Antwoord 11 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-bulletin 2006.

In de paragraaf  “Verzwegen of weggegooid?” vindt Tony Oost dat “enkele opmerkingen op Rombauts weblog geformuleerd over het Gallo-Romeins Antwerpen, een reactie verdienen”. Hij bedoelt hier het “Antwoord op Cuyt: deel 13” dat verscheen op 8 augustus 2006 waarin ik een verslag doe van mijn bezoek aan de heer Oost op 4 september 1989. Voor mij is ook deze paragraaf van Oost een tegenreactie waard.

Dat de heer Oost verklaart dat hij zich van de inhoud van ons gesprek niet veel meer herinnert is na zoveel jaren inderdaad niet meer dan menselijk. Mijn herinneringen aan deze ontmoeting zijn echter nog steeds heel helder. In zo’n geval is het gewoonlijk het woord van de ene tegen de andere. Maar nu Oost erover heeft geschreven ligt dit toch enigszins anders en moet ik hierop wel reageren.

Oost spreekt zich in deze paragraaf immers zwart op wit op papier tegen. Dat moet toch elke lezer van de AVRA-bulletin 2006 zijn opgevallen. Oost schrijft meer bepaald dat hij “zeker niet akkoord kan gaan [met] de bewering van Rombaut dat de Romeinse dakpannen … zouden weggegooid zijn. Dit is volkomen fout”. Drie regels verder vat Oost echter een nieuwe paragraaf aan met “Probleemloos geven we toe dat na controle archeologisch materiaal wordt weggegooid”. Dit is namelijk exact wat Oost me op 4 september 1989 vertelde wat het lot was van de Romeinse dakpanfragmenten uit de Antwerpse bodem op de site Stadsparking waaruit nog ca. 70 volledige tegulae en imbrices konden wedersamengesteld worden. Mocht dit gebeurd zijn met het overvloedig te vinden middeleeuwse bouwkeramisch materiaal, dan zou het als minder erg kunnen worden beschouwd, maar dat er een groot aantal Romeinse dakpannen verdwenen, die in situ werden gevonden in de stad die volgens Floris Prims geen Romeinen heeft gekend, moet toch wel als een zeer merkwaardig verhaal uit de archeologische geschiedenis van Antwerpen en grote omgeving worden beschouwd. Deze dakpannen waren cruciale bronnen voor de ondersteuning van de aanwezigheid van de Romeinse beschaving te Antwerpen, en a fortiori het Romeinse leger omdat tenminste twee fragmenten de stempel PRIMCORS droegen, een aanduiding voor een Romeins legeronderdeel. Maar waar zijn ze gebleven? Ze werden weggegooid!

Oost voert hiervoor het depotprobleem aan. Hij schrijft: “het is onmogelijk om elk fragmentje van een Romeinse dakpan … bij te houden”. Het gaat hier in werkelijkheid om zo’n 70 integrale dakpannen, waarvan er twee een cruciaal opschrift voor de Antwerpse geschiedenis dragen. In de Rupelstreek, op nauwelijks 15 km van Antwerpen, zijn er drie musea voor de dakpannen- en baksteenindustrie die maar al wat graag voor een oplossing voor het depotprobleem van Oost hadden gezorgd.

Maar Oost zegt bovendien dat het materiaal pas weggegooid werd omdat het “na controle niet meer bruikbaar is of niet verantwoord om verder bij te houden”. Dit is toch een aanfluiting voor het wetenschappelijk onderzoek! Wie bepaalt immers waarom welk materiaal na welke controle niet meer moet worden bijgehouden? Wie zo’n massa archeologica laat verdwijnen ontneemt toch alle kansen aan de latere onderzoekers? Hij ontneemt immers elke mogelijkheid tot vergelijkend onderzoek met andere sites elders of met nieuwe sites te Antwerpen wanneer er daar nieuwe gelijkaardige vondsten worden gedaan. Hij ontneemt bovendien elke controle van zijn onderzoek en verliest daardoor een groot gedeelte van zijn wetenschappelijkheid. Wanneer Oost schrijft “Rombaut mag gerust zijn: elk fragment van een Romeinse tegula of inbrex is voor het weggooien nagekeken op speciale kenmerken als stempels of afdrukken van dierenpoten”, dan ben ik juist allerminst gerust. Hoe kan nu een ernstig onderzoeker een eigendomsstempel op een dakpan evenwaardig achten aan de toevallige afdruk van een dierenpoot? Romeinse tegulae en imbrices behoren op een andere manier te worden onderzocht, bijvoorbeeld op hun kenmerken van het productieproces, hun formaten, hun in elkaar passen en de samenstelling van de klei. Bij mijn weten heeft Oost nooit het formaat van deze dakpannen gepubliceerd. Toch schrijft hij: “van de bakstenen muren die werden opgegraven zijn … veelal een exemplaar van elk type … bewaard”. Waar in godsnaam is er dan één exemplaar van een tegula en één exemplaar van een imbrex van de ca. 70 dakpannen van de site Stadsparking bewaard? Mogen we hieruit niet afleiden dat Oost de waarheid niet spreekt? Wanneer hij schrijft “dat er volgens Rombaut andere stempels weggegooid zouden zijn, is een gratuite bewering die geen steek houdt!”, dan lijkt het mij dat hij de bedoeling heeft om de goedgelovige lezer een rad voor de ogen te draaien. Het Gallo-Romeins bedakingsmateriaal van de site Stadsparking is verloren en er werd niets gedaan om er uit af te leiden wat kon. Dit is ronduit een schande. Heeft Oost een specialist in bouwkeramisch materiaal geraadpleegd vooraleer hij de dakpannen vernietigde? We geloven van niet.

Als bewijs hiervoor komen we terug op de PRIMCORS-stempel. De enige foto die we er ooit van hebben gezien toont aan dat de inscriptie werd aangebracht met een losse stempel, die de omgevende klei lichtjes heeft omhooggedrukt. Iemand die vertrouwd is met de handmatige dakpannenmakerij ziet zoiets. Dit is van belang om te weten! Het werken met een losse stempel opent de mogelijkheid dat er ook dakpannen werden geproduceerd zonder stempel of met eventueel ook een andere stempel. Dit is niet mogelijk wanneer in de panvorm de stempel is vastgehecht. In het laatste geval dragen alle dakpannen die met die vorm werden vervaardigd hetzelfde stempel en wordt de klei rondom de inscriptie niet omhoog gedrukt. Dit leidt tot de belangrijke conclusie dat het eigendomsstempel van de Prima Cohors Corsorum te Antwerpen niet noodzakelijk werd gebruikt voor de totale productie, maar dat er bijvoorbeeld ook CGPF-dakpannen werden vervaardigd, waarvan er o.m. te Rumst gevonden zijn. Het had dus de moeite geloond om na te gaan of de samenstelling van de klei van de dakpanfragmenten uit de zogenaamde waterput (die zogenaamd niet gestempeld waren) dezelfde was als die van de PRIMCORS-fragmenten en of er vormkenmerken waren die overeenstemden (bijvoorbeeld sporen van het hout dat werd gebruikt als vorm). Dit alles was mogelijk met de onderzoekstechnieken en de know how uit de tijd dat Oost de opgravingen leidde.

Maar erger is dat Oost met het weggooien van dit materiaal heeft verhinderd dat men de dakpannen had kunnen bestuderen met nieuwe technieken, die vandaag mogelijk zijn. Oost oordeelde er zo over dat na zijn onderzoek niemand nog iets kon doen met het gevonden materiaal, laat staan dat iemand zijn werk had kunnen controleren. Geen enkele serieuze archeoloog gooit 70 tot een geheel terug te vormen tegulae en imbrices weg, behalve blijkbaar wanneer ze gevonden worden in situ in de Antwerpse bodem.

Tot slot nog een laatste opmerking over deze paragraaf. Als Oost zich van de inhoud van ons gesprek de dato 4 september 1989 niets meer kan herinneren, hoe kan hij dan betwisten dat hij “in datzelfde gesprek gevraagd heeft om informatie achter te houden over een stapeling van Romeinse tegels”? Zo’n stapeling steenwaar wees alleszins in een richting dat er in Antwerpen tijdens de Romeinse tijd iets anders heeft bestaan dan enkel inheemse houtbouw eventueel bedekt met tegulae en imbrices. Als hij betwist dat hij me heeft gevraagd om hierover de stilte te bewaren, waarom heeft hij de vondst dan nooit zelf gepubliceerd en geraakte ze pas bekend via mijn artikel uit 1992?

Hans Rombaut

Antwoord 10 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-bulletin 2006

In mijn laatste antwoorden op de bijdrage van Tony Oost in de AVRA-bulletin 2006 zou ik de drie laatste rubrieken van zijn artikel in omgekeerde volgorde willen bespreken. Dit lijkt me nodig omdat waar het verhaal van Oost eindigt het mijne pas begint.

In zijn paragraaf “Algemeen” blz. 57-58 verheugt Oost er zich over dat er samenwerking is met niet-vakgenoten. Ik heb zijn bereidwilligheid tot samenwerken toch niet mogen ondervinden. Mijn leermeester Adriaan Verhulst evenmin. Het debat Verhulst-Oost op 19 april 1989 was een dovemansgesprek. Verhulst kon nochtans bogen op een lange en vruchtbare interdisciplinaire samenwerking die terugging tot in de jaren 1950, en dit met geologen, toponymisten en archeologen. Ikzelf publiceerde in 1987 een bijdrage over Merowingisch Antwerpen in dezelfde bundel als Oost. In het kader daarvan heb ik met hem vergaderd ten huize Warmenbol. Effectieve stappen tot samenwerking zijn enkel van mij uit naar hem toe gegaan, niet omgekeerd, en ik heb er twee jaar op moeten wachten. Oosts publicaties getuigen het best van wat van de samenwerking terechtgekomen is: vóór zijn bijdrage in de AVRA-bulletin van 2006 citeert hij mijn onderzoek niet één keer. Ik neem hem dit niet kwalijk. Het zal wel zo zijn dat dit niet van pas kwam. Maar in de AVRA-bulletin van 2006 blijkt Oost mijn vroegere publicaties ineens wel te kennen en vindt hij het nodig van hieraan een bijdrage te wijden waarmee hij met zijn wetenschappelijke autoriteit de ongefundeerde kritieken steunt van Nouwen en Cuyt. Oosts algemene conclusie in de AVRA-bulletin 2006 is duidelijk genoeg. Het is één groot verwijt naar mij toe samengebald in het zinnetje: Rombaut wil “koste wat het kost aantonen dat er te Antwerpen tijdens de Gallo-Romeinse periode een militair bolwerk was”, terwijl net Tony Oost blijft volhouden dat er te Antwerpen in die periode niet meer dan een inheemse agrarische nederzetting was. Daarna gaat hij maar door met terechtwijzen. Het deert hem zelfs niet of wat hij schrijft nu terecht is of niet. De lezer kan na mijn betoog op deze blog zelf oordelen hoeveel van Oosts aantijgingen aan mijn adres eigenlijk echt gefundeerd zijn, welke verwijten misschien op goede gronden gestoeld waren maar die door mij konden worden weerlegd en hoeveel van zijn kritiek er na mijn antwoorden nog overeind blijft.

In de hoger aangehaalde pararaaf beweert Oost zonder meer dat ik “archeologische vondsten zou manipuleren door verkeerde gegevens te vermelden”!

In de vorige negen antwoorden met de titel “Antwoord op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-bulletin 2006” kan iedereen vaststellen dat ik geen enkele archeologische vondst heb gemanipuleerd. Op basis van Oosts opsomming op het einde van zijn betoog zet ik hier nog even mijn weerleggingen op een rijtje. Volgens Oost was mijn vermelding van de gevonden Gallo-Romeinse schoenzolen onvolledig. Ik meen dit afdoende te hebben weerlegd. Naast de door Oost geciteerde caliga en solea waren er de aaneengekoekte klinknagels van twee dikke zolen, waarvan de lederen structuur niet meer in de archeologische context kon worden teruggevonden, maar die wel indicaties waren van twee schoenzolen met een zwaar ijzeren beslag. Volgens mij zijn dit twee Romeinse militaire schoenen. Maar in het geheel van mijn argumentatie was deze weerlegging zelfs niet nodig. Wat verandert immers nu één of twee schoenzolen aan mijn redenering rond het militaire aspect ervan? Niets. Evenmin verandert de soldaat die een vrouw blijkt te zijn weinig aan mijn conclusie omtrent de typische Romeinse kenmerken van het in 2002 gevonden crematiegraf. Wat verandert er aan de geldigheid van mijn redenering omtrent de PRIMCORS stempels op dakpanfragmenten, of deze nu gevonden zijn in een waterput of elders in de buurt? Wat is er verkeerd aan het interpreteren van een sandaal als legerlaars, als die door Oost zelf als een caliga werd getypeerd? De gangbare vertaling van caliga is toch legerlaars, niet? Heeft keizer Caligula daaraan niet zijn bijnaam ontleend?

Maar Oost kan zich op het einde in zijn kritiek op mij niet meer inhouden. Hij beweert dat ik het gebruik van spaden in de Gallo-Romeinse tijd ontken! Dit heb ik nooit gedaan, integendeel! In mijn boek over Caesar toon ik juist aan hoe belangrijk de ijzeren spade was voor de strategie van Caesar. Tony Oost ziet echter geen verschil tussen de soorten spaden (hout of ijzer) en voor welk doel ze werden gebruikt (het uitgraven van de bodem, het afschoffelen van plaggen, het hozen van water bij het bewerken van klei en het mengen van zavel onder zuivere klei bij de productie van keramisch bouwmateriaal…). Wat is er verder mis als ik een interpretatie van een stapeling Romeinse baksteenwaar als hypocaustum, die ik vermeldde in een specifieke studie over Antwerpen uit 1992, niet hergebruik in een synopsis over Antwerpen die slechts een onderdeel vormt in een bredere studie over heel Belgica in 2006? Is het mij misschien verboden om dit gegeven achterwege te laten? Ik had er nochtans juist reden toe vanwege het wantrouwen dat ik had gekregen omdat precies mijnheer Oost mij de tekening ervan had laten zien maar het gegeven zelf nooit had gepubliceerd. Vormt zijn bijdrage in de AVRA-bulletin 2006 niet een voldoende bewijs dat mijn gegroeide wantrouwen in hem gegrond was? Ik heb mij na de publicatie van mijn studie in 1992 dikwijls afgevraagd waarom Oost mij heeft gevraagd wat mijn interpretatie was van de schets van die bewuste stapeling Romeinse baksteenwaar.

Tot slot verwijt hij mij een foute lezing van ‘Primcors’. Is dat niet merkwaardig nadat hijzelf tot tenminste driemaal toe over een periode van meer dan 12 jaar als verklaring voor deze epigrafie een vraagteken heeft gepubliceerd? Hoe fout is mijn lezing hiervan als ‘Prima Cohors’, een oplossing die ik nog heb besproken met professor Hubert Devijver, die mij niet corrigeerde maar integendeel zei dat ‘Cohors’ epigrafisch in de regel kan worden verkort tot ‘Cors’. Ik geef aan de lezer de overweging hoe fout mijn lezing van ‘Prima Cohors’ is, nu Oost na raadpleging van dezelfde Devijver en Bogaers (en na de publicatie van zijn drie vraagtekens die wijzen op een totale onwetendheid) triomfantelijk afkomt met de lezing ‘Prima Cohors Corsorum’? Ik geef tevens aan de lezer de overweging in hoeverre deze aanvullende lezing mijn interpretatie van een militaire aanwezigheid te Antwerpen ondermijnt. Een ‘Cohors’ is mijns inziens nog altijd niet te interpreteren als een deel van een inheemse, agrarische nederzetting maar wel als een onderdeel van het Romeinse leger.

Ik geef de lezer ook Oosts uitspraak ter overweging, die hij aan het einde van zijn betoog publiceert, namelijk dat ik “beschikbare archeologische, iconografische en epigrafische informatie niet gebruik”. Welke beslissende informatie ter ondersteuning van zijn stelling van een agrarische, inheemse Gallo-Romeinse nederzetting te Antwerpen heb ik niet gebruikt? De ‘Primcors’-fragmenten waren in se toch epigrafische bronnen? Welke andere Gallo-Romeinse vondsten bedoelt Oost hier dan? Nadat hij tot driemaal toe aan dit epigrafisch element geen verklaring kon geven en dit 12 jaar lang, paste het hem hier toch te zwijgen, niet? De uitspraak van Oost die ik de lezer ter overweging geef staat daadwerkelijk in de AVRA-bulletin 2006, zonder dat hij er ook maar één voorbeeld van geeft. Nu ben ik ervan overtuigd dat hoe meer archeologische, iconografische en epigrafische vondsten er te Antwerpen worden gedaan, hoe sterker de bevestiging van een Romeinse militaire aanwezigheid zal blijken.

Tot slot wil Oost zijn lezers nog doen geloven dat hij het jammer vindt dat ik me “als historicus zo laat meeslepen door mijn vooropgezet doel”. Zoals gezegd houdt Oost namelijk zelf tegenover een hele reeks argumenten in vol dat de Gallo-Romeinse nederzetting onder Antwerpens oude stadskern een inheemse agrarische nederzetting was en niets meer. In de historiografie gaat het echter om geldige argumenten en redeneringen. Ik heb een groot vertrouwen in mijn argumenten. Naast de PRIMCORS-fragmenten is de vulling van de zogenaamde waterput met dakpanfragmenten waarmee nog tientallen gehele dakpannen konden worden wedersamengesteld een zeer belangrijk argument. Dit laatste betekent dat de dakpannen kort na het bakken werden weggegooid en niet na een jarenlang gebruik in een bouwsel. Dit houdt in dat het productiecentrum niet veraf gelegen was. De foto van de PRIMCORS-stempel toont aan dat dit opschrift was aangebracht met een losse stempel na het vormen en voor het bakken van de tegula. Dit was het eigendomsmerk van het Romeinse legeronderdeel dat herkenbaar was met de afkorting PRIMCORS.