militare verkreeg de niet-Romeinse soldaat ‘civitas’ (Romeins burgerrecht) en ‘conubium’ (het burgerlijk huwelijksrecht).

De tekst van 324 beschrijft dus wel degelijk een erg groot onderscheid in de waardering van een onvoltooide militaire carrière tussen de “comitatenses” en de “ripenses”, waarbij men niet anders kan dan concluderen dat  bij de rekrutering voor de “comitatenses” en de “ripenses” verschillende volksgroepen werden geviseerd. Zo moet meer bepaald de mogelijkheid van de “comitatenses” om voor welke reden en op welk moment in hun militaire loopbaan dan ook een emerita of honesta missio te kunnen bekomen, enkel weggelegd geweest zijn voor diegenen die het Romeinse staatsburgerschap reeds hadden. Zo kon een korte militaire carrière in een afdeling van de “comitatenses” voor kansarme staatsburgers aantrekkelijk zijn omdat ze gevolgd werd door een honesta missio die hen een geldsom opleverde en die hen tevens een trapje hoger op de maatschappelijke ladder kon brengen.  Dat de “riparii” of “ripenses” pas na 16 jaar dienst enkel een honesta missio wegens ongeschiktheid tengevolge van verwondingen in het gevecht konden krijgen, betekent dat zij de eventuele rechten verbonden aan de honesta missio, zelfs al waren zij ongeschikt geraakt door verwondingen in de strijd, niet binnen een diensttijd van 16 jaar konden bekomen. Hier wordt voor de voordelen van een vervroegde honesta missio een zeer zware voorwaarde gesteld, namelijk een minimum diensttijd van 16 jaar indien men op dat ogenblik door verwondingen in het gevecht ongeschikt voor de dienst was geraakt, zoniet bleven de volledige 20 jaar militaire dienst vereist. Deze zware voorwaarde bracht met zich dat vanaf de wet van Constantijn in 324 na Chr. het toetreden tot de structuur der “ripenses” of “riparii” voor staatsburgers van het Romeinse Rijk eigenlijk geen optie meer was om uit een militaire carrière enig voordeel te halen. Inwijkelingen, die geen toegang hadden tot de categorie van de “comitatenses” vanwege het niet bezitten van het staatsburgerschap, konden enkel in Romeinse militaire dienst treden via dit systeem van “ripenses” of “riparienses”. Zij kregen langs die categorie van legerdienst een mogelijke toegang tot het Romeinse staatsburgerschap, dat op zich een voorwaarde was tot het recht op grondbezit. We zagen reeds vroeger dat bijvoorbeeld Germanen, die zich in de loop van de late derde of in de vierde eeuw in het Romeinse Rijk hadden gevestigd, in ruil voor militaire dienst grondbezit konden verkrijgen als hun nakomelingen in militaire dienst gingen. De “riparii” of “ripenses” vormden tot tenminste het jaar 311 een legerstructuur die op een getrapte wijze toeliet eerst het staatsburgerschap en dan het erfelijk grondbezit te verwerven en dit ook op individuele basis (in tegenstelling tot de grote horden inwijkelingen, die vaak onder de leiding van hun eigen leider als auxilia fungeerden) mits een legerdienst van 24 jaar en de voorwaarde dat de nakomelingen op hun beurt dienst namen in het Romeinse leger. In 324 wordt dit systeem versoepeld tot 20 jaar, en 16 jaar in geval van verwondingen.

Waarschijnlijk kenden de limitanei dezelfde mogelijkheden. De vragen die hierbij dienen te worden gesteld is waarom er dan naast de term “ripenses” een nieuwe naam, nl. “limitanei” werd ingevoerd en op welk onderscheid die nieuwe naam dan is gebaseerd? Ook daarover hebben we nagedacht. In de term “limitanei” zit het begrip “limes” vervat, vaste grens. “Ripa” daarentegen betekent oever, maar niet noodzakelijk vaste grens. Beiden zijn verwant, maar de teneur van de betekenis verschilt. Waar ik in mijn boek Julius Caesar in België schreef dat Caesar de rivieren volgde, kan men spreken van een dynamische situatie. Het imperium was in uitbreiding van “ripa” tot “ripa”. Zo had Rome tot het begin van de eerste eeuw nog de ambitie om de “ripa” van de Rijn te verleggen naar de “ripa” van de Elbe. Verder zijn er tot in de tweede eeuw na Chr. nog uitbreidingen geweest, o.m. in Dacië en aan de Eufraat. Het rijk was bij het begin van de jaartelling dan wel ongeveer tot zijn maximum gekomen, gedurende nog anderhalve tot twee eeuwen blijven er nog aanzetten tot dynamiek waar te nemen.  De term “limitanei” draagt veel meer de betekenis van een statische grens in zich. Het zijn troepen die het imperium in stand moesten houden. Vanaf het einde van de eerste eeuw voor Chr. tot iets na het midden van de derde eeuw na Chr. kende het Imperium Romanum zijn maximale uitbreiding. De troepen met de naam “ripenses” verwijzen nog naar een mogelijke verdere uitbreiding van het rijk. Zij waren troepen aan de “ripa”. Van een mogelijke uitbreiding was na de regering van Constantijn de Grote echter geen sprake meer. De naam van die troepen werd vervangen door de term “limitanei”, de troepen aan de uiterste, vaste grens van het rijk.

Hans Rombaut