Antwoord op Cuyt: deel 7

Beschouwingen over § 13 (regels 97 tot 114)

Een kluifje voor een mediëvist

In § 13 heeft Cuyt het over de Paemani en de volgens hem twijfelachtige identificatie van het woongebied van deze volksstam met de Famenne. Ik had gedacht van dit onderwerp te kunnen vermijden omdat de identificatie Paemani = Famenne zo evident is.

Laat mij ook bekennen dat ik “Julius Caesar in België” niet dikker wilde maken dan nodig. Er wordt al zoveel geschreven wat iedereen zou moeten gelezen hebben, dat men zich afvraagt: wordt het ook allemaal gelezen? De identificatie Paemani = Famenne is zeer oud en zeer solide: ik deel dit inzicht met niet de minsten: C. Roland in Toponymie namuroise en La situation des Eburons, des Aduatiques, des Condruses, des Sègniens, des Pémanes et des Cérèses (1901), E. de Moreau, L’histoire de l’église en Belgique (1945), J. Breuer, La Belgique romaine (1945), F. Lot, La Gaule, (1947), C. G. Rüger, Germania inferior (1968) en vele anderen. De basis ervan zijn vermeldingen van de namen Condrusi, Caerosi en Paemani in pagi uit de vroege middeleeuwen, de periode waarin ik mij heb gespecialiseerd: de pagus Condrustensis, Caroascus en Falmenna. Ik wilde niet nodeloos ingaan op een foutieve interpretatie, die enkel maar tijdverlies betekent.

Cuyt steunt zijn uitspraak op Sigfried J. De laet, Prehistorische kulturen in het zuiden der lage landen, (1974), tweede uitgave, 1979. S.J. De Laet is een grote naam, maar niet altijd onberispelijk. Wat schrijft hij i.v.m. de Paemani, p. 637? Ze behoren tot de groep van de Germani cisrhenani waarvan “de Eburones de belangrijkste dezer stammen vormden. Ze woonden ten westen van de Menapii”. Dit laatste is natuurlijk een accident. Wij geloven nooit dat De Laet de Eburonen ten westen van de Menapiërs wilde situeren. Maar het staat in de editie van 1974 en werd in de uitgave van 1979 behouden! In La Belgique d’avant les Romains, Wetteren (1982), p. 720 schrijft De Laet het wel juist: “les Eburons formaient la tribu la plus importante. Ils habitaient à l’est des Ménapiens”. Dit maar om aan te tonen dat De Laet niet steeds onberispelijk is. Wat lezen we nu over de Paemani zelf op dezelfde bladzijde? “Vroeger werd ten onrechte de naam van de Paemani in verband gebracht met deze van de Famenne; thans is men geneigd hun woonstede ergens tussen de Maas en de Rijn te plaatsen”. In 1982 luidt het: “On a naguère rapproché par erreur le nom des Paemanes et celui de la Famenne: aujourd’hui la tendance prévaut de situer leur habitat quelque part entre la Meuse et le Rhin”. De Laet geeft echter geen motivatie voor zijn uitspraak en evenmin een verwijzing, maar tekent de Paemani op zijn kaartje in op de plaats waar eigenlijk tussen Maas en Rijn de Eburonen thuishoren en schuift laatstgenoemde op naar Noord-Brabant. Als u het mij vraagt noem ik dit een geografische blunder.

Maar waar haalt De Laet dit dan? Zo’n ernstig archeoloog, kritisch ook, zet een enorme reputatie op het spel. Waarom motiveert hij niet? Wat is er gebeurd tussen de uitspraken van de grote onderzoekers die ik hoger citeerde en het verschijnen van het boek van De Laet uit 1974? De bibliografie bij hoofdstuk 12 geeft het antwoord. Over dit onderwerp vinden we twee titels terug: A. Grisart (1960), César dans l’Est de la Belgique: les Atuatuques et les Eburons, Les Etudes Classiques 28, pp. 129-140 en A. Grisart, (1972), Trois localisations nouvelles: l’oppidum des Atuatuques de 57 av. J.-C.; l’Atuatuca Eburonne de 54-53; les frontières des Atuatuques et de leurs vassaux, les cinq peuples germains cisrhénans, Romana contact XII, pp. 1-67. In de tweede uitgave van 1979 en de Franstalige versie van 1982 had De Laet ook volgende titel moeten citeren: A. Grisart (1974), Localisations nouvelles des camps et champs de bataille de César, entre la Mer du Nord et le Rhin, entre 57 et 50 avant J.-C., LIIIe Congrès de la Fédération des Cercles d’Histoire, Archéologie et Folklore de Belgique. Saint-Nicolas-Waas, 21-25 août 1974. Section: Histoire militaire, pp. 416-424. In deze publicaties vinden we inderdaad een hele hoop fantasieën én de uittocht van de Paemani uit de Famenne. In 1974 verandert zelfs hun naam in Cémanes gebaseerd op voetnoot 3: “Cémanes, non Pémanes, d’où est sortie la localisation, aussi stupide que traditionelle, en Famenne (Famenne vient de Falmania)”. Ik wilde aan dergelijke onnozelheden geen aandacht besteden. Cuyt verplicht mij nu van dit wel te doen. Hij heeft misschien gelijk: Sigfried J. De Laet had zich er niet moeten door laten leiden.

Hoe omstreden Grisart wel is blijkt uit de inleiding van zijn studie uit 1974. We zullen de kelk nu maar tot op de bodem ledigen, ziehier de tekst (aan het woord is A. Grisart zelf): “Je ne suis pas un polémologue, mais un professeur de langue anciennes, qui a enseigné César pendant les trois quarts d’une carrière de quarante ans. Ce que je vais dire ici n’est qu’un squelette, un résumé très sommaire d’un livre de 300 pages (100 de texte, 200 de notes), synthèse d’une recherche qui dure depuis bientôt trente ans, depuis la fin de la dernière guerre: j’ai déjà publié sur le sujet deux articles de 75 pages chacun, le premier en 1960, le deuxième, qui rectifiait le premier, en 1972; ceci est le troisième (et, pour moi, le dernier) essai (auto-critique). C’est pourquoi je souhaiterais entendre des avis provenant de spécialistes de disciplines différentes de la philologie ou étude des textes avant de le publier; peut-être même l’un d’entre vous, après m’avoir écouté, pourra-t-il m’aider à trouver un éditeur-mécène”.

Wij hadden ook nooit gedacht dat dergelijke nonsens kon doorsijpelen in degelijk historisch en archeologisch onderzoek. Hier vinden we de basis van een hele hoop uitspraken die door archeologen (en historici) al jaren worden overgeschreven, bijvoorbeeld de gekke naamverklaring van de Tungri: “Tungri” = “confédérés par serment” op basis van de vergelijking met de betekenis van Germaans uit Germain (neef of kozijn). Waar lezen we overal “Tungri = eedgenoten”, en dit zonder enig argument? Ik was de eerste in 1990 om hieraan een einde te stellen: de Tungri zijn die mensen die in het gebied van Nerviërs, Aduatuci en Eburones na de represailles van Caesar verenigd werden onder één naam (zowel oorspronkelijke bewoners als inwijkelingen), afgeleid van het woord dat in de taal die hen verenigt in het Latijn lingua betekent, dus “tong” of ter plaatse zelfs “toeng”. Aldus hebben de overwinnaars de namen van een aantal stammen doen verdwijnen (een damnatio memoriae als straf voor de opstand), behalve enkele uitzonderingen, waarvan de naam bewaard werd in de namen van oude pagi en kerkelijke decanaten, welke soms tot op de dag van vandaag in streeknamen zijn behouden gebleven, met name Condrusi in Condroz (nooit betwijfeld), Caerosi in Caroascus (pagus in de Eifel) en Paemani in Famenne, drie namen van pagi vermeld in de vroege middeleeuwen, op gelijke voet en stevigheid te beschouwen als de identificatie van de Menapii in de pagus Mempiscus, Morini in civitas Morinorum en episcopus Morinorum, de Atrebates in de naam van de stad Arras, Ambiani in Amiens, Suessiones in Soissons, Remi in Reims en hoe lang moet ik hiermee doorgaan? Dat in alle wetenschappelijke werken sinds Grisart 1960 en 1972 en De Laet 1974 de Paemani tussen Maas en Rijn worden ingetekend precies ter hoogte van Maastricht en Keulen, waar de Eburones zouden moeten staan (met de E net ten westen van de Maas) is een ongehoorde en onbehoorlijke zaak voor het moderne onderzoek, waarvan ikzelf op zeker moment het slachtoffer werd. Toen ik voor mijn bijdrage voor Teleac buiten spel werd bezet voor de illustraties heeft men de Paemani op het kaartje bij mijn artikel op dezelfde plek ingetekend als bij De Laet, terwijl ik daar niet mee akkoord ging. Ook de overzichtskaart met de wegen in onze gebieden, die door Paul De Niel was getekend vanaf de omgeving van Autun (origineel in mijn bezit) werd door de nieuwe adviseurs van Teleac geamputeerd tot ten noorden van Langres!

Soit. Uiteindelijk draait alles hier om wetenschappelijke oneerlijkheid. Ik had S.J. De Laet dit willen besparen. Cuyt heeft dit uitgelokt. Toch had dit er ooit eens moeten van komen, al had ik dan liever een elegantere weg gewild.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 6

Beschouwingen over § 11, 12 (regels 85- 96)

De historisch-geografische kracht van een redenering versus de trukendoos

De heer Cuyt klaagt mijn methode aan waarmee ik heb geprobeerd overeenstemming te bereiken tussen de beschrijving van het gebied van de Eburonen in De Bello Gallico boek II (anno 57 voor Chr.), de gegevens hierover in boek V (54 voor Chr.) en het gebied van de strafexpeditie door Caesar uit boek VI (53 voor Chr.). Ik had veel gemakkelijker Cuyts gezagsargument kunnen hanteren en de problemen uit de weg gaan, namelijk door Sigfried J. De Laets omschrijving van het woongebied der Eburonen over te nemen, meer bepaald tussen Schelde en Rijn. Tongeren ligt daar immers gewoon temidden in. Dit zou echter wetenschappelijk niet eerlijk geweest zijn. Omdat ik probeer wetenschappelijk en methodologisch te werken heb ik voor de verschillen in de beschrijvingen serieuze argumenten aangevoerd. Dat Ambiorix na de nederlagen van Nerviërs en Aduatiekers zijn macht kon uitbreiden naar het westen kan zeer sterk worden ondersteund door Caesars Commentarii: Ambiorix krijgt de krijgsgevangenen van zijn stam bij de Aduatiekers vrij waaronder eigen familieleden en hij is bovendien bij machte, daar waar zijn stam in 57 voor Chr. nog een tribuut moet betalen aan de Aduatiekers, deze laatste samen met de Nerviërs te betrekken in de aanval op het kamp van Q. Cicero in 54 voor Chr. Dit is dus wel degelijk een zeer ernstige machtstoename en geen “trukendoos”. De machtstoename is ook geografisch te situeren: naar het westen.

In de volgende paragraaf wijst Cuyt aan dat ik in de Commentarii een vergissing aanduid. Het gaat hier opnieuw om een gewone kopiefout zoals er in vroegmiddeleeuwse documenten tientallen en tientallen kunnen worden aangewezen. Het is de tweede anomalie die ik aangeef in de drie welhaast volledige boeken van De Bello Gallico die ik tot op dat moment heb aangewend. En opnieuw met reden: samen met M.-A. Arnould stel ik dat de troepen die verdeeld werden over de winterkampen vanuit Samarobriva in 54 voor Chr. ongeveer dezelfde weg volgden als Caesar in 57 voor Chr. Alle winterkampen liggen westelijk van de Maas, wat niet in BG vermeld is en daarom juist zo zeker is: mocht er een kamp ten oosten van de Maas zijn opgericht, hadden de Commentarii dit niet onvermeld gelaten.

Nu, hoe moeten we ons deze verdeling voorstellen? Caesar heeft op dat moment 10 legioenen die teruggekeerd waren uit Brittannië. Ze zomaar in het wilde weg verdelen veroorzaakt verzwakking. Als iemand dat wist was het Caesar zelf wel. Daarom worden ze gelegerd in steun van elkaar, in de richting van Aduatuca werden ze gepland op een beperkt aantal dagmarsen van elkaar: tussen Q. Cicero en Sabinus en Cotta twee dagmarsen of 50 mijl, tussen Q. Cicero en T. Labienus 60 mijl (90 km of drie dagmarsen). Dit laatste gegeven klopt echter niet met een andere beschrijving in de Commentarii, namelijk dat Labienus slechts een weinig verder van Sabinus en Cotta gelegerd was dan Q. Cicero!

Dergelijke gegevens hebben hun herkomst in de gebruiksdocumenten van het leger, misschien wel van de persoonlijke aantekeningen van Caesar zelf. Daar was niet altijd voldoende ruimte om alles goed te schikken en zulke notities waren vaak wanordelijk. We zien dit ook bijvoorbeeld bij annalen uit de vroege middeleeuwen, waarbij op voorhand een lege kalender was voorzien die nadien werd opgevuld met gebeurtenissen naarmate deze plaatsvonden (een gebruiksdocument dus). Sommige jaren blijven leeg, voor andere is er plaats tekort en worden lege passages opgevuld (dus op de verkeerde jaren). Zo van dit document later een kopie wordt gemaakt worden soms gebeurtenissen verkeerd gedateerd weergegeven. Het is aan de historicus om dat te zien. Iets dergelijks moet zijn gebeurd bij het geantidateerde regest van Rohing en Bebelina waarin de schenking van goederen in de buurt van Antwerpen wordt vermeld. De eigenlijke oorkonde is gedateerd in 726-727 aan het einde van Willibrords activiteiten, het regest in 694 aan het begin van zijn campagne!

Door de verspreiding van de legioenen vanuit het westen richting Tongeren als een operatie te beschouwen waarbij de winterkampen in steun liggen van elkaar houdt deze geografische spreiding beperkingen in. Hierin kloppen de gegevens van de Commentarii spijtig genoeg niet: T. Labienus wordt beschreven als maar een weinig verder van Aduatuca dan Q. Cicero. Daarom kunnen de weinige overlevenden ook dit kamp bereiken terwijl Cicero belegerd wordt. De twee dagmarsen tussen Aduatuca en Cicero zouden in afstand naar Labienus nog moeten worden vermeerderd met de drie dagmarsen tussen Cicero en Labienus wat een afstand van vijf dagmarsen zou betekenen. Welnu, dit gegeven stemt niet overeen met de beschrijving dat Labienus slechts “een weinig verder” van Atuatuca gelegerd was dan Cicero. Daarom besluit ik dat dit gegeven uit een slordig opgesteld gebruiksdocument werd gekopieerd: de afstand is juist, de vermelde plaatsen zijn juist maar de concordantie klopt niet. De notie dat de gegevens op een simpele manier kunnen verwisseld zijn maakt de geografische configuratie normaal: Aduatuca-Cicero twee dagmarsen of 50 mijl, Aduatuca-Labienus “een weinig verder” of drie dagmarsen, of zoals vermeld 60 mijl.

Als men dan mijn besluit hierbij aanvult dat de trajecten van Caesar uit 57 en 54 voor Chr. later de basis werden voor kaarsrecht aangelegde heirbanen, dan ziet men duidelijk dat vanuit het wegenknooppunt Bavai een heirbaan is gecreëerd naar Mons of Castrorum Locus, een andere (de belangrijkste) naar Gembloux of Gemminiacum en Chastre, én een derde richting Treveri die Chastrès aandoet! Mijn aanduiding van de drie winterkampen is dus helemaal niet afkomstig uit een trukendoos maar een beredeneerde reconstructie gesteund vanuit vele hoeken. De afstand Tongeren-Chastre is 60 km of twee dagmarsen, conform de Commentarii, de afstand Tongeren-Chastrès 90 km, drie dagmarsen of een weinig verder dan Chastre. Dat het gegeven van de Paemani hierbij aansluit is voor de volgende bijdrage.

Hans Rombaut