Antwoord op Cuyt: deel 9

Beschouwingen over § 15 (van lijn 124 tot 134)

Pas de montagne sans vallée

Na een aantal denigrerende insinuaties omtrent mijn visie over de plaats Atuatuca die niets wetenschappelijks hebben, herhaalt Cuyt de beschuldiging van bronvervalsing en het gebruik van de trukendoos: ik tover volgens hem een rivier te voorschijn die in De Bello Gallico niet voorkomt. De bedoelde passage is het tweede deel van BG V, 32: “collocatis insidiis bipartito in silvis opportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum adventum exspectabant, et cum se maior pars agminis in magnam convallem demisisset, ex utraque parte eius vallis subito se ostenderunt novissimosque premere et primos prohibere ascensu atque iniquissimo nostris loco proelium comittere coeperunt” (Ze wachtten de komst van de Romeinen af nadat ze zich in twee delen hadden opgesplitst en in hinderlaag hadden gelegd in de bossen op een geschikte en heimelijke plaats op ongeveer twee mijl [van het kamp]. Toen het grootste deel van de colonne in een lang dal was afgedaald, kwamen ze [= de Eburonen] plots van beide kanten van het dal te voorschijn, dreven de achterhoede in het nauw, beletten de voorhoede de andere kant van het dal te beklimmen en vatten op een ongelijke plaats de strijd aan met de onzen).

Maakt Caesar hier geen gewag van een rivier? Ben ik een auteur te kwader trouw, zoals Cuyt beweert? Waar gaat het hier eigenlijk over? Het handelt hier over de begrippen “vallis” en “convallis” (vallei), over de beschrijving van de troepenbewegingen van Romeinen en Eburonen en op welke manier en afstand van Atuatuca de Romeinse soldaten in die vallei werden ingesloten. De Romeinen daalden op 2 mijl of 3 km van het kamp Atuatuca met zo’n negen- tot tienduizend soldaten (1 legioen en 5 cohorten) gevolgd door de legertros met een lengte van om en bij de 500 tot 1000 meter (vergelijk met de acht legioenen tegenover de veel grotere legertroep der Belgae tussen Chestres en Termes aan de Aisne die een lengte had van 8 mijl of 12 km) af in een vallei en werden het terug uit de vallei komen belet, terwijl de achterhoede werd geblokkeerd. Resultaat: de Romeinen zaten in de “val”.

Het begrip “vallis” nu draagt de betekenis van waterloop in zich. Dat doet trouwens het ervan afgeleide “vallum” of verdedigingswal eveneens: als men met aarde een ophoging maakt impliceert dit het uitgraven van de bodem daar vlakbij. Het is handig: door de gracht te graven heeft men na de aanleg van de wal de dubbele hoogte en kan men de hindernis nog moeilijker maken door de uitgegraven strook vol water te zetten. Het Nederlandse woord “wal” is trouwens afgeleid van “vallis”, zie maar in Van Dale, 13^de uitgave, 1999, onder Wal, p. 3893: [1201-1250 < klass. Lat. Vallen], met betekenissen "1. opgeworpen ophoping grond, 2. waterkant". Interessant is trouwens ook betekenis III van het werkwoord “vallen” in Van Dale, p. 3614 welke inhoudt: “langs een helling naar beneden komen, naar beneden gericht zijn, 1 (van een waterloop) langs een helling naar beneden komen: vallen in –, uitmonden in: De Main valt in de Rijn; de Veluwse weteringen vallen bij Hatten in de hoofdstroom”. Deze betekenis is ongetwijfeld verwant aan het Franse aval (tegenover amont) voortkomend uit ad vallem met herkomst en betekenis volgens P. Robert, Dictionnaire alphabétique et analogique de la Langue française, Parijs, 1964, dl. I, p. 349: “de à et val. En suivant la pente de la vallée. Le côté vers lequel descend un cours d’eau, d’une vallée”.

Voor het Nederlandse woord “vallei” geeft Van Dale dan ook terecht een herkomst uit het Frans, nl. p. 3613: Vallei: < Vallée, met als verklaring “geleidelijk dalende, vrij uitgestrekte inzinking van de bodem tussen hoogvlakten, bergen of heuvels (waardoor vaak een rivier stroomt). Deze verklaring is analoog aan die voor het Engelse “valley” in The Concise Oxford Dictionary, Oxford, 1991, p. 1356: Valley: “a low area more or less enclosed by hills and usually with a stream flowing through it”. Voor het Nederlands en het Engels is er nog een mogelijkheid dat er valleien bestaan zonder waterloop. Voor het Frans, de taal van herkomst van dit woord en voortkomend uit het Latijn “vallis”, is die mogelijkheid er niet. We halen de twee meest gezaghebbende woordenboeken aan:

1. P. Robert, op. cit., 1964, dl. VI, p. 930: Vallée, 1. géogr. et langage com.: espace allongé entre deux zones plus élevées, qu’il s’agisse d’un pli concave ou, le plus souvent, de l’espace situé de part et d’autre du lit d’un cours d’eau, en contre-bas des terrains avoisinants.
2. E. Littré, Dictionnaire de la Langue française, Parijs, Londen, 1875, dl. IV, 2416-2417: Vallée, 2. “longs sillons flexueux creusés dans le sol géologique par les cours d’eau”.

Het Latijnse “vallis” op zijn beurt betekent een inzinking van de bodem, ontstaan door een waterloop. Het is misschien toch nuttig hier even stil te staan bij het begrip droge vallei en hoe uitzonderlijk, onnatuurlijk of tijdelijk deze wel zijn. Natuurlijk bestaan er valleien waarin geen waterloop aanwezig is. Ten eerste zijn er de droge valleien ontstaan door het verleggen van de oorspronkelijke waterloop en deze te vervangen door riolen, bijvoorbeeld voor de aanleg van wijken in polders en wateringen, zoals er o.m. zijn in Ekeren (de Lage Landen), Sint-Truiden en op vele andere plaatsen. Door hier de oorspronkelijke waterloop teniet te doen kent men in dergelijke gebieden vaak problemen bij hevige neerslag, zeker als de terreinen lager gelegen zijn dan de grote beken en rivieren waarnaar uitgewaterd moet worden. Evenwel doen de beschouwingen over de wateroverlast hier niet ter zake, feit is dat dit soort van droge valleien een recent fenomeen is en bijgevolg mogelijk wel vervat in de huidige betekenis van “vallei”, maar niet in de oorspronkelijke betekenis van het woord. Ten tweede zijn er de natuurlijke droge valleien. Hiervan kennen we ook verschillende soorten, bijvoorbeeld valleien ontstaan door een oorspronkelijke waterloop, waarvan de bedding tengevolge van een natuurlijke en permanente afwezigheid van water droog is komen te staan. Dit is het geval bijvoorbeeld bij woestijnvorming. Soms bestaat er zelfs nog een rivier ondergronds (bv. ten oosten van het Aralmeer, bij de Syr Darja en Amoer Darja). Maar van zodra de neerslag herneemt neemt het water de bedding van de oorspronkelijke rivier terug in en is de rivier precies niet weggeweest. Dergelijk fenomeen was in Gallië zeker niet bekend. Een ander soort van droge valleien is hieraan verwant en staat bekend als “rio seco”, met name het tijdens het droge zomerseizoen gedeeltelijk droog te komen staan van rivieren in het Middellandse Zeeklimaat, met name in Spanje. Dit is een zeer tijdelijke toestand voor een vallei waarin doorheen het grootste gedeelte van het jaar wel een rivier stroomt. Van zodra de neerslag herneemt komt de bedding terug vol water te staan. Ook tijdens het droge seizoen wordt zo’n rivierbedding erg gerespecteerd, omdat elk onverwacht onweer het water opnieuw kan doen wassen, soms zelfs zo snel dat omzichtigheid geboden is. Kortom, ook droge valleien hebben een waterloop als basis.

Ontleden we nu de betekenis van het specifieke woord “convallis”, vaak zo mooi vertaald als “keteldal”. Hiervan is de betekenis eigenlijk niet met zekerheid bekend. Gewoonlijk vindt men als vertaling “rondom ingesloten dal”, iets wat in de geografie zeer weinig voorkomt en waarom “rondom ingesloten” meestal nog tussen haakjes geplaatst wordt, cf. F. Muller en E.H. Renkema, Beknopt Latijns-Nederlands Woordenboek, 8^ste druk, Groningen, 1958, p. 204. “Keteldal” is een mooi woord, dat misschien wel de reële betekenis niet helemaal juist dekt. De samenstelling “con + vallis” is letterlijk “samen-dal”. In veel samenstellingen heeft “con” ook de betekenis van “eensluidend, samenhorend, overeenkomstig”, zoals het Nederlandse “samen” en “zamelen” en het Engelse “same” verwant is met het Latijn “similis” precies in de betekenis van “gelijkend” of “gelijkaardig”, zie J. De Vries en F. De Tollenaere, Etymologisch Woordenboek, 18^de druk, Amsterdam, 1993, p. 437: “zamelen < samelen … een afl. van het bw. onfr. os. ohd. on. Saman, got. Samana, dat bewaard is in samen. Dit gaat weer terug op ohd. Samo, got. Sama, on. Samr ‘dezelfde’, dat verder verwant is met iers som ‘zelf’, lat. similis ‘gelijk’, gr. homos ‘dezelfde’, oind. Samá- ‘dezelfde, gelijk’. Zie verder sommig en –zaam”. Vergelijk nu deze betekenis met het Latijn con- uit cum: 1^ste betekenis v. plaats: te zamen met. De semantische verwantschap tussen beide voorzetsels is dus opvallend. Ook etymologisch is er verwantschap, precies via het Griekse homos waarvan de spiritus asper in andere taalsubstraten overgegaan is tot een gutturale (g en c!, vandaar “cum, com- en con-”). Zo gezien is de kans heel groot dat “convallis” veeleer moet geïnterpreteerd worden als een dal waarvan de beide hellingen in hellingsgraad en hoogte overeenstemmen. Zoiets is wel een frequent voorkomend geografisch fenomeen, dat bovendien zeer kenmerkend is en goed te onderscheiden van de andere, veel talrijkere valleien waar die gelijkvormigheid zich niet voordoet. Welnu, het plateau rond de vallei die de Jeker heeft ingesneden ten westen van Tongeren heeft een gemiddelde en quasi constante hoogte die schommelt tussen de 100 en de 110 m boven zeeniveau. De vallei heeft een hoogte van rond de 80 tot 70 m boven zeeniveau. Ter hoogte van Tongeren is de vallei zeer breed, maar op precies twee mijl of drie km ten westen van de stad, die in de Romeinse tijd met zekerheid Atuatuca heette en van welk toponiem er maar één locatie bekend is, komen de hoogtelijnen van 100 m boven zeeniveau zeer kort bijeen, op ongeveer 500 m van elkaar. De oude Gallische weg (de recentere Romeinse weg ligt ongeveer 1 tot 2 km ten noorden) kruist de vallei van de Jeker in een schuine richting waardoor de doortocht door de vallei een stuk langer is dan dat de vallei eigenlijk breed is. De Romeinen waren daarin volledig afgedaald (soldaten en legertros). Caesar zegt dat de vijand de “primos” (de eersten of de voorhoede) belette de “ascensu” te beklimmen. Volgens de intrinsieke betekenis van vallis waren ze dus de waterloop of de rivier al overgestoken want in een vallei bevindt de rivier zich altijd op het laagste punt (ik ga hier niet in op de betekenis van “insnijden” en de eigenschappen daarvan in het landschap vanwege algemeen bekend). Daarom staat dat ook zo in mijn boek. De elementen Atuatuca als Tongeren, de afstand vermeld in de bron De Bello Gallico en de geografie van de Jekervallei bepalen perfect waar dit gebeuren plaatsvond. Eigenlijk is het bevreemdend dat men daaraan is voorbijgegaan bij de interpretatie van de vondsten te Kanne/Caster. Eén van de mensen die naar aanleiding van het verschijnen van mijn boek met mij correspondeerde, Dirk Meesen, liet mij onlangs het volgende weten: “ik wil er op wijzen (waarschijnlijk wist u dit wel) dat de Amerikaan Theodore Ayrault Dodge in zijn boek Caesar (gepubliceerd in 1892) de veldslag van Ambiorix tegen Sabinus en Cotta ook al lokaliseerde in Lauw bij Tongeren”. Dodge was een Amerikaans hoger officier met praktijkervaring uit de Burgeroorlog (1860-1865). Ik beschouw zijn beoordeling van het landschap te Lauw als strategisch overeenkomstig met De Bello Gallico als zeer zwaarwegend, dewijl ik moet bekennen dat ik zelf hoegenaamd geen kaas gegeten heb van militaire strategieën.

Hans Rombaut

Met Julius Caesar van Italië naar Tongeren
door Paul Vanden Bavière

BOEKEN Uitpers

http://www.uitpers.be/boek_view.php?id=1367

Antwoord op Cuyt: deel 8

Beschouwingen over § 13 bis en 14 (van lijn 115 tot 123)

De Civitate ad Archiepiscopatum

§ 13 bis: “En dat de grens van het gebied van de Remi ongeveer 50km meer naar het zuiden lag…” beweert dhr. Cuyt hier. Is dat zo? Lag het gebied van de Treveri dan ook geen 50 km meer naar het zuiden en naar het oosten?

Blijkbaar beseft de heer Cuyt niet dat door het optreden van Caesar in 53 voor Chr. in het gebied tussen Rijn en Schelde om de Eburones, de Atuatuci, de Nervii, de Condrusi, de Paemani en nog andere stammen te straffen (ad depopulandam), de bevolkingsgeografie van dat gebied totaal werd veranderd. Daardoor heeft het aartsbisdom Keulen geen referentie tot een welbepaalde civitas of groep civitates die in dat gebied aanwezig was op het moment dat Caesar onze gebieden binnenviel. Voor andere aartsbisdommen zoals Trier en Reims is dat wel het geval. Het territorium van het aartsbisdom Keulen is gebaseerd op het territorium van het conglomeraat van nieuwe inwijkelingen met oudere stammen (Eburones, Atuatuci, Condrusi, Caerosi en Paemani) na de strafexpeditie. Administratief werd dit gebied pas ingedeeld als Germania tussen de nederlaag van Varus in het Teutoburgerwald en ca. 50 na Chr. wanneer Keulen als hoofdplaats van dit gebied werd opgericht. Deze data zijn niet willekeurig: de provincie Germania ontstond pas nadat de Rijn de definitieve grens van het Rijk werd nadat de migraties in het gebied tussen Schelde en Rijn –  die er zeker zijn geweest (en die we o.m. kunnen afleiden uit de toponymie) – tot rust waren gekomen en het gebied stabiel gemaakt was. In de tijd van Caesar en onmiddellijk nadien kunnen we dus slechts spreken van twee groepen welke aanvankelijk naast elkaar stonden: de groep van de Remi en de groep van de Treveri, beiden beschouwd als Belgae, maar dit ten dele ten onrechte: Caesar vermeldt er een aantal als Germani cisrhenani. Dit wordt opgelost bij de definitieve administratieve indeling in provinciae circa 50 na Chr.: dan ontstaat naast Belgica de provincie Germania. Na de opsplitsing van Belgica (late derde eeuw) wordt Trier de hoofdplaats van Belgica Prima en tevens hoofdplaats van het latere aartsbisdom Trier, verwijzend naar de Treveri. Belgica secunda wordt bestuurd vanuit Reims en wordt het latere aartsbisdom Reims, verwijzend naar de Remi (maar waarin een groot stuk van het Germaanssprekende Belgica uit de tijd van Caesar inbegrepen is, meer bepaald de Morini, Menapii en Nervii). Germania secunda wordt bestuurd vanuit Colonia Agrippina, waarvan het territorium het latere aartsbisdom Keulen wordt dat naar geen enkele civitas verwijst, dan enkel deels naar de Tungri, het conglomeraat dat de Atuatuci, Eburones, Paemani, Condrusi en nog andere volkeren heeft vervangen en waarvan het territorium herkenbaar is in het latere bisdom Tongeren, Maastricht en Luik.

Het oorspronkelijke territorium uit de tijd van Caesar tot ca. 50 na Chr. dat behoorde tot de invloedssfeer van de Civitas Treverorum reikte dus veel noordelijker. We weten dat zelfs de Eburonen een tribuut moesten betalen aan de Treveri. Daaruit blijkt dat de Civitates Treverorum en Remorum in de tijd van Caesar vrij noordelijke grenzen hadden, o.m. tussen de eronder ressorterende stammen van de Atrebates, Viromandui en Nervii enerzijds, en Atuatuci, Eburones, Condrusi en Paemani anderzijds. Ik denk daar niet alleen zo over. Er is bijvoorbeeld ook Justus Lipsius die hierover schrijft in een (nog niet uitgegeven) brief aan Dionysius Villerius uit Doornik. Villerius had de grote humanist naar zijn mening gevraagd over de grenzen van de Nervii. Lipsius antwoordt daarop in een brief de dato 13 oktober 1601 (de tekst hiervan zal worden uitgegeven in het volgende deel van de Iusti Lipsi Epistolae onder nr. 3136): “De Nerviis tuis, serio aliquoties a te quaesitum, quae mihi visa hic habes. Caesaris et Strabonis tempore has sedes coluisse. Trevirorum finibus ab Oriente; ad Occasum a tergo Ambianis et Atrebatibus iunctos; Veromanduos in Meridiem, Atuatucos in Septentrionem despexisse”. Lipsius situeert de Treveri ten oosten van de Nervii en dit zo’n 50 km noordelijker dan tot waar het aartsbisdom Trier tijdens de vroege middeleeuwen reikte. Mijn door Cuyt verweten “handigheid” dat de Paemani en de Condrusi tot de groep der Treveri behoorden deel ik dus met Justus Lipsius. Het is ook helemaal geen handigheid. Grote delen van het gebied waarin de Treveri hun invloed lieten gelden, zijn omstreeks 50 na Chr. ingedeeld bij Germania, meer bepaald precies die stammen die zijn opgegaan in de Tungri: Atuatuci (pagus Darnoensis en Hasbaniensis), Eburones (pagus Renensium, Texandria, Masau, Lewensis), Condrusi (pagus Condrustensis) en Paemani (pagus Falmenna). Vergelijk nu de grens tussen deze twee gebieden op de kaarten van J.R. Mertens en A. Despy-Meyer uit 1965-1968, dan zien we dat de omgeving van Chastrès vlakbij de provinciegrens van Belgica secunda met Germania secunda uit de late keizertijd ligt. In de vroege keizertijd wordt die niet vermeld. Interessant is nu het kleine kaartje met daarop de “Volksstammen ten tijde van Caesar: de Atuatuci staan daar nog ingetekend in het Entre-Sambre-et-Meuse, een situering op basis van de identificatie van de Sabis met de Selle. Tengevolge van de nieuwe identificatie van de Sabis met de Samme schuiven de Atuatuci terug naar het gebied ten noorden van Samber en Maas: de Remi grensden aan de Treveri en hun vazallen dus een heel eind noordelijker. Tot het aartsbisdom Reims behoorden tijdens de vroege middeleeuwen o.m. de bisdommen Noyon-Doornik, Atrecht, Terwaan en Kamerijk. Tot Trier o.m. Verdun en Toul. Tongeren tot Keulen.

In dezelfde § 13 bis zegt Cuyt dat archeologische vondsten hebben aangetoond dat te Cugnon aan de Semois mogelijk het winterkamp van T. Labienus moet worden gesitueerd. Op welke basis is die bewering echter gefundeerd? Dat zegt Cuyt niet. Men moet toch oppassen met omgekeerde redeneringen: het is niet omdat men archeologisch iets vindt dat dateert uit de tijd van Caesar dat dit onmiddellijk moet worden verbonden aan een van de plaatsen beschreven in De Bello Gallico. De duidelijkste vergissingen zijn het kamp van Berry-au-Bac en het oppidum van Vieux-Laon te Saint-Thomas, respectievelijk als Caesars castra en het Remische oppidum Bibrax uit 57 voor Chr. Beiden zijn fout en in “Julius Caesar in België” toon ik dat ook aan, zonder archeologie maar op basis van historische kritiek en geografie.

Mijn antwoord op het vermeende kamp van T. Labienus te Cugnon is het volgende: de winterkampen van 54 voor Chr. werden geplaatst doorheen de leemgebieden in oostelijke richting vanaf Samarobriva langs ongeveer dezelfde weg die Caesar was gevolgd in 57 voor Chr. van Samarobriva tot het oppidum van de Atuatuci en daar voorbij. Geen enkel winterkamp daarvan ligt ten oosten van de Maas, zelfs Atuatuca niet. Mocht er één toch ten oosten van de Maas hebben gelegen, dan hadden de Commentarii dit ook letterlijk omwille van de kenmerkende plaatsbepaling “trans Mosam” beschreven. Dit antwoord geldt tevens voor Cuyts beweringen in § 14 waarin hij mij beschuldigt van met “een truc het kamp van Labienus westelijk van de Maas te situeren”. Een argument waarom het kamp van Labienus ten oosten van de Maas zou mogen worden gesitueerd, voorbij de zeer verraderlijke vallei, geeft hij niet.

Hans Rombaut