Antwoord 12 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-Bulletin 2006 (laatste antwoord, deel 3)

3. Merowingische structuren geënt op de Romeinse militaire organisatie toegepast op het Scheldebekken en Antwerpen

De visie van Verhulst zoals hierboven beschreven vond zijn neerslag pas in de geciteerde publicatie van 1999. Toen ik het dossier van Antwerpen van hem mocht overnemen in 1986 was dit onderzoek nog in volle ontwikkeling. Toch heb ik in mijn artikel over Merowingisch Antwerpen in de bundel Feiten en Fabels in 1987 al gewezen op de vestiging van Germanen binnen de grenzen van het Romeinse Rijk in onze gewesten als fundament voor het Romeinse antecedent van het Merowingische Antwerpen (castrum), passend in de theorie die ik in deel 2 van Antwoord 12 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-Bulletin 2006 beschreef. Een belangrijk element hierbij was dat de absolute datering van de vondsten van munten voor een nederzetting geen terminus “ad quem” betekent, zoals dat steeds wordt voorgesteld, maar een “terminus post quem”, aangezien deze munten steeds na de muntslag in de bodem verzeilen, tenminste enkele jaren, soms zelfs decennia later. De meeste Romeinse munten in het Antwerpse, die tot op dat moment waren teruggevonden, dateerden van ten laatste van omstreeks 275 na Chr. waardoor een datering van de nederzetting na 275, mogelijk tot in de vierde eeuw na Chr., niet viel uit te sluiten. Het was ook bekend dat gouden en zilveren munten uit de Romeinse tijd zelfs tot in de Merowingische periode bleven circuleren. Intussen zijn er te Antwerpen ook al munten uit de late keizertijd (na de 3^de eeuw) gevonden, waardoor het bestaan van het Romeinse Antwerpen inderdaad chronologisch dient te worden verruimd tot de vierde eeuw na Chr. en later.

Daarnaast wees ik toen reeds op de structurele samenhang van een aantal plaatsen in het Scheldebekken, waarvan een aantal in de Merowingische tijd het centrum zouden worden van een pagus, een zogenaamde stadspagus, met als geciteerde voorbeelden Doornik, Gent, Kortrijk, Terwaan, Aardenburg enz, een fenomeen dat blijkbaar structureel verbonden is aan het kustgebied en de Schelde en zijn westelijke bijrivieren. Ten oosten van de Schelde, in de gebieden tussen Maas en Schelde, komt dit fenomeen niet voor, terwijl we het opnieuw zien opduiken in de vallei van de Maas met o.m. de pagi van Luik, Verdun en Toul. Tevens vond ik in de Antwerpse bronnen een argument om te concluderen dat ook Antwerpen in de Merowingische tijd een met een pagus vergelijkbare status moet hebben gehad (wat de vergelijking met Valenciennes en de pagus Fanomartensis nog versterkt, cf. Antwoord 12/2), los van de belendende pagi  Texandria, Rien (Renensis) en Wasia, en dat de Antwerpenaars als een afzonderlijke volksgroep samen met de Flandrenses en de Suevi werden vermeld in de Vita Eligii (midden 7^de eeuw, bron begin 8^ste eeuw).

Ook reeds in 1987, maar zelfs in 1985, haalde ik een belangrijk argument aan dat aantoont dat deze structurele samenhang in het Scheldebekken in de Merowingische tijd kan teruggaan op een structurele samenhang in de Romeinse tijd, namelijk aan de hand van het onderzoek van de Duitser Mathias Werner. Deze poneerde in zijn studie Der Lütticher Raum in frühkarolingischer Zeit, Göttingen, 1980 de stelling dat de structuur van de grondbezittingen van Merowingische machtigen als kleine entiteiten verspreid liggen over grote afstanden langsheen belangrijke verkeersaders (rivieren of landwegen) die in gebruik waren sinds of aangelegd in de Romeinse tijd. Hij toont dit aan in zijn onderzoek over het Merowingisch privaatbezit in het algemeen en van het testament van Adalgisel Grimo uit 634 in het bijzonder. De bezittingen van Adalgisel Grimo lagen verspreid in de valleien van Maas en Moezel, maar ook langs de Romeinse heirbanen dwars door de Ardennen: “Zum anderen wird man annehmen dürfen, dass die in Adalgisel-Grimo-Testament fassbare Besitzstruktur für Familien vergleichbaren sozialen Rangs, typisch war, das sich also auch die Besitzungen anderer führenden Familien in Austrasien eher in ausgesprochener Streulage, in der Nähe wichtiger Verkehrswege gelegen, über weite Gebiete des Austrasischen Teilreichs erstreckten” (blz. 38). Voor deze structuur, waarbij de bezittingen van de leidinggevende Merowingische figuren en families over grote afstanden vermengd liggen, gebruikt Werner de termen “Streubesitz” en “Gemengelage”. Hiermee wil hij aanduiden dat de familiale patrimonia versnipperd waren geraakt door herhaalde verdelingen van het oorspronkelijke erfgoed onder de voorzaten van o.m. Adalgisel Grimo en andere potentes, waarbij snippers erfgrond (“portiones”) van hun nakomelingen via huwelijken werden geïntegreerd in het familiepatrimonium van andere families, zodat op privaatrechtelijk gebied in de Merowingische tijd een groot domaniaal lappendeken tot stand kwam. Werner onderzocht dit voor zijn onderzoeksterritorium Austrasië (waarin ook Antwerpen en het Scheldegebied ter rechteroever gelegen waren). Ook voor andere gedeelten van onze gewesten, onderhevig aan hetzelfde bezits- en erfrecht, kan (indien de bronnen hierover informatie aanleveren) dezelfde bezitsstructuur teruggevonden worden, wat ik kon aantonen in mijn verhandeling uit 1985.

De relatie van de bezitsstructuur van de zogenaamde “potentes” uit de vroege middeleeuwen met de patrimonia van (ingeweken en Romeinse) soldaten tijdens de late derde en de vierde eeuw na Chr. kunnen we ook funderen in de antieke teksten, zo o.m. in SHA (Scriptores Historia Augustae), Severus Alexander, XVIII, 58, 4: “Sola, quae de hostibus capta sunt limitaneis ducibus et militibus donavit, ita ut eorum essent si heredes eorum militarent” (Gronden, buitgemaakt op de vijanden, gaf hij aan de duces (dit zijn vanaf de 3^de eeuw de militaire leiders in de grensgebieden) en de soldaten van de limitanei, met de bedoeling dat die hun eigendom zouden blijven, indien hun nakomelingen in militaire dienst zouden treden). Sinds Th. Mommsen wordt deze passus niet meer aan de tijd van Severus Alexander (begin derde eeuw) toegeschreven, maar als een weergave van een toestand die ten vroegste dateert uit het einde van de derde eeuw, wellicht veeleer uit de vierde eeuw na Chr. Dit is slechts één van de objectieve vermeldingen die aantonen dat inwijkelingen in het Romeinse leger werden opgenomen, dat hen gronden werden toebedeeld die in erfbezit kwamen, in ruil voor de verdediging van het Rijk. Daarnaast zijn er ook nog eigendomscertificaten teruggevonden van veteranen, waarmee ze hun erfelijk bezit konden aantonen en overerven, o.m. ook in onze gewesten. Via huwelijkspolitiek en vererving ontstonden vanaf de vierde eeuw na Chr. familiale patrimonia met een structuur (Streulage over grote afstanden langs de wegen en de rivieren) die weergegeven wordt in de vroegmiddeleeuwse bronnen voor de domaniale geschiedenis en zoals Mathias Werner die hierboven beschreef.

Een dergelijk gegeven uit de Merowingische bronnen kan dus terecht retrospectief worden toegepast en dit heb ik ook gedaan in mijn verhandeling in 1985 (blz. 239-240) en in mijn artikel over Merowingisch Antwerpen in 1987, meer bepaald via een gelijkaardig gegeven voor de Schelde. In de vita van de heilige Berlindis worden namelijk de 7^de-eeuwse grondbezittingen van haar vader Odelardus (zonder ze evenwel op te sommen) omschreven “a portu Antverpiensium usque Condatum”, dit is vanaf de portus Antwerpen tot Condé (in de reeks bijdragen in Rupelbrug 1983-1984 en in mijn verhandeling van 1985 ontkrachte ik hiermee R. Van Passens identificatie van Condatum met Kontich in Geschiedenis van Kontich, 1964, Geschiedenis van Wilrijk, 1982 en andere publicaties), wat wil zeggen dat zijn bezittingen verspreid lagen langsheen de Schelde tussen beide genoemde steden. Volgens wat we leren uit het onderzoek van M. Werner betekent dit dat de Schelde tijdens de voorafgaande Romeinse tijd een belangrijke verkeersweg moet zijn geweest. We herinneren er aan dat deze verkeersaders voornamelijk in functie stonden van de troepenverplaatsingen, wat Verhulst o.m. aantoont met het voorbeeld van Arras op de Scarpe (westelijke zijrivier van de Schelde in Noord-Frankrijk), bevestigd in de Notitia Dignitatum van omstreeks het jaar 400, maar wat we ook kunnen staven aan de hand van de archeologisch teruggevonden etappeplaatsen van het Romeinse leger in Ascq aan de Marque (een bijrivier van de Deule, die door Rijsel stroomt, die op haar beurt een bijrivier van de Leie is), Kortrijk (aan de Leie) en Doornik (aan de Schelde), zie M. Amand, Les origines de Tournai. Le point de vue de l’archéologie, in: 14^e Colloque International / 14^de Internationaal Colloquium. Spa 6-8 sept. 1988. La génèse et les premiers siècles des villes médiévales dans les Pays-Bas méridionaux / Ontstaan en vroegste geschiedenis van de middeleeuwse steden in de zuidelijke Nederlanden. Actes / Handelingen, Brussel, 1990, 169-202, spec. p. 179 en 188-189, waarbij Amand wijst op het belang van de Schelde als een bevaarbare waterloop van eerste rang, maar waarbij zeker de Leie maar zelfs de Marque en de Rhonelle belangrijke waterlopen konden zijn, waarlangs plaatsen werden ingericht waar men kon ontschepen. Specifiek voor Ascq is er moeilijk een andere reden te vinden waarom aldaar een “gîte d’étappe” voor het leger werd ingericht .

In mijn artikels in Het Wiel van 1992 en in het Tijdschrift van het Gemeentekrediet van 1994 heb ik het Romeinse antecedent van het Merowingische Antwerpen, als onderdeel van een verdedigingsstructuur in het Scheldebekken, nader gepreciseerd. De bijzondere structuur van het Scheldebekken waarvan zovele vertakkingen uiteindelijk samenkomen in één punt, namelijk de samenvloeiing van Rupel en Schelde, vereiste op zichzelf een verdedigingsstructuur met bijzondere kenmerken, meer bepaald een bescherming ten noorden van die samenvloeiing. Ik plaatste toen reeds die eerste affirmatie van Antwerpen als het sluitstuk van de verdediging van het Scheldebekken in het kader van de ontwikkeling van de verdedigingsstructuur der ripenses (of riparii) en de vestiging van Germanen als hulptroepen binnen de limes in het noorden van Gallië vanaf omstreeks 258 na Chr. Dit alles is dus progressief te vinden in mijn studies van 1985, 1987, 1992, 1994, 1997 en 2006, waarvan Oost de eerste twee niet vermeldt in zijn bibliografie terwijl hij aan de argumentaties in de andere publicaties gewoon voorbijgaat.

Hans Rombaut