Antwoord 9 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-bulletin 2006

In de paragraaf getiteld “Militair bolwerk of landelijke woonkern?” doet Oost op blz. 56 van de AVRA-bulletin 2006 een niet al te eerlijke poging om mijn stelling over het Romeinse Antwerpen een plaats te geven in een bepaalde sector van de historiografie. Wat zegt hij daar namelijk? Hij stelt dat ik niet de enige ben die “tijdens de voorbije decennia … Romeinse militaire aanwezigheid onder Antwerpens oude stadskern veronderstel”. Deze uitspraak is zonder meer waar, maar wat dan volgt heeft Oost geschreven vanuit een tomeloze vooringenomenheid.

Oost plaatst mijn onderzoek namelijk naast dat van Leo de Wachter (1984-1985) en Leo Cleyman (1994-1995). Daarbij oordeelt hij dat ik terecht het werk van deze auteurs niet gebruik om mijn stelling kracht bij te zetten, want zij steunen volgens hem niet op de archeologie. Daarna doet hij op basis van zijn autoriteit nog gauw de Antwerpse Gallo-Romeinse vondsten, inclusief het typisch Romeinse crematiegraf en de ingevoerde keramiek uit Zuid- en Midden Gallië af als sporen van een agrarische nederzetting, waarmee hij meent dat hij mijn stelling naar de prullemand heeft verwezen.

Voor wie niet grondig met de vroegste geschiedenis van Antwerpen bekend is lijkt Oost hier nagels met koppen te slaan. Oost is echter nogal selectief met zijn voorbeelden van personen die “tijdens de voorbije decennia … Romeinse militaire aanwezigheid onder Antwerpens oude stadskern veronderstellen”. Hij verzwijgt namelijk de studies van A. Verhulst, o.m. die uit 1978, die zonder meer een mijlpaal zijn in de historiografie van het jonge Antwerpen. Ook Verhulst stelde een militaire Romeinse aanwezigheid te Antwerpen voorop. De lezer denkt misschien dat Oost de studies van Verhulst niet kent. Niets is echter minder waar. In het basiswerk over de opgravingen op Stadsparking (1982) citeert Oost Verhulsts studie uit 1978 uitvoerig. In zijn bijdrage in de AVRA-bulletin 2006 vermeldt Oost de studies van Verhulst niet. Nu zou hij hiervoor nog kunnen aanvoeren dat dit in zijn artikel van 2006 niet van pas komt. Dat kan ik goed geloven. Maar dat ik hoger schreef dat Oost selectief is door enkel De Wachter en Cleyman te citeren is niet alleen daarop gestoeld, maar nog veel meer op het historisch-archeologisch debat dat de AVRA organiseerde in aula 102 van de UFSIA op 19 april 1989, waar Oost en Verhulst in verband met het Romeinse Antwerpen diametraal tegenover elkaar stonden. Ook ik was daar aanwezig en heb Verhulst aan Oost horen vragen of hij bij zijn campagnes niet een enkele keer iets had gevonden dat er op kon wijzen dat de Gallo-Romeinse nederzetting van Antwerpen iets meer voorstelde dan enkel maar een nederzetting van inheemse boeren. Verhulst vroeg zelfs expliciet of er dan geen aanwijzingen waren voor een Romeins antecedent van het in de Merovingische teksten vermelde castrum Antwerpis. Oosts antwoord op deze vragen was weliswaar ontkennend, maar waarom plaatst hij het monument Verhulst als auteur van studies die voor Antwerpen een militaire Romeinse oorsprong vooropstellen in de AVRA-bulletin 2006 niet naast Leo de Wachter (en Cleyman)? Dit vind ik dus niet eerlijk.

Verhulst is namelijk mijn leermeester en ik erfde tussen 1983 en 1986 zijn dossier over de vroegste geschiedschrijving van Antwerpen. Wie dit niet zou geloven vraagt het maar aan E. Warmenbol die Verhulst tijdens de jaren 1985-1986 had gevraagd voor een bijdrage in de bundel “Het ontstaan van Antwerpen. Feiten en Fabels” die verscheen in 1987. Verhulst heeft deze bijdrage beloofd maar uiteindelijk de opdracht naar mij doorgeschoven. Mijn studie is trouwens volledig voortgebouwd op zijn onderzoek. De problematiek van het vroege Antwerpen was overigens ook diverse malen het onderwerp van het historisch seminarie voor de geschiedenis van de middeleeuwen dat Verhulst samen met Prevenier doceerde voor de licentiestudenten.

Verhulst had zich ook met dit onderwerp geëngageerd voor het groot Willibrordcolloquium eind september 1989 in Nijmegen. Initiatiefnemers Petty Bange en Piet Weiler hadden aanvankelijk hem gevraagd bij de voorbereiding van het colloquium in 1987-1988 om te spreken over het vroege Antwerpen, maar ook deze opdracht heeft hij naar mij doorgeschoven omdat hij vond dat ik het best geplaatst was om hem in die materie te vervangen.

In het voorjaar 1989 had ik op aanraden van sommige van zijn familieleden Alfred Michiels ontmoet, met wie ik gedurende een aantal keren grondig van gedachten heb gewisseld over de vroegste geschiedenis en de naamverklaring van Antwerpen. In de open geest van het vrije wetenschappelijke onderzoek die leefde op de dienst van Adriaan Verhulst aan de Gentse Universiteit heb ik bij Bange en Weiler nog voorgesteld dat Michiels in mijn plaats zou kunnen spreken in Nijmegen. Ik belde daarvoor nog diverse keren met Bange, die pas na grondige argumentatie van mijnentwege de deelname van Michiels accepteerde. Michiels bedankte echter voor de job, belde midden augustus naar de Gazet van Antwerpen en gooide mijn naamverklaring van Antwerpen in de pers. Dit lijkt wel een heel apart verhaal, ware het niet dat Tony Oost hierin niet veraf staat. Hij is tenslotte de promotor van Michiels’ boek uit 2007.

Wat Oost echter niet weet is dat er een band bestaat tussen de publicaties van Leo de Wachter en het onderzoek dat Verhulst publiceerde in 1978. De Wachter had ooit tijdens een ontmoeting met Verhulst verteld dat bepaalde toponiemen in de Antwerpse binnenstad aanwijzingen konden zijn voor een Romeins castrum en dit naar analogie met andere steden in West-Europa. Verhulst heeft De Wachter aangemoedigd om dit onderzoek voort te zetten en te publiceren. Zo’n onderzoek kan inderdaad nuttig en richtinggevend zijn. Zo heeft in Frankrijk R. Agache voor de luchtfotografie ten dienste van de archeologie zich vaak gesteund op voorafgaandelijk toponymisch onderzoek. Op de reeds vermelde debatavond in UFSIA op 19 april 1989 heeft ook de toen 89-jarige Leo De Wachter even het woord gekregen. Op dezelfde debatavond waarop Verhulst aan Oost heeft gevraagd: “En bij de opgravingen op de Guldenberg, zo’n richtinggevend toponiem, is daar enkel maar agrarisch materiaal gevonden?” stak De Wachter van wal met een reeks toponiemen zoals het huis De Spiegel/Speculum enzovoort. Na een tiental minuten sprong er iemand op uit het publiek (niettegenstaande moderator Raymond Van Uytven daartoe geen signaal had gegeven) die de oude De Wachter begon uit te kafferen. Leo De Wachter was de uitgever tijdens de jaren 1940 en 1950 van het zesdelige Repertorium van Vlaamse Gouwen en Gewesten, dat een belangrijke bibliografie is voor de historische encyclopedie van Vlaanderen. De opgesprongen persoon baande zich een weg doorheen het midden van de aula richting podium terwijl hij tierde: “Stop die man, dit is pseudo-wetenschap. Hij is onwetend etc. etc”. Het was een beschamende vertoning, maar de oude, verbouwereerde Leo De Wachter werd inderdaad afgevoerd. De aula zat goed vol. Ik stootte eventjes mijn buurman aan en vroeg hem: “Wie is dat, die zo te keer gaat?” Hij fluisterde: “Dat? Dat is dokter Guido Cuyt, de voorzitter van AVRA”. Deze Guido Cuyt wordt op blz. 2 van zijn boek uit 2007 door auteur Alfred Michiels bedankt. Alfred Michiels, Guido Cuyt en Tony Oost zullen zich blijkbaar nog in andere aangelegenheden een sterk trio tonen maar daarover leest u spoedig meer. Tussen haakjes: ik had Michiels gevraagd om mee te gaan naar de debatavond op 19 april 1989. Hij wilde niet.

De hardnekkigheid waarmee Oost volhoudt dat het Gallo-Romeinse Antwerpen slechts bevolkt was door inheemse boeren is op zijn minst gezegd toch heel opvallend.

Hans Rombaut

In zijn paragraaf “Spadesteken alleen door soldaten?” neemt Tony Oost een loopje met mijn interpretatie van de passus “sed nulla ferramentorum copia ... ad hunc usum idonea” uit BG V 42. Caesar schrijft daar in niet mis te verstane bewoordingen dat de Nerviërs niet de geschikte ijzeren werktuigen hadden om een aarden wal aan te leggen rond het winterkamp van Quintus Cicero (53 voor Chr.). Waarom deden de Nerviërs dat dan? Het antwoord geeft Caesar erbij: zij imiteerden de Romeinse oorlogstechniek, die ze enkele jaren tevoren hadden leren kennen en die blijkbaar heel efficiënt is geweest. Bij gebrek aan de geschikte ijzeren werktuigen gebruikten de Nerviërs dus hun zwaarden om de grond uit te graven, volgens Caesar duidelijk niet het daartoe behoorlijke materiaal. Caesars soldaten gebruikten daartoe het bipalium, de typische Romeinse steekschup met scherp ijzeren blad dat gemakkelijk in de grond kon worden geduwd met behulp van de voet, geschoeid met een met metalen spijkers beslagen zool, de caliga.

Een betere tekst waarmee wordt aangeduid dat de Nerviërs die steekschup niet kenden is moeilijk indenkbaar. Toch probeert Oost te suggereren dat de Galliërs dit werktuig wel kenden “omdat zij onderlegde smeden moeten geweest zijn”. Deze suggestie van Oost is opnieuw puur wetenschappelijk bedrog. Wie de diverse cursussen van A. Verhulst heeft gekend (economische geschiedenis van de middeleeuwen, historische geografie, retrospectieve menselijke aardrijkskunde…) weet dat de Galliërs goede smeden waren, maar dat zij metaal, inzonderheid ijzer, zeer spaarzaam toepasten in de landbouw. Dit spaarzaam gebruik van ijzer bij het landbouwalaam blijft behouden tot in de 12^de eeuw. Tot die tijd was de ploeg bijvoorbeeld niet meer dan het aratrum, een houten stok die ten hoogste aan het uiterste uiteinde was versterkt met een ijzeren punt. Pas vanaf de 12^de-13^de eeuw werd de landbouwgrond dieper bewerkt met een ijzeren ploeg waarin heel wat meer ijzer werd verwerkt, later nog verbeterd met een keerbord en een wiel dat belette dat de ploeg in de grond zou vastlopen.

Onze Gallische voorouders, in casu de Nerviërs, hadden dus wel degelijk de Romeinse militairen nodig om de techniek te leren kennen waarmee ze de grond in de diepte konden uitgraven. Caesar vermeldt trouwens dat Romeinse krijgsgevangenen de Nerviërs hadden ingelicht. Indien de ijzeren steekschup, waarmee de grond in de diepte kan worden uitgegraven, bij de Gallische landbouwers reeds ingang had gevonden, dan kan dit enkel maar gebeurd zijn via de Romeinen. Nu is het dat juist wat Oost probeert te suggereren: de spadesteken gevonden in de Antwerpse Gallo-Romeinse bodem dateren van 3 tot 6 generaties na Caesar. Volgens hem hadden onze voorouders in die tijdspanne de ijzeren steekschup vanuit het Romeinse leger in hun landbouwtechniek ingevoerd. Welnu: voor zover we kunnen nagaan is de introductie van de steekschup in de landbouw pas te dateren in de late middeleeuwen of zelfs nog nadien, wanneer de tuinbouw zich ontwikkelt.

Vervolgens probeert Oost de lezer iets te laten geloven wat totaal onwaar is: “ook houten spaden zijn in staat om in een zandige grond de bodem om te spitten”. Dit is pertinent onwaar, anders hadden de Nerviërs toch niet hun zwaarden gebruikt! Het is even onwaar als men in mijn eigen streek, de Rupelstreek, zo vaak vermeldt: “men stak tijdens de winterperiode klei uit de grond met houten spaden”. Van welk hout een schup ook gemaakt moge zijn: het is onmogelijk van daarmee op regelmatige basis in de onbewerkte bodem te steken en dit duizenden malen te herhalen, laat staan in de diepte uit te graven. Na enkele keren steken is zo’n houten werktuig kapot.

Wat Oost vervolgens doet is onvergeeflijk ondeskundig: hij gooit alle soorten teruggevonden spaden op één hoop, nl. houten spaden, spaden met een ijzeren versteviging aan het uiteinde en “massieve ijzeren spaden”. Mocht Oost in september 1989 onze raad hebben opgevolgd en contact hebben gezocht met het Ecomuseum en –Archief van de Boomse Baksteen (EMABB), dan zou hij dit nooit hebben durven schrijven. In de kleinijverheid bedient men zich van talloze soorten van spaden, waaronder de ijzeren steekschup voor het uitgraven van de grond en de klei, de houten schup om de uitgegraven klei met zand te vermengen, de grote houten schep, “heest” genaamd, om water te hozen enzovoort. Geen enkele van de houten spaden of scheppen dient om de grond uit te graven!

In elk geval kenden de Nerviërs, hoe goede smeden zij ook waren, de ijzeren spade niet om de grond uit te graven, vooraleer de Romeinen daarmee oorlog hebben gevoerd tussen 57 en 53 voor Chr. Caesar vermeldt in BG de aanleg van verschillende grote militaire structuren waarvoor ze een specifiek werktuig hadden, vervaardigd uit ijzer. In onze vorige antwoorden vermeldden we reeds het belang van het beslag van de Romeinse schoenzool om dergelijke steekschup te kunnen hanteren en stipten we aan dat ook de aanleg van de heirbanen dergelijk schoeisel vereisten en a fortiori dus de ijzeren steekschup. Tot slot vermelden we in dit verband de kleinijverheid. Precies het Romeinse leger introduceerde in onze gewesten het keramisch bouwmateriaal als bakstenen en dakpannen. In functie van de Gallo-Romeinse bouwkeramische nijverheid, die initieel militair was, moest er in onze gewesten met zekerheid in de diepte worden gegraven. De combinatie van de vondsten op de site Stadsparking te Antwerpen, met o.m. de spadesteken, de talloze stukgeslagen dakpanfragmenten die nog wedersamengesteld konden worden, de 2 primcorsfragmenten en de caligae met ijzeren beslag, wijzen op de aanwezigheid van het Romeinse leger te Antwerpen in de Romeinse tijd met vlak in de buurt een bouwkeramische productie.

Hans Rombaut