Antwoord op Cuyt: deel 11

Beschouwingen over § 17, regel 152 tot 154

Responsio mollis frangit iram

Cuyt stelt hier dat het hoofdstuk over Tongeren en de uitweidingen over Antwerpen in mijn boek niets ter zake doen. Wat moet ik hier op zeggen?

Wat Tongeren betreft zal de goede lezer via het Woord Vooraf van prof. dr. C. Steel hebben vernomen dat de Academie mij heeft gevraagd om in 2004 te Tongeren een lezing te houden over het Romeinse Tongeren. Via de Proloog weet hij vervolgens dat de aanleiding hiertoe een studie over Tongeren was in opdracht van de Nederlandse stichting Teleac, gepubliceerd in 1990. In de Inleiding vermeld ik ook het doel van de nieuwe publicatie die ontstond als gevolg van deze lezing, nl. het ontdekken van Tongeren bij het begin van zijn ontstaan. De oudste vermelding van Tongeren staat in De Bello Gallico als Atuatuca (ook voor diegenen die dit op basis van de spitsvondige interpretatie “id castelli nomen est” uit bepaalde publicaties niet geloven, zie hiervoor “antwoord op Cuyt: deel 5”). Zodoende heb ik getracht Caesar te volgen vanuit Noord-Italië tot in Tongeren, waardoor het accent aanvankelijk op Caesars aanwezigheid in Belgica viel, maar vervolgens ook op de rol die de stad Tongeren vervulde aan het begin van onze geschiedenis in het Romeinse Rijk.

Over Caesars wegen naar Atuatuca gaan de hoofdstukken 1 tot 4, over de rol van de stad gaan de hoofdstukken 5 tot 7. De titel “Julius Caesar in België. De vroegste geschiedenis van Gallia Belgica historisch-geografisch benaderd vanuit De Bello Gallico” dekt dus m.i. volledig de lading, nl. de Caesariaanse aanwezigheid in België (zowel te verstaan voor de niet-Latinist als de Latinist, daarbij zowel verwijzend naar het moderne België als het België uit de oudheid), die uiteindelijk ertoe geleid heeft dat hij Tongeren of Atuatuca heeft bereikt. Om de rol van Tongeren in het Imperium Romanum te kunnen schetsen moest ik ook de belangrijkste geografische elementen rond de stad aan het begin van onze geschiedenis beschrijven, met name het water- en het landwegennet. Beide zijn noodzakelijk om de positie van Tongeren te begrijpen: het tweede deel van de titel is dus evenzeer op zijn plaats.

Onder meer hebben de grote rivieren rond Tongeren een rol gespeeld bij het ontstaan van deze stad, meer bepaald het Scheldebekken en de verhouding ervan tot het Maasbekken en de Rijn. De landwegen zijn daarvan een derivaat en Tongeren vervult een sleutelpositie hierin, zeker bij de overgang van het gebruik van de rivieren naar de landwegen en vice versa en dit zowel voor Schelde als Maas. Hoofdstukken 5 tot 7 kunnen dus allerminst als een anomalie worden beschouwd wat Tongeren betreft.

Wat Antwerpen hierin komt doen staat ook zeer duidelijk vermeld in mijn boek: het stelsel van rivieren tussen Noordzee en Maas in onze gewesten, meer bepaald het Scheldebekken dus, is van een zeer merkwaardige structuur. Het bijzondere ervan bestaat erin dat van in de Romeinse tijd tot nu alle rivierarmen van dit rivierstelsel samenkomen in één samenvloeiing, nl. die van Rupel en Schelde. Langs de buitenzijde van het Romeinse rijk, dit is in noordelijke richting, diende deze zeer strategische samenvloeiing beschermd te zijn, ten einde de scheepvaart op dit enorme waterwegennet vanaf Terwaan aan de Leie tot Ripae nabij Tongeren aan de Demer te beschermen tegen indringers van buitenaf. Daartoe werd m.i. Antwerpen gesticht en dit reeds in de Romeinse tijd. Daarom heb ik aan de vroegste geschiedenis van deze stad en de naamverklaring ervan uit het Latijn heel even wat aandacht besteed in mijn boek en dit dus louter functioneel.

Om het belang van Antwerpen en deze samenvloeiing aan te tonen geef ik hier een voorbeeld vanuit mijn eigen specialisatiegebied, de vroege middeleeuwen: de campagnes van de Vikingen in ons land beginnen precies vanaf 836, het jaar waarin de Annales Fuldenses vermelden: “Nordmanni Antwerpam civitatem incendunt”. Vanaf dat moment worden de Noormannen langs alle rivierarmen in het Scheldebekken vermeld, waarvan de bekendste voorbeelden zijn de vondst van een stuk van een drakenschip in de Schelde bij Dendermonde, de twee plunderingen van Gent (met o.m. de St.-Baafsabdij als slachtoffer in 851 en 879) en het winterkamp in Leuven (891). Te Leuven gaat het om het laatste verblijf van de Vikingen in onze gewesten tengevolge van de zware nederlaag die Arnulf van Karinthië hen toebracht “in loco qui dicitur Lovon”. Sindsdien, en dit tot aan het Tweede Vaticaans Concilie, werd in de vele litanieën in onze kerken gebeden “Van de Noormannen verlos ons Heer”. Dit laatste was niet nodig geweest mocht Antwerpen het niet hebben begeven in 836 na Chr. en het Scheldebekken daardoor zijn bescherming niet had verloren.

Wat nu het belang van de herkomst van de naam Antwerpen uit het Latijn betreft, die is zonder meer van essentieel belang voor de oorspronkelijke bescherming van de Schelde en haar bijrivieren, en neergelegd in de betekenis “beide oevers” of Anduaeripae”. Gezien de vertakking in een duidelijke westelijke (richting Gent) en oostelijke helft (richting Mechelen) is het zeer logisch dat het sluitstuk van de bescherming van deze rivieren langs het gedeelte waar de beide geledingen samenkomen en hun weg naar de monding vervolgen langs beide oevers gelegen was. Dat dit in de Romeinse tijd dient te worden gesitueerd is zo logisch: de reden ervan kan worden afgeleid uit de rijksverdelingen in de post-Romeinse tijd die op enkele kortstondige uitzonderingen na, steeds de Schelde als grens hebben. Wie als heerser in één van beide rijksdelen de samenvloeiing van Rupel en Schelde beheerst, beheerst de rivieren in het gebied van de rivaal. Alleen bij een supranationale macht verdwijnt dit verdeelprincipe, o.m. tijdelijk onder Clovis, Karel de Grote en Lodewijk de Vrome, maar vooral tijdens de Romeinse overheersing.

Daarom verbaast het ook zo waarom de naamverklaringen voor Antwerpen steeds in het Germaans werden gezocht, o.m. door M. Gysseling (1960) met als betekenis “aangeworpen land”, nadien gewijzigd in “tegenover aangeworpen land” omdat de huidige ligging van Antwerpen op de rechteroever van de Schelde precies op die oever ligt die door het water erodeert. De hypothetische toponymische reconstructie van Gysseling “anda + werp” werd nadien door J. Van Loon (ca. 1980) overgenomen met als betekenis “schans opgeworpen tegen een vijand” (naar analogie met ant- uit “antwoord” en met als vijand de Noormannen, aan wie de teruggevonden aarden wal wordt toegeschreven die in de jaren 1950 archeologisch onder de Scheldekaaien werd teruggevonden). De datering van de aarden wal onder de Antwerpse kaaien is echter ook zeer dubieus, gebaseerd op een uitspraak van prof. H. Jankuhn die op zicht de aarden constructie uit Antwerpen vergeleek met deze van Haithabu, de beroemde archeologische site die hij had opgegraven in de landengte van Sleeswijk-Holstein. Derwijze had iemand deze aarden wal kunnen vergelijken met die van Chestres aan de Aisne.

Door al deze hypothesen werd nooit rekening gehouden met een mogelijke naamverklaring uit het Latijn. De onderzoekers zijn ook voorbijgegaan aan het feit dat Antwerpen tot 836 langs beide zijden van de Scheldeoever kan gelegen hebben. Dit kan meer bepaald worden afgeleid uit de vermelding van de plaats (o.m. als castrum) in de Echternachteksten wat de rechteroever betreft anno 726, zodat Antwerpen deels gelegen was in het bisdom Kamerijk dat teruggaat op Romeinse Civitas Nerviorum waarvan de Schelde de westelijke grens vormde, en voor de linkeroever in de vermelding van de stad als Andouerpis (en haar inwoners als Andouerpenses) in de Vita Eligii antiqua geschreven door de H. Audoenus tijdens het laatste kwart van de 7^de eeuw als onderdeel van het bisdom Doornik, dat teruggaat op de Civitas Menapiorum, waarvan de Schelde de oostelijke grens vormde. Mocht Gysseling dit laatste historisch-geografische element hebben gekend, dan had hij zijn naamverklaring uit 1960 niet hoeven te veranderen. Ik publiceerde deze vaststelling pas nadien in de bundel o.l.v. E. Warmenbol, De vroegste geschiedenis van Antwerpen. Feiten en fabels, in 1987.

Wat de naamverklaring betreft die verband houdt met de komst van de Noormannen (gepubliceerd ca. 1980), dient te worden gezegd dat deze niet houdbaar is, wat niet wil zeggen dat ze onwetenschappelijk is, want falsifieerbaar. Aangezien Antwerpen evenwel onder verschillende varianten wordt vermeld lang voor de komst van de Noormannen (836), meer bepaald in de Vita Eligii, maar ook in relatie tot de H. Amandus (eveneens 7^de eeuw) en de H. Willibrord (726) kan haar naamgeving niet aan deze dreiging worden gekoppeld. Eventueel zou deze kunnen vervangen worden door gebiedsuitbreiding van de Friezen in zuidelijke richting, meer bepaald onder koning Radbod die omstreeks 690 zijn invloed vergrootte tot aan de waterloop met de naam Cincfala, maar ook aan deze eventuele Friese aanwezigheid gaat de toponymische overlevering van Antwerpen grotendeels vooraf. Als we dan nog vaststellen dat Antwerpen als Anderpus wordt vermeld op een munt, die door de Parijse specialist van de Merovingische numismatiek Jean Lafaurie als echt werd verklaard, te dateren uit het midden van de 6^de eeuw (d.i. nog een eeuw vroeger dan de teksten), dan kunnen we alleen maar besluiten dat het Merovingische muntcentrum Antwerpen een zeer oude naam heeft van het meervoudstype in drie lettergrepen uitgaande op -en, waarvan M. Gysseling zelf zegt dat deze naamgeving teruggaat tot in de Romeinse tijd, met als voorbeelden o.m. Wichelen, Wetteren, Zepperen etc. Was dit niet voldoende om het pad van de etymologie uit het Germaans te verlaten? Waren deze beschouwingen, structureel verbonden aan het rivierenstelsel van het Scheldebekken in zeer oude tijden en eigenlijk slechts in een notendop vermeld op p. 78, geen vermelding waard in hoofdstuk 6 van mijn boek waar precies dit waterwegennet met haar speciale eigenschap en in relatie tot de Romeinse tijd en Tongeren in het bijzonder werd besproken? In andermans boeken is het toch duister lezen.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 10

Beschouwingen over § 16 (van regel 135 tot 151)

Een te volle maat loopt over

In § 16 van zijn betoog gaat Cuyts laatdunkendheid over mijn studie opnieuw schuil achter een autoriteit, deze keer die van dhr. W. Van Vinckenroye, auteur van verschillende verdienstelijke boeken over Tongeren. Zoals reeds eerder gezegd ligt Van Vinckenroye aan de basis van de foutieve identificatie van het winterkamp van Sabinus en Cotta te Atuatuca uit BG VI (54 en 53 voor Chr.) met het Romeinse kamp dat teruggevonden werd bij de hoeve met de naam Caster te Kanne net ten zuiden van Maastricht. Voor de falsificatie van deze hypothese op toponymische en inhoudelijk historisch-kritische basis verwijs ik naar mijn antwoord op Cuyt deel 5.

Cuyt zelf poneert in § 16 zonder ook maar enig argument dat de identificatie van het winterkamp van Sabinus en Cotta te Atuatuca met het kamp te Caster/Kanne zeer overtuigend is. Zelf heb ik het ook ondervonden dat deze identificatie, ik vermoed tengevolge van de voortvarendheid van sommigen die de bewijskracht van geografie en toponymie naast zich neerleggen, op korte tijd zeer sterk ingeburgerd is geraakt. Toen journalist Gunter Willekens na een telefonisch interview met mij n.a.v. het verschijnen van mijn boek, in Het Belang van Limburg op donderdag 15 juni 2006 op p. 7 het artikel “Hier triomfeerde Ambiorix” publiceerde, werden mij aldaar volgende woorden in de mond gelegd: “ook van het kamp van dat legioen [dat o.l.v. Sabinus en Cotta in 54 voor Chr., redactionele opm. van Hans Rombaut], dat waarschijnlijk vlakbij Kanne lag…”: deze laatste vijf woorden heb ik nooit gezegd. Onmiddellijk heb ik via een telefoongesprek met Gunter Willekens een rechtzetting gevraagd, want deze identificatie bestrijd ik pertinent. Een korte rechtzetting zou verschenen zijn op zaterdag 17 juni 2006 in Het Belang van Limburg, al moet ik zeggen dat ik daar geen bevestiging van gekregen heb. Mocht deze niet verschenen zijn dan vraag ik vooralsnog om deze rechtzetting eerlang te publiceren.

Bij deze foute identificatie zien we hoe zwak een archeologisch “bewijs” soms wel kan zijn en vooral dat ook de beweringen gebaseerd op archeologisch onderzoek evenzeer onderhevig zijn aan historische kritiek. Ook vondsten moeten worden geïnterpreteerd en gedateerd op vaak hypothetische basis, bijvoorbeeld via relatieve dateringen aan de hand van stratigrafisch onderzoek van de bodem waarin bepaalde vondsten (scherven, munten) door vergelijking met gelijkaardig materiaal uit andere vindplaatsen min of meer betrouwbare dateringen opleveren. De betrouwbaarheid van deze dateringen wordt echter zelden in vraag gesteld of getoetst met zekerder chronologisch materiaal, zodat nu al decennia lang wordt gebouwd aan een immense domino-opstelling inzake relatieve chronologie verspreid over honderden publicaties van muntvondsten en schervenmateriaal, terwijl aan ander materiaal dikwijls geen aandacht wordt besteed. Ik vermeld hier bijvoorbeeld de onachtzaamheid waarmee de “portuaire substructies” in Pommeroeul werden behandeld, waarbij op dit ogenblik niet eens meer kan opgemaakt worden of de grote Doornikse kalkstenen blokken die aldaar aanwezig waren, behoorden tot de aanleg van de Romeinse haven, dan wel of zij klaarlagen om op de aldaar teruggevonden platbodems dienden vervoerd te worden. Dit was toch het eerste wat kon en diende opgemerkt te worden in de archeologische verslagen, waarmee ik het argument wil ontkrachten dat dit vanwege tijdnood niet kon gebeuren (het was uiteindelijk wel een noodopgraving). Overigens heb ik omtrent bouwmaterialen nog enkele andere, misschien niet zo’n spectaculaire voorbeelden waarbij dit materiaal werd genegeerd in archeologisch onderzoek, waarbij de lezer zich zou verbazen op welke welhaast misdadige wijze onderzoek naar het verleden van enkele van onze belangrijkste steden vanuit archeologische én historische hoek werd belet.

Voor de archeologie als wetenschap komen we hier aan bij een zeer teer punt, namelijk de wetenschappelijke falsifieerbaarheid: daar waar archeologen aan het werk zijn geweest is het archeologisch onderzoek (doorgaans) niet meer te herdoen, want de sporen zijn weg, het controlemateriaal (de stratigrafie) is dan kapot. Er moet dus met de bodem die opgegraven wordt zeer omzichtig worden omgesprongen. Daar waar klungelaars aan het werk waren is het resultaat van het onderzoek ook navenant. Laat mij hier even Sigfried J. De Laet citeren in De Standaard van 23 december 1976: “Opgraven eist technische kennis. Niet de eerste de beste kan eraan beginnen. Men zegt soms: er zijn twee soorten archeologen: goede en slechte. Dat onderscheid is niet goed: er zijn twee soorten opgravingen, goede en slechte”, waarna journalist D. Vanacker besluit: “Amateurs kunnen dus ook goed werk leveren, maar dan onder toezicht van beroepsmensen”. Bij deze roep ik ook deze beroepsmensen op tot meer beroepsernst: tijdens de voorbije weken heb ik uitspraken moeten slikken als “99,9 % van de informatie uit het verleden wordt geleverd door de archeologie”. Ernstig kan dit niet genoemd worden en ik had graag De Laets mening hierover nog gehoord.

Wat nu met het probleem van de controle achteraf of de falsifieerbaarheid? Let op: falsifieerbaar wil niet zeggen als fout afdoen, maar nagaan tot op welke hoogte een bepaalde uitspraak geldig blijft en vanaf waar niet meer. Niettegenstaande de fantastische technische hulpmiddelen die wij in onze tijd ter beschikking hebben om het onderzoek ook achteraf maximaal te kunnen toetsen, wordt geen adequaat fotomateriaal in kleur met hoge resolutie gemaakt en bewaart men ook het opgegraven materiaal meestal niet: kan hier methodologisch niet aan worden verholpen? Zo is er bijvoorbeeld het gebruik om het zogenaamde archeologisch puin af te voeren, wat soms leidt tot dwaze zaken. In Antwerpen werden einde jaren 1970 vijftig integrale Romeinse dakpannen weggegooid vooraleer bij de laatste twee werd vastgesteld dat ze de vermelding “primcors” bevatten! Waarom wordt er zoveel archeologisch puin afgevoerd? Waarom geen goede digitale kleurfoto’s genomen met zeer hoge scherpte van elke laag vooraleer die afgegraven wordt? Wat kost dit digitale controleapparaat nog in onze tijd? Toch niet meer dan de aankoop van het toestel en de drager om het op te bewaren, naar ik meen. Dit moet toch worden overwogen, zoniet dreigt de archeologie niet falsifieerbaar te zijn, en dus onwetenschappelijk.

Wat nu de historische geografie betreft: hierbij dient toch even te worden vermeld dat deze wetenschap, die bijvoorbeeld de studie van het landschap van vandaag koppelt aan de bronnen uit het verleden, veel minder hypothetisch is als bepaalde archeologen beweren. Voor de historisch-geograaf is het huidige landschap ook een bron, naast de oude kaarten en beschrijvingen die er voorhanden zijn in archieven, ervan uitgaande dat de beschrijving van het reliëf in het verleden de beste overeenkomsten kan hebben met het landschap van vandaag, tenzij op die plaatsen waarover we in het bijzonder zijn ingelicht dat dit landschap wezenlijk is gewijzigd, wat bijvoorbeeld het geval is met de Zeeuwse kust, die in de Romeinse tijd veel meer gesloten was terwijl de Schelde uitmondde in de Maasmonding tot in de 11de eeuw. Ook in dit laatste geval is historisch-geografisch onderzoek mogelijk, wat voor Zeeland o.m. door C. Dekker, M.K.E. Gottschalk en B. Augustyn werd aangetoond. Dat nu juist mijn onderzoek, dat inderdaad goeddeels hypothetisch is, ook inzake degelijk aangetoonde geografische en topografische eenzelvigheid tussen het huidige landschap en de beschrijvingen uit de jaren 57 tot 53 voor Chr. (bijvoorbeeld in verband met Bibrax/Saint-Lambert-les-Bièvres) inhoudelijk en met begeleidend fotomateriaal, door sommigen als compleet hypothetisch wordt afgedaan, is sterker dan gewoon op de waarheid geweld plegen. Als Cuyt in een laatste reactie op www.archeonet.be poneert dat het ultieme bewijs voor de identificatie van Bibrax enkel maar van de archeologie kan komen, wat had hij dan voorgesteld? Ik ben tweemaal ter plaatse geweest met de neergehaalde wallen van Bibrax beschreven in BG II voor ogen en zorgde voor twee foto’s met commentaar in het boek. Had hij dan gewild dat ik bij ieder boek een steen van de omwalling meegaf misschien?

Laat me nu terugkomen op het ernstig historisch en archeologisch onderzoek waarover we het hadden, met name de vermeende identificatie van Caster/Kanne met Atuatuca uit BG V en VI, anno 54 en 53 voor Chr. Deze fout was niet alleen mogelijk door de toponymie maar tevens door ook de chronologie te negeren. Caster/Kanne is o.i. het best gedateerde Romeins kamp uit ons land, volgens het onderzoek door E. Hollstein, Dendrochronologische Datierung von Hölzern aus der Wallanlage van Kanne, Caster, in: “Archaeologica Belgica”, (Conspectus MCMLXXV), 186, 1976, p. 59-61. Het dendrochronologisch onderzoek van een deel van de houten palissade van het kamp van Caster/Kanne was niet gemakkelijk, maar wel sluitend. Via het onderzoek van de jaarringen van teruggevonden boomstammen daterend vanaf ca. 150 voor Chr. tot nu in een redelijk aaneengesloten gebied (dit is van belang om van hout de jaarringen van de boomstammen te kunnen vergelijken afkomstig uit regio's waar gelijkaardige klimatologische omstandigheden heersten) tussen Trier, Keulen en Maastricht heeft men in het onderzoekscentrum van Trier een betrouwbare chronologie kunnen opstellen, met grote gevolgen meer bepaald voor boomstammen uit de Romeinse tijd. Die van Caster/Kanne konden worden vergeleken met de gegevens van de teruggevonden boomstammen uit de Romeinse brug van het nabije Maastricht, boomstammen die ouder waren dan deze van Caster maar recenter geveld, m.a.w. de reeks gegevens van de boomstammen van Maastricht omvat die van Caster volledig. Daardoor heeft Hollstein de palissade van Caster perfect kunnen dateren en die datering sluit volledig aan bij mijn bevindingen uit De Bello Gallico zoals vermeld in mijn boek: “Der jüngste Jahrring ist – soweit beobachtbar – vollständig ausgewachsen. Daher ist die Fällungszeit in das Spätjahr 57 v. Chr. zu datieren”. De dendrochronologie, een specialisatie van de chronologie gebaseerd op de kennis uit de biologie en hulpwetenschap van de geschiedenis en de archeologie, is bij machte het vellen van de bomen van het kamp van Caster/Kanne te dateren in het najaar van 57 voor Chr. Ik wijs in het bijzonder op het belang van Hollsteins woorden “soweit beobachtbar”, waarmee hij wil zeggen dat hij niet in al het materiaal dat door hem werd onderzocht heeft bevonden dat de laatste jaarring van 57 voor Chr. volgroeid was. Dit volgroeid zijn vindt plaats rond 21 september van elk jaar, het moment waarop de loodrechte stand van de zon op de aarde niet meer ten noorden van de evenaar komt. De zomerring was dus volgroeid, de groei van de winterring was nog niet aangevat. Besluit: de palissade dateert uit de herfst van 57 voor Chr. Het kamp van Caster/Kanne werd aangelegd op het einde van de campagne van 57 voor Chr. die begon bij de Remi met Bibrax en Chestres, vervolgde naar Suessiones, Bellovaci, Ambiani, de Sabis en de Atuatuci.  Na de verkoop van de stamleden van de Atuatuci als slaaf ging Caesar nog even door met tenminste een deel van zijn troepen tot aan de Maas, waar zij wellicht de bij de Atuatuci in krijgsgevangenschap gehouden Eburonen hebben teruggegeven aan Ambiorix en Catuvolcus, conform aan wat we later vernemen in BG, namelijk dat de Eburonen een overeenkomst met de Romeinen hebben aangegaan.

Deze dendrochronologische datering is veel preciezer dan de C-14 methode of om het even welke vergelijkende stratigrafie uit de archeologie. Hollstein durfde zelfs de mogelijkheden van de dendrochronologie vergelijken met het basisdocument van de chronologie voor de geschiedenis, nl. de oorkonde in: Jahresringe als Urkunden der Vergangenheit, in “Kölner Römer Illustrierte”, 2, 1975, p. 299-301. Zijn argument, gesteund met een eenvoudig interpreteerbaar vergelijkend diagram van de jaarringen uit Maastricht met die van Caster/Kanne falsifieert de identificatie van dit kamp met Atuatuca uit boeken V en VI volkomen. Inderdaad werd Caster/Kanne 3 jaar vóór het winterkamp van Sabinus en Cotta aangelegd. Caster/Kanne is wellicht de uiterste plaats geweest tot waar Caesars legioenen zich in onze gebieden hebben begeven in dat bewuste jaar 57 voor Chr. en bijgevolg betekent dit feit ook de ultieme falsificatie van 1° Hugo Thoens hypothese dat Caesar hier nooit is geweest en 2° van Van Vinckenroye’s veronderstelling dat hij het Atuatuca Eburonum gevonden had. Beide hypothesen waren overigens anachronismen en hadden annis 1997 en 2005 niet hoeven geponeerd te worden omdat het bewijs van het tegendeel reeds was gepubliceerd in 1976.

Nu nog even terugkomen op de tekst van Cuyt: “de aanval van de Sugambri op het kamp in 53 voor. Chr…. wordt bij Rombaut zelfs niet aangehaald. Dit wordt zelfs verdacht en geeft de indruk dat de auteur opzettelijk verzwijgt wat niet in zijn kraam past”. Deze uitspraak is even onwaar als misplaatst. Ik had namelijk die gegevens niet nodig om de identificatie van Atuatuca met Tongeren en de plaats van de aanval van Ambiorix op de troepen van Sabinus en Cotta aan te tonen. De aanval van de Sugambri vindt plaats op een ander tijdstip te Atuatuca zelf, daar waar de aanval op Sabinus en Cotta op twee mijl daarvandaan plaatsvond. Toch heb ik de passage van de aanval van de Sugambri, komende van over de Rijn, op Atuatuca nog eens nagelezen. De passage is dan wel uitvoerig wat betreft de elementen van het strijdverloop. Geografisch valt er bitter weinig uit te halen tenzij dat de Maas niet in de buurt is want onvermeld, terwijl deze stroom het kamp van Caster/Kanne uit 57 voor Chr. flankeert.

Misschien had ik uit de hele passage in BG VI, 35 tot 41 nog iets meer kunnen puren voor de historische geografie rond Atuatuca, maar had ik misschien nog niet genoeg nieuwe gegevens aangebracht in Caesars verhaal? Een van de leden van de leescommissie van de Academie voor mijn boek, professor Clarysse, had mij in januari van dit jaar al ingetoomd, omdat er al genoeg nieuwe identificaties in mijn tekst stonden. Het “trop is teveel” indachtig of eerder “plus qu’on a, plus qu’on voudrait” heb ik mij op dit advies uit matigheid ingehouden.

Hans Rombaut 

Antwoord op Cuyt: deel 9

Beschouwingen over § 15 (van lijn 124 tot 134)

Pas de montagne sans vallée

Na een aantal denigrerende insinuaties omtrent mijn visie over de plaats Atuatuca die niets wetenschappelijks hebben, herhaalt Cuyt de beschuldiging van bronvervalsing en het gebruik van de trukendoos: ik tover volgens hem een rivier te voorschijn die in De Bello Gallico niet voorkomt. De bedoelde passage is het tweede deel van BG V, 32: “collocatis insidiis bipartito in silvis opportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum adventum exspectabant, et cum se maior pars agminis in magnam convallem demisisset, ex utraque parte eius vallis subito se ostenderunt novissimosque premere et primos prohibere ascensu atque iniquissimo nostris loco proelium comittere coeperunt” (Ze wachtten de komst van de Romeinen af nadat ze zich in twee delen hadden opgesplitst en in hinderlaag hadden gelegd in de bossen op een geschikte en heimelijke plaats op ongeveer twee mijl [van het kamp]. Toen het grootste deel van de colonne in een lang dal was afgedaald, kwamen ze [= de Eburonen] plots van beide kanten van het dal te voorschijn, dreven de achterhoede in het nauw, beletten de voorhoede de andere kant van het dal te beklimmen en vatten op een ongelijke plaats de strijd aan met de onzen).

Maakt Caesar hier geen gewag van een rivier? Ben ik een auteur te kwader trouw, zoals Cuyt beweert? Waar gaat het hier eigenlijk over? Het handelt hier over de begrippen “vallis” en “convallis” (vallei), over de beschrijving van de troepenbewegingen van Romeinen en Eburonen en op welke manier en afstand van Atuatuca de Romeinse soldaten in die vallei werden ingesloten. De Romeinen daalden op 2 mijl of 3 km van het kamp Atuatuca met zo’n negen- tot tienduizend soldaten (1 legioen en 5 cohorten) gevolgd door de legertros met een lengte van om en bij de 500 tot 1000 meter (vergelijk met de acht legioenen tegenover de veel grotere legertroep der Belgae tussen Chestres en Termes aan de Aisne die een lengte had van 8 mijl of 12 km) af in een vallei en werden het terug uit de vallei komen belet, terwijl de achterhoede werd geblokkeerd. Resultaat: de Romeinen zaten in de “val”.

Het begrip “vallis” nu draagt de betekenis van waterloop in zich. Dat doet trouwens het ervan afgeleide “vallum” of verdedigingswal eveneens: als men met aarde een ophoging maakt impliceert dit het uitgraven van de bodem daar vlakbij. Het is handig: door de gracht te graven heeft men na de aanleg van de wal de dubbele hoogte en kan men de hindernis nog moeilijker maken door de uitgegraven strook vol water te zetten. Het Nederlandse woord “wal” is trouwens afgeleid van “vallis”, zie maar in Van Dale, 13^de uitgave, 1999, onder Wal, p. 3893: [1201-1250 < klass. Lat. Vallen], met betekenissen "1. opgeworpen ophoping grond, 2. waterkant". Interessant is trouwens ook betekenis III van het werkwoord “vallen” in Van Dale, p. 3614 welke inhoudt: “langs een helling naar beneden komen, naar beneden gericht zijn, 1 (van een waterloop) langs een helling naar beneden komen: vallen in –, uitmonden in: De Main valt in de Rijn; de Veluwse weteringen vallen bij Hatten in de hoofdstroom”. Deze betekenis is ongetwijfeld verwant aan het Franse aval (tegenover amont) voortkomend uit ad vallem met herkomst en betekenis volgens P. Robert, Dictionnaire alphabétique et analogique de la Langue française, Parijs, 1964, dl. I, p. 349: “de à et val. En suivant la pente de la vallée. Le côté vers lequel descend un cours d’eau, d’une vallée”.

Voor het Nederlandse woord “vallei” geeft Van Dale dan ook terecht een herkomst uit het Frans, nl. p. 3613: Vallei: < Vallée, met als verklaring “geleidelijk dalende, vrij uitgestrekte inzinking van de bodem tussen hoogvlakten, bergen of heuvels (waardoor vaak een rivier stroomt). Deze verklaring is analoog aan die voor het Engelse “valley” in The Concise Oxford Dictionary, Oxford, 1991, p. 1356: Valley: “a low area more or less enclosed by hills and usually with a stream flowing through it”. Voor het Nederlands en het Engels is er nog een mogelijkheid dat er valleien bestaan zonder waterloop. Voor het Frans, de taal van herkomst van dit woord en voortkomend uit het Latijn “vallis”, is die mogelijkheid er niet. We halen de twee meest gezaghebbende woordenboeken aan:

1. P. Robert, op. cit., 1964, dl. VI, p. 930: Vallée, 1. géogr. et langage com.: espace allongé entre deux zones plus élevées, qu’il s’agisse d’un pli concave ou, le plus souvent, de l’espace situé de part et d’autre du lit d’un cours d’eau, en contre-bas des terrains avoisinants.
2. E. Littré, Dictionnaire de la Langue française, Parijs, Londen, 1875, dl. IV, 2416-2417: Vallée, 2. “longs sillons flexueux creusés dans le sol géologique par les cours d’eau”.

Het Latijnse “vallis” op zijn beurt betekent een inzinking van de bodem, ontstaan door een waterloop. Het is misschien toch nuttig hier even stil te staan bij het begrip droge vallei en hoe uitzonderlijk, onnatuurlijk of tijdelijk deze wel zijn. Natuurlijk bestaan er valleien waarin geen waterloop aanwezig is. Ten eerste zijn er de droge valleien ontstaan door het verleggen van de oorspronkelijke waterloop en deze te vervangen door riolen, bijvoorbeeld voor de aanleg van wijken in polders en wateringen, zoals er o.m. zijn in Ekeren (de Lage Landen), Sint-Truiden en op vele andere plaatsen. Door hier de oorspronkelijke waterloop teniet te doen kent men in dergelijke gebieden vaak problemen bij hevige neerslag, zeker als de terreinen lager gelegen zijn dan de grote beken en rivieren waarnaar uitgewaterd moet worden. Evenwel doen de beschouwingen over de wateroverlast hier niet ter zake, feit is dat dit soort van droge valleien een recent fenomeen is en bijgevolg mogelijk wel vervat in de huidige betekenis van “vallei”, maar niet in de oorspronkelijke betekenis van het woord. Ten tweede zijn er de natuurlijke droge valleien. Hiervan kennen we ook verschillende soorten, bijvoorbeeld valleien ontstaan door een oorspronkelijke waterloop, waarvan de bedding tengevolge van een natuurlijke en permanente afwezigheid van water droog is komen te staan. Dit is het geval bijvoorbeeld bij woestijnvorming. Soms bestaat er zelfs nog een rivier ondergronds (bv. ten oosten van het Aralmeer, bij de Syr Darja en Amoer Darja). Maar van zodra de neerslag herneemt neemt het water de bedding van de oorspronkelijke rivier terug in en is de rivier precies niet weggeweest. Dergelijk fenomeen was in Gallië zeker niet bekend. Een ander soort van droge valleien is hieraan verwant en staat bekend als “rio seco”, met name het tijdens het droge zomerseizoen gedeeltelijk droog te komen staan van rivieren in het Middellandse Zeeklimaat, met name in Spanje. Dit is een zeer tijdelijke toestand voor een vallei waarin doorheen het grootste gedeelte van het jaar wel een rivier stroomt. Van zodra de neerslag herneemt komt de bedding terug vol water te staan. Ook tijdens het droge seizoen wordt zo’n rivierbedding erg gerespecteerd, omdat elk onverwacht onweer het water opnieuw kan doen wassen, soms zelfs zo snel dat omzichtigheid geboden is. Kortom, ook droge valleien hebben een waterloop als basis.

Ontleden we nu de betekenis van het specifieke woord “convallis”, vaak zo mooi vertaald als “keteldal”. Hiervan is de betekenis eigenlijk niet met zekerheid bekend. Gewoonlijk vindt men als vertaling “rondom ingesloten dal”, iets wat in de geografie zeer weinig voorkomt en waarom “rondom ingesloten” meestal nog tussen haakjes geplaatst wordt, cf. F. Muller en E.H. Renkema, Beknopt Latijns-Nederlands Woordenboek, 8^ste druk, Groningen, 1958, p. 204. “Keteldal” is een mooi woord, dat misschien wel de reële betekenis niet helemaal juist dekt. De samenstelling “con + vallis” is letterlijk “samen-dal”. In veel samenstellingen heeft “con” ook de betekenis van “eensluidend, samenhorend, overeenkomstig”, zoals het Nederlandse “samen” en “zamelen” en het Engelse “same” verwant is met het Latijn “similis” precies in de betekenis van “gelijkend” of “gelijkaardig”, zie J. De Vries en F. De Tollenaere, Etymologisch Woordenboek, 18^de druk, Amsterdam, 1993, p. 437: “zamelen < samelen … een afl. van het bw. onfr. os. ohd. on. Saman, got. Samana, dat bewaard is in samen. Dit gaat weer terug op ohd. Samo, got. Sama, on. Samr ‘dezelfde’, dat verder verwant is met iers som ‘zelf’, lat. similis ‘gelijk’, gr. homos ‘dezelfde’, oind. Samá- ‘dezelfde, gelijk’. Zie verder sommig en –zaam”. Vergelijk nu deze betekenis met het Latijn con- uit cum: 1^ste betekenis v. plaats: te zamen met. De semantische verwantschap tussen beide voorzetsels is dus opvallend. Ook etymologisch is er verwantschap, precies via het Griekse homos waarvan de spiritus asper in andere taalsubstraten overgegaan is tot een gutturale (g en c!, vandaar “cum, com- en con-”). Zo gezien is de kans heel groot dat “convallis” veeleer moet geïnterpreteerd worden als een dal waarvan de beide hellingen in hellingsgraad en hoogte overeenstemmen. Zoiets is wel een frequent voorkomend geografisch fenomeen, dat bovendien zeer kenmerkend is en goed te onderscheiden van de andere, veel talrijkere valleien waar die gelijkvormigheid zich niet voordoet. Welnu, het plateau rond de vallei die de Jeker heeft ingesneden ten westen van Tongeren heeft een gemiddelde en quasi constante hoogte die schommelt tussen de 100 en de 110 m boven zeeniveau. De vallei heeft een hoogte van rond de 80 tot 70 m boven zeeniveau. Ter hoogte van Tongeren is de vallei zeer breed, maar op precies twee mijl of drie km ten westen van de stad, die in de Romeinse tijd met zekerheid Atuatuca heette en van welk toponiem er maar één locatie bekend is, komen de hoogtelijnen van 100 m boven zeeniveau zeer kort bijeen, op ongeveer 500 m van elkaar. De oude Gallische weg (de recentere Romeinse weg ligt ongeveer 1 tot 2 km ten noorden) kruist de vallei van de Jeker in een schuine richting waardoor de doortocht door de vallei een stuk langer is dan dat de vallei eigenlijk breed is. De Romeinen waren daarin volledig afgedaald (soldaten en legertros). Caesar zegt dat de vijand de “primos” (de eersten of de voorhoede) belette de “ascensu” te beklimmen. Volgens de intrinsieke betekenis van vallis waren ze dus de waterloop of de rivier al overgestoken want in een vallei bevindt de rivier zich altijd op het laagste punt (ik ga hier niet in op de betekenis van “insnijden” en de eigenschappen daarvan in het landschap vanwege algemeen bekend). Daarom staat dat ook zo in mijn boek. De elementen Atuatuca als Tongeren, de afstand vermeld in de bron De Bello Gallico en de geografie van de Jekervallei bepalen perfect waar dit gebeuren plaatsvond. Eigenlijk is het bevreemdend dat men daaraan is voorbijgegaan bij de interpretatie van de vondsten te Kanne/Caster. Eén van de mensen die naar aanleiding van het verschijnen van mijn boek met mij correspondeerde, Dirk Meesen, liet mij onlangs het volgende weten: “ik wil er op wijzen (waarschijnlijk wist u dit wel) dat de Amerikaan Theodore Ayrault Dodge in zijn boek Caesar (gepubliceerd in 1892) de veldslag van Ambiorix tegen Sabinus en Cotta ook al lokaliseerde in Lauw bij Tongeren”. Dodge was een Amerikaans hoger officier met praktijkervaring uit de Burgeroorlog (1860-1865). Ik beschouw zijn beoordeling van het landschap te Lauw als strategisch overeenkomstig met De Bello Gallico als zeer zwaarwegend, dewijl ik moet bekennen dat ik zelf hoegenaamd geen kaas gegeten heb van militaire strategieën.

Hans Rombaut

Met Julius Caesar van Italië naar Tongeren
door Paul Vanden Bavière

BOEKEN Uitpers

http://www.uitpers.be/boek_view.php?id=1367

Antwoord op Cuyt: deel 8

Beschouwingen over § 13 bis en 14 (van lijn 115 tot 123)

De Civitate ad Archiepiscopatum

§ 13 bis: “En dat de grens van het gebied van de Remi ongeveer 50km meer naar het zuiden lag…” beweert dhr. Cuyt hier. Is dat zo? Lag het gebied van de Treveri dan ook geen 50 km meer naar het zuiden en naar het oosten?

Blijkbaar beseft de heer Cuyt niet dat door het optreden van Caesar in 53 voor Chr. in het gebied tussen Rijn en Schelde om de Eburones, de Atuatuci, de Nervii, de Condrusi, de Paemani en nog andere stammen te straffen (ad depopulandam), de bevolkingsgeografie van dat gebied totaal werd veranderd. Daardoor heeft het aartsbisdom Keulen geen referentie tot een welbepaalde civitas of groep civitates die in dat gebied aanwezig was op het moment dat Caesar onze gebieden binnenviel. Voor andere aartsbisdommen zoals Trier en Reims is dat wel het geval. Het territorium van het aartsbisdom Keulen is gebaseerd op het territorium van het conglomeraat van nieuwe inwijkelingen met oudere stammen (Eburones, Atuatuci, Condrusi, Caerosi en Paemani) na de strafexpeditie. Administratief werd dit gebied pas ingedeeld als Germania tussen de nederlaag van Varus in het Teutoburgerwald en ca. 50 na Chr. wanneer Keulen als hoofdplaats van dit gebied werd opgericht. Deze data zijn niet willekeurig: de provincie Germania ontstond pas nadat de Rijn de definitieve grens van het Rijk werd nadat de migraties in het gebied tussen Schelde en Rijn –  die er zeker zijn geweest (en die we o.m. kunnen afleiden uit de toponymie) – tot rust waren gekomen en het gebied stabiel gemaakt was. In de tijd van Caesar en onmiddellijk nadien kunnen we dus slechts spreken van twee groepen welke aanvankelijk naast elkaar stonden: de groep van de Remi en de groep van de Treveri, beiden beschouwd als Belgae, maar dit ten dele ten onrechte: Caesar vermeldt er een aantal als Germani cisrhenani. Dit wordt opgelost bij de definitieve administratieve indeling in provinciae circa 50 na Chr.: dan ontstaat naast Belgica de provincie Germania. Na de opsplitsing van Belgica (late derde eeuw) wordt Trier de hoofdplaats van Belgica Prima en tevens hoofdplaats van het latere aartsbisdom Trier, verwijzend naar de Treveri. Belgica secunda wordt bestuurd vanuit Reims en wordt het latere aartsbisdom Reims, verwijzend naar de Remi (maar waarin een groot stuk van het Germaanssprekende Belgica uit de tijd van Caesar inbegrepen is, meer bepaald de Morini, Menapii en Nervii). Germania secunda wordt bestuurd vanuit Colonia Agrippina, waarvan het territorium het latere aartsbisdom Keulen wordt dat naar geen enkele civitas verwijst, dan enkel deels naar de Tungri, het conglomeraat dat de Atuatuci, Eburones, Paemani, Condrusi en nog andere volkeren heeft vervangen en waarvan het territorium herkenbaar is in het latere bisdom Tongeren, Maastricht en Luik.

Het oorspronkelijke territorium uit de tijd van Caesar tot ca. 50 na Chr. dat behoorde tot de invloedssfeer van de Civitas Treverorum reikte dus veel noordelijker. We weten dat zelfs de Eburonen een tribuut moesten betalen aan de Treveri. Daaruit blijkt dat de Civitates Treverorum en Remorum in de tijd van Caesar vrij noordelijke grenzen hadden, o.m. tussen de eronder ressorterende stammen van de Atrebates, Viromandui en Nervii enerzijds, en Atuatuci, Eburones, Condrusi en Paemani anderzijds. Ik denk daar niet alleen zo over. Er is bijvoorbeeld ook Justus Lipsius die hierover schrijft in een (nog niet uitgegeven) brief aan Dionysius Villerius uit Doornik. Villerius had de grote humanist naar zijn mening gevraagd over de grenzen van de Nervii. Lipsius antwoordt daarop in een brief de dato 13 oktober 1601 (de tekst hiervan zal worden uitgegeven in het volgende deel van de Iusti Lipsi Epistolae onder nr. 3136): “De Nerviis tuis, serio aliquoties a te quaesitum, quae mihi visa hic habes. Caesaris et Strabonis tempore has sedes coluisse. Trevirorum finibus ab Oriente; ad Occasum a tergo Ambianis et Atrebatibus iunctos; Veromanduos in Meridiem, Atuatucos in Septentrionem despexisse”. Lipsius situeert de Treveri ten oosten van de Nervii en dit zo’n 50 km noordelijker dan tot waar het aartsbisdom Trier tijdens de vroege middeleeuwen reikte. Mijn door Cuyt verweten “handigheid” dat de Paemani en de Condrusi tot de groep der Treveri behoorden deel ik dus met Justus Lipsius. Het is ook helemaal geen handigheid. Grote delen van het gebied waarin de Treveri hun invloed lieten gelden, zijn omstreeks 50 na Chr. ingedeeld bij Germania, meer bepaald precies die stammen die zijn opgegaan in de Tungri: Atuatuci (pagus Darnoensis en Hasbaniensis), Eburones (pagus Renensium, Texandria, Masau, Lewensis), Condrusi (pagus Condrustensis) en Paemani (pagus Falmenna). Vergelijk nu de grens tussen deze twee gebieden op de kaarten van J.R. Mertens en A. Despy-Meyer uit 1965-1968, dan zien we dat de omgeving van Chastrès vlakbij de provinciegrens van Belgica secunda met Germania secunda uit de late keizertijd ligt. In de vroege keizertijd wordt die niet vermeld. Interessant is nu het kleine kaartje met daarop de “Volksstammen ten tijde van Caesar: de Atuatuci staan daar nog ingetekend in het Entre-Sambre-et-Meuse, een situering op basis van de identificatie van de Sabis met de Selle. Tengevolge van de nieuwe identificatie van de Sabis met de Samme schuiven de Atuatuci terug naar het gebied ten noorden van Samber en Maas: de Remi grensden aan de Treveri en hun vazallen dus een heel eind noordelijker. Tot het aartsbisdom Reims behoorden tijdens de vroege middeleeuwen o.m. de bisdommen Noyon-Doornik, Atrecht, Terwaan en Kamerijk. Tot Trier o.m. Verdun en Toul. Tongeren tot Keulen.

In dezelfde § 13 bis zegt Cuyt dat archeologische vondsten hebben aangetoond dat te Cugnon aan de Semois mogelijk het winterkamp van T. Labienus moet worden gesitueerd. Op welke basis is die bewering echter gefundeerd? Dat zegt Cuyt niet. Men moet toch oppassen met omgekeerde redeneringen: het is niet omdat men archeologisch iets vindt dat dateert uit de tijd van Caesar dat dit onmiddellijk moet worden verbonden aan een van de plaatsen beschreven in De Bello Gallico. De duidelijkste vergissingen zijn het kamp van Berry-au-Bac en het oppidum van Vieux-Laon te Saint-Thomas, respectievelijk als Caesars castra en het Remische oppidum Bibrax uit 57 voor Chr. Beiden zijn fout en in “Julius Caesar in België” toon ik dat ook aan, zonder archeologie maar op basis van historische kritiek en geografie.

Mijn antwoord op het vermeende kamp van T. Labienus te Cugnon is het volgende: de winterkampen van 54 voor Chr. werden geplaatst doorheen de leemgebieden in oostelijke richting vanaf Samarobriva langs ongeveer dezelfde weg die Caesar was gevolgd in 57 voor Chr. van Samarobriva tot het oppidum van de Atuatuci en daar voorbij. Geen enkel winterkamp daarvan ligt ten oosten van de Maas, zelfs Atuatuca niet. Mocht er één toch ten oosten van de Maas hebben gelegen, dan hadden de Commentarii dit ook letterlijk omwille van de kenmerkende plaatsbepaling “trans Mosam” beschreven. Dit antwoord geldt tevens voor Cuyts beweringen in § 14 waarin hij mij beschuldigt van met “een truc het kamp van Labienus westelijk van de Maas te situeren”. Een argument waarom het kamp van Labienus ten oosten van de Maas zou mogen worden gesitueerd, voorbij de zeer verraderlijke vallei, geeft hij niet.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 7

Beschouwingen over § 13 (regels 97 tot 114)

Een kluifje voor een mediëvist

In § 13 heeft Cuyt het over de Paemani en de volgens hem twijfelachtige identificatie van het woongebied van deze volksstam met de Famenne. Ik had gedacht van dit onderwerp te kunnen vermijden omdat de identificatie Paemani = Famenne zo evident is.

Laat mij ook bekennen dat ik “Julius Caesar in België” niet dikker wilde maken dan nodig. Er wordt al zoveel geschreven wat iedereen zou moeten gelezen hebben, dat men zich afvraagt: wordt het ook allemaal gelezen? De identificatie Paemani = Famenne is zeer oud en zeer solide: ik deel dit inzicht met niet de minsten: C. Roland in Toponymie namuroise en La situation des Eburons, des Aduatiques, des Condruses, des Sègniens, des Pémanes et des Cérèses (1901), E. de Moreau, L’histoire de l’église en Belgique (1945), J. Breuer, La Belgique romaine (1945), F. Lot, La Gaule, (1947), C. G. Rüger, Germania inferior (1968) en vele anderen. De basis ervan zijn vermeldingen van de namen Condrusi, Caerosi en Paemani in pagi uit de vroege middeleeuwen, de periode waarin ik mij heb gespecialiseerd: de pagus Condrustensis, Caroascus en Falmenna. Ik wilde niet nodeloos ingaan op een foutieve interpretatie, die enkel maar tijdverlies betekent.

Cuyt steunt zijn uitspraak op Sigfried J. De laet, Prehistorische kulturen in het zuiden der lage landen, (1974), tweede uitgave, 1979. S.J. De Laet is een grote naam, maar niet altijd onberispelijk. Wat schrijft hij i.v.m. de Paemani, p. 637? Ze behoren tot de groep van de Germani cisrhenani waarvan “de Eburones de belangrijkste dezer stammen vormden. Ze woonden ten westen van de Menapii”. Dit laatste is natuurlijk een accident. Wij geloven nooit dat De Laet de Eburonen ten westen van de Menapiërs wilde situeren. Maar het staat in de editie van 1974 en werd in de uitgave van 1979 behouden! In La Belgique d’avant les Romains, Wetteren (1982), p. 720 schrijft De Laet het wel juist: “les Eburons formaient la tribu la plus importante. Ils habitaient à l’est des Ménapiens”. Dit maar om aan te tonen dat De Laet niet steeds onberispelijk is. Wat lezen we nu over de Paemani zelf op dezelfde bladzijde? “Vroeger werd ten onrechte de naam van de Paemani in verband gebracht met deze van de Famenne; thans is men geneigd hun woonstede ergens tussen de Maas en de Rijn te plaatsen”. In 1982 luidt het: “On a naguère rapproché par erreur le nom des Paemanes et celui de la Famenne: aujourd’hui la tendance prévaut de situer leur habitat quelque part entre la Meuse et le Rhin”. De Laet geeft echter geen motivatie voor zijn uitspraak en evenmin een verwijzing, maar tekent de Paemani op zijn kaartje in op de plaats waar eigenlijk tussen Maas en Rijn de Eburonen thuishoren en schuift laatstgenoemde op naar Noord-Brabant. Als u het mij vraagt noem ik dit een geografische blunder.

Maar waar haalt De Laet dit dan? Zo’n ernstig archeoloog, kritisch ook, zet een enorme reputatie op het spel. Waarom motiveert hij niet? Wat is er gebeurd tussen de uitspraken van de grote onderzoekers die ik hoger citeerde en het verschijnen van het boek van De Laet uit 1974? De bibliografie bij hoofdstuk 12 geeft het antwoord. Over dit onderwerp vinden we twee titels terug: A. Grisart (1960), César dans l’Est de la Belgique: les Atuatuques et les Eburons, Les Etudes Classiques 28, pp. 129-140 en A. Grisart, (1972), Trois localisations nouvelles: l’oppidum des Atuatuques de 57 av. J.-C.; l’Atuatuca Eburonne de 54-53; les frontières des Atuatuques et de leurs vassaux, les cinq peuples germains cisrhénans, Romana contact XII, pp. 1-67. In de tweede uitgave van 1979 en de Franstalige versie van 1982 had De Laet ook volgende titel moeten citeren: A. Grisart (1974), Localisations nouvelles des camps et champs de bataille de César, entre la Mer du Nord et le Rhin, entre 57 et 50 avant J.-C., LIIIe Congrès de la Fédération des Cercles d’Histoire, Archéologie et Folklore de Belgique. Saint-Nicolas-Waas, 21-25 août 1974. Section: Histoire militaire, pp. 416-424. In deze publicaties vinden we inderdaad een hele hoop fantasieën én de uittocht van de Paemani uit de Famenne. In 1974 verandert zelfs hun naam in Cémanes gebaseerd op voetnoot 3: “Cémanes, non Pémanes, d’où est sortie la localisation, aussi stupide que traditionelle, en Famenne (Famenne vient de Falmania)”. Ik wilde aan dergelijke onnozelheden geen aandacht besteden. Cuyt verplicht mij nu van dit wel te doen. Hij heeft misschien gelijk: Sigfried J. De Laet had zich er niet moeten door laten leiden.

Hoe omstreden Grisart wel is blijkt uit de inleiding van zijn studie uit 1974. We zullen de kelk nu maar tot op de bodem ledigen, ziehier de tekst (aan het woord is A. Grisart zelf): “Je ne suis pas un polémologue, mais un professeur de langue anciennes, qui a enseigné César pendant les trois quarts d’une carrière de quarante ans. Ce que je vais dire ici n’est qu’un squelette, un résumé très sommaire d’un livre de 300 pages (100 de texte, 200 de notes), synthèse d’une recherche qui dure depuis bientôt trente ans, depuis la fin de la dernière guerre: j’ai déjà publié sur le sujet deux articles de 75 pages chacun, le premier en 1960, le deuxième, qui rectifiait le premier, en 1972; ceci est le troisième (et, pour moi, le dernier) essai (auto-critique). C’est pourquoi je souhaiterais entendre des avis provenant de spécialistes de disciplines différentes de la philologie ou étude des textes avant de le publier; peut-être même l’un d’entre vous, après m’avoir écouté, pourra-t-il m’aider à trouver un éditeur-mécène”.

Wij hadden ook nooit gedacht dat dergelijke nonsens kon doorsijpelen in degelijk historisch en archeologisch onderzoek. Hier vinden we de basis van een hele hoop uitspraken die door archeologen (en historici) al jaren worden overgeschreven, bijvoorbeeld de gekke naamverklaring van de Tungri: “Tungri” = “confédérés par serment” op basis van de vergelijking met de betekenis van Germaans uit Germain (neef of kozijn). Waar lezen we overal “Tungri = eedgenoten”, en dit zonder enig argument? Ik was de eerste in 1990 om hieraan een einde te stellen: de Tungri zijn die mensen die in het gebied van Nerviërs, Aduatuci en Eburones na de represailles van Caesar verenigd werden onder één naam (zowel oorspronkelijke bewoners als inwijkelingen), afgeleid van het woord dat in de taal die hen verenigt in het Latijn lingua betekent, dus “tong” of ter plaatse zelfs “toeng”. Aldus hebben de overwinnaars de namen van een aantal stammen doen verdwijnen (een damnatio memoriae als straf voor de opstand), behalve enkele uitzonderingen, waarvan de naam bewaard werd in de namen van oude pagi en kerkelijke decanaten, welke soms tot op de dag van vandaag in streeknamen zijn behouden gebleven, met name Condrusi in Condroz (nooit betwijfeld), Caerosi in Caroascus (pagus in de Eifel) en Paemani in Famenne, drie namen van pagi vermeld in de vroege middeleeuwen, op gelijke voet en stevigheid te beschouwen als de identificatie van de Menapii in de pagus Mempiscus, Morini in civitas Morinorum en episcopus Morinorum, de Atrebates in de naam van de stad Arras, Ambiani in Amiens, Suessiones in Soissons, Remi in Reims en hoe lang moet ik hiermee doorgaan? Dat in alle wetenschappelijke werken sinds Grisart 1960 en 1972 en De Laet 1974 de Paemani tussen Maas en Rijn worden ingetekend precies ter hoogte van Maastricht en Keulen, waar de Eburones zouden moeten staan (met de E net ten westen van de Maas) is een ongehoorde en onbehoorlijke zaak voor het moderne onderzoek, waarvan ikzelf op zeker moment het slachtoffer werd. Toen ik voor mijn bijdrage voor Teleac buiten spel werd bezet voor de illustraties heeft men de Paemani op het kaartje bij mijn artikel op dezelfde plek ingetekend als bij De Laet, terwijl ik daar niet mee akkoord ging. Ook de overzichtskaart met de wegen in onze gebieden, die door Paul De Niel was getekend vanaf de omgeving van Autun (origineel in mijn bezit) werd door de nieuwe adviseurs van Teleac geamputeerd tot ten noorden van Langres!

Soit. Uiteindelijk draait alles hier om wetenschappelijke oneerlijkheid. Ik had S.J. De Laet dit willen besparen. Cuyt heeft dit uitgelokt. Toch had dit er ooit eens moeten van komen, al had ik dan liever een elegantere weg gewild.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 6

Beschouwingen over § 11, 12 (regels 85- 96)

De historisch-geografische kracht van een redenering versus de trukendoos

De heer Cuyt klaagt mijn methode aan waarmee ik heb geprobeerd overeenstemming te bereiken tussen de beschrijving van het gebied van de Eburonen in De Bello Gallico boek II (anno 57 voor Chr.), de gegevens hierover in boek V (54 voor Chr.) en het gebied van de strafexpeditie door Caesar uit boek VI (53 voor Chr.). Ik had veel gemakkelijker Cuyts gezagsargument kunnen hanteren en de problemen uit de weg gaan, namelijk door Sigfried J. De Laets omschrijving van het woongebied der Eburonen over te nemen, meer bepaald tussen Schelde en Rijn. Tongeren ligt daar immers gewoon temidden in. Dit zou echter wetenschappelijk niet eerlijk geweest zijn. Omdat ik probeer wetenschappelijk en methodologisch te werken heb ik voor de verschillen in de beschrijvingen serieuze argumenten aangevoerd. Dat Ambiorix na de nederlagen van Nerviërs en Aduatiekers zijn macht kon uitbreiden naar het westen kan zeer sterk worden ondersteund door Caesars Commentarii: Ambiorix krijgt de krijgsgevangenen van zijn stam bij de Aduatiekers vrij waaronder eigen familieleden en hij is bovendien bij machte, daar waar zijn stam in 57 voor Chr. nog een tribuut moet betalen aan de Aduatiekers, deze laatste samen met de Nerviërs te betrekken in de aanval op het kamp van Q. Cicero in 54 voor Chr. Dit is dus wel degelijk een zeer ernstige machtstoename en geen “trukendoos”. De machtstoename is ook geografisch te situeren: naar het westen.

In de volgende paragraaf wijst Cuyt aan dat ik in de Commentarii een vergissing aanduid. Het gaat hier opnieuw om een gewone kopiefout zoals er in vroegmiddeleeuwse documenten tientallen en tientallen kunnen worden aangewezen. Het is de tweede anomalie die ik aangeef in de drie welhaast volledige boeken van De Bello Gallico die ik tot op dat moment heb aangewend. En opnieuw met reden: samen met M.-A. Arnould stel ik dat de troepen die verdeeld werden over de winterkampen vanuit Samarobriva in 54 voor Chr. ongeveer dezelfde weg volgden als Caesar in 57 voor Chr. Alle winterkampen liggen westelijk van de Maas, wat niet in BG vermeld is en daarom juist zo zeker is: mocht er een kamp ten oosten van de Maas zijn opgericht, hadden de Commentarii dit niet onvermeld gelaten.

Nu, hoe moeten we ons deze verdeling voorstellen? Caesar heeft op dat moment 10 legioenen die teruggekeerd waren uit Brittannië. Ze zomaar in het wilde weg verdelen veroorzaakt verzwakking. Als iemand dat wist was het Caesar zelf wel. Daarom worden ze gelegerd in steun van elkaar, in de richting van Aduatuca werden ze gepland op een beperkt aantal dagmarsen van elkaar: tussen Q. Cicero en Sabinus en Cotta twee dagmarsen of 50 mijl, tussen Q. Cicero en T. Labienus 60 mijl (90 km of drie dagmarsen). Dit laatste gegeven klopt echter niet met een andere beschrijving in de Commentarii, namelijk dat Labienus slechts een weinig verder van Sabinus en Cotta gelegerd was dan Q. Cicero!

Dergelijke gegevens hebben hun herkomst in de gebruiksdocumenten van het leger, misschien wel van de persoonlijke aantekeningen van Caesar zelf. Daar was niet altijd voldoende ruimte om alles goed te schikken en zulke notities waren vaak wanordelijk. We zien dit ook bijvoorbeeld bij annalen uit de vroege middeleeuwen, waarbij op voorhand een lege kalender was voorzien die nadien werd opgevuld met gebeurtenissen naarmate deze plaatsvonden (een gebruiksdocument dus). Sommige jaren blijven leeg, voor andere is er plaats tekort en worden lege passages opgevuld (dus op de verkeerde jaren). Zo van dit document later een kopie wordt gemaakt worden soms gebeurtenissen verkeerd gedateerd weergegeven. Het is aan de historicus om dat te zien. Iets dergelijks moet zijn gebeurd bij het geantidateerde regest van Rohing en Bebelina waarin de schenking van goederen in de buurt van Antwerpen wordt vermeld. De eigenlijke oorkonde is gedateerd in 726-727 aan het einde van Willibrords activiteiten, het regest in 694 aan het begin van zijn campagne!

Door de verspreiding van de legioenen vanuit het westen richting Tongeren als een operatie te beschouwen waarbij de winterkampen in steun liggen van elkaar houdt deze geografische spreiding beperkingen in. Hierin kloppen de gegevens van de Commentarii spijtig genoeg niet: T. Labienus wordt beschreven als maar een weinig verder van Aduatuca dan Q. Cicero. Daarom kunnen de weinige overlevenden ook dit kamp bereiken terwijl Cicero belegerd wordt. De twee dagmarsen tussen Aduatuca en Cicero zouden in afstand naar Labienus nog moeten worden vermeerderd met de drie dagmarsen tussen Cicero en Labienus wat een afstand van vijf dagmarsen zou betekenen. Welnu, dit gegeven stemt niet overeen met de beschrijving dat Labienus slechts “een weinig verder” van Atuatuca gelegerd was dan Cicero. Daarom besluit ik dat dit gegeven uit een slordig opgesteld gebruiksdocument werd gekopieerd: de afstand is juist, de vermelde plaatsen zijn juist maar de concordantie klopt niet. De notie dat de gegevens op een simpele manier kunnen verwisseld zijn maakt de geografische configuratie normaal: Aduatuca-Cicero twee dagmarsen of 50 mijl, Aduatuca-Labienus “een weinig verder” of drie dagmarsen, of zoals vermeld 60 mijl.

Als men dan mijn besluit hierbij aanvult dat de trajecten van Caesar uit 57 en 54 voor Chr. later de basis werden voor kaarsrecht aangelegde heirbanen, dan ziet men duidelijk dat vanuit het wegenknooppunt Bavai een heirbaan is gecreëerd naar Mons of Castrorum Locus, een andere (de belangrijkste) naar Gembloux of Gemminiacum en Chastre, én een derde richting Treveri die Chastrès aandoet! Mijn aanduiding van de drie winterkampen is dus helemaal niet afkomstig uit een trukendoos maar een beredeneerde reconstructie gesteund vanuit vele hoeken. De afstand Tongeren-Chastre is 60 km of twee dagmarsen, conform de Commentarii, de afstand Tongeren-Chastrès 90 km, drie dagmarsen of een weinig verder dan Chastre. Dat het gegeven van de Paemani hierbij aansluit is voor de volgende bijdrage.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 5

Beschouwingen over § 10 (van regel 73 tot 84) 

Het gezag van de autoriteit

Cuyt verwijt mij dat ik tegen het gezag van vele auteurs in de eeuwenoude theorie heropvis die zegt dat Atuatuca uit boek VI van De Bello Gallico Tongeren is. Het weze opgemerkt dat de heer Cuyt hier geen enkel ander argument tegenin brengt dan “alle gezaghebbende auteurs”. Dit is natuurlijk geen wetenschap. Bovendien is zijn uitspraak onwaar. Er zijn voldoende auteurs die de spitsvondige interpretatie van “id castelli nomen est” in de betekenis van “dit is de naam voor bolwerk [in ’t algemeen]” niet gevolgd hebben. In voetnoot 76 geef ik hiervan een belangrijk voorbeeld: A. WANKENNE, La Belgique à l’époque romaine. Sites urbains, villageois, religieux et militaires, Brussel (1972), p. 76: “à ceux qui font d’Atuatuca un nom commun signifiant “fort” ou “camp”, nous demandons où ils rencontrent en dehors de Tongres un lieu ainsi désigné”. Dit zegt toch genoeg? Er is slechts één plaats bekend met de naam Atuatuca. We kennen de betekenis van het woord niet, maar het is zeker niet “fort” of “kamp” want die term is “Bibrax”, waarvoor talloze plaatsen kunnen worden aangewezen, zowel in Germaans- als in Romaanssprekende gebieden met namen als (les) Bièvre(s) en Bever(e(n)).

Wat erger is: deze spitsvondige interpretatie liet een aantal onderzoekers toe het bindende toponymische argument voor Atuatuca = Tongeren terzijde te schuiven. Toen men in de gemeente Kanne in de jaren 1970 een site vond waar materiaal uit de tijd van Caesar aangetroffen werd, was dat voldoende om te zeggen Atuatuca = Kanne/Caster. Dit is toch waanzinnig?

Het was voor mij geen verrassing dat er vanuit een welbepaalde archeologische hoek scherpe reacties zouden komen. Ik had dat ook voorspeld. Voor andere wetenschappers (met naam) die deze situatie niet kenden was dit een complete verrassing. Zij vinden de bedoelde (dus niet alle) archeologen toch wel erg aanmatigend en vragen de oprichting van een wetenschappelijke commissie om deze blijkbaar unieke Belgische situatie te beoordelen! De ervaring is dat (bepaalde) archeologen (welbepaalde) terreinen van de wetenschap voor zich opeisen, en precies geen interdisciplinaire samenwerking wensen. Het is immers niet alleen de heer Cuyt die uitspraken heeft gedaan als 99,9 % van onze kennis van het verleden wordt geleverd door de archeologie. De historiografie (de wetenschap waar het eigenlijk om gaat), de geologie, de antropologie, de historische taalkunde, de toponymie, de paleografie, de etymologie, de kunstgeschiedenis en de musicologie, de chronologie, de codicologie en noem maar op, moeten het doen met 0,1 %. Gelukkig denken niet alle archeologen op die manier. Zeker niet in het buitenland, waar de synergie tussen historiografie en archeologie al tot spectaculaire resultaten heeft geleid. Ik ben dan ook blij met de bemoedigende reacties van Pieter-Jan Lijnen en Werner Wouters op archeonet.

Maar het meest belaagd door deze houding is niet de geschiedenis maar de toponymie, die niet eens beschouwd wordt als een wetenschap. Met wat deze onderzoekers zeggen moet niet eens rekening gehouden worden. Precies daardoor waren op basis van louter archeologische argumenten totaal foutieve identificaties mogelijk, zoals bijvoorbeeld die van Atuatuca = Kanne/Caster en die van Bibrax = Saint-Thomas, waarvan G. Lobjois – niettegenstaande hij geen toponymische evidentie had –  toch zo zeker was. Deze aanmatigende wetenschappelijke houding komt nog in het minst de archeologie zelf ten goede, want de reputatie van deze wetenschap wordt erdoor geschaad. Verder meen ik dat vele ernstige archeologische wetenschappers, na het lezen van mijn boek, allerminst met de reactie van Cuyt tevreden zullen zijn. Voor hen was mijn boek dan ook bedoeld.

Mijn identificatie Atuatuca = Tongeren is conform aan de toponymie én aan De Bello Gallico op basis van een nieuw tekstkritisch argument, dat o.m. door de leescommissie van de Koninklijke Vlaamse Academie als zeer zwaar wegend werd beschouwd, namelijk het antwoord op de typische vraag van de historicus ten aanzien van een merkwaardige tekstfrase: “waarom staat er ‘id castelli nomen est’ op die plaats in De Bello Gallico?” Mijn antwoord is: omdat de auteur de lezer of de toehoorder van De Bello Gallico wil waarschuwen: “pas op, het gaat nu niet over de volksstam der Atuatuci, die je al zo vaak hebt gehoord, maar om de naam van het kamp”. Plausibeler kan welhaast niet. Aldus is Atuatuca geen algemene term maar een particulier toponiem, m.a.w. je kunt zomaar niet beweren, ook al is dat op archeologische gronden, dat een andere plaats dan Atuatuca Tungrorum, waarvan we bovendien zeker weten dat het in de oudheid die naam droeg, Atuatuca zou kunnen zijn. Hoe bedenkelijk wordt een wetenschappelijke publicatie dan wel wanneer sommigen, waaronder nu ook Cuyt, de voorwaardelijkheid van de conclusie van Van Vinckenroye (“Kanne/Caster is mogelijk Atuatuca”) hebben laten vallen.

Cuyt beweert verder nog dat mijn uitspraak “het is niet omdat er geen vondsten werden gedaan, dat het kamp daar niet gelegen was” naïef is. Vervolgens verwijt hij mij onkunde en stelt “dat de oudste sporen in Tongeren [gevonden] niet ouder zijn dan van 15-10 v. Chr.”. Wist ik dat dan niet? Jawel, het staat in mijn boek maar pas op p. 81. Hoe naïef ben ik dan wel? Volgens mij was het uit frustratie dat Cuyt voor het opstellen van zijn betoog niet eens kon wachten tot hij ook dat deel van mijn boek gelezen had, laat staan het hele boek. Mijn “naïeve” argument is niet eens van mij, maar het is een uitspraak die veel wordt gehanteerd en die bepaalde archeologen niet graag horen: “het is niet omdat het niet gevonden is, dat hij er niet geweest is” (vergelijk met de uitspraak van Hugo Thoen over Caesar in België). Wat Tongeren betreft moet men er toch eens beginnen rekening mee te houden dat niet elk terrein van Tongeren het voorwerp was van een archeologische exploratie én dat – wanneer zij een plaats voorbestemden als vestigingsplaats voor een stad – de Romeinen zo’n terrein grondig voorbereidden. Dat het Romeinse leger daarbij alle sporen van een Caesariaans kamp kan hebben opgeruimd is niet denkbeeldig, zeker niet als aan die plaats zo’n nare herinnering verbonden was als het verlies van 1,5 legioen. In dat geval kunnen de sporen gewoon niet meer gevonden worden. Hoe dan ook – of de sporen tot nu toe niet teruggevonden werden dan wel of zij werden uitgewist – het blijft, door de historische kritiek op “id castelli nomen est” en de toponymische evidentie over Tongeren = Atuatuca, niet toegelaten een andere plaats dan Tongeren als het Atuatuca uit De Bello Gallico naar voor te schuiven.

Wat nu de lokalisatie van de hinderlaag betreft: de winterkampen waren over Belgica verdeeld vanuit Samarobriva gezien (van Amiens richting Tongeren). Sabinus en Cotta die in Atuatuca waren, gingen richting Cicero die twee dagmarsen dichter bij Amiens gelegerd was. Op drie kilometer vanuit Atuatuca (Tongeren) richting winterkamp van Cicero in het westen gingen de Romeinen door een dal. Dat is precies waar de oude Gallische weg de Jeker kruist en waar de mooie panoramafoto is getrokken die gepubliceerd is in mijn boek p. 67.

Ter informatie voor de mensen die deze rubriek volgen: op dit moment heb ik nog maar één derde van de tekst van Cuyt van antwoord voorzien. De rest volgt nog in de loop van deze zomer.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 4

Paragrafen 8 en 9 (lijnen 63 tot 72)

Spijkers op laag water

In tien lijnen denkt Cuyt mijn argumentatie onderuit te kunnen halen omtrent de lokalisatie van het oppidum van de Atuatuci te Gembloux. We vrezen echter dat hij opnieuw de bal misslaat. Erg autoritair stelt hij “Het is juist omdat hun vesting wél ver van de Sabis lag dat de Atuatuci te laat kwamen en rechtsomkeer maakten”. Mag ik de lezer opmerkzaam maken op het feit dat de Atuatuci de uitslag van de strijd tussen de Nerviërs en de Romeinen eerst vernamen! Zij waren dus zo wie zo niet ver van de Sabis en de Romeinse verkenners wisten dat ook. Vervolgens keerden ze van op hun opmars terug naar huis, verlieten dan hun [verspreid gelegen] burchten om zich in één vesting te verzamelen om daar de Romeinen op te wachten (BG, II, 29): “ex itinere domum reverterunt; oppidis castellisque desertis sua omnia in unum oppidum …contulerunt”. Wij kaderden deze beweging in de andere gebeurtenissen die voorheen reeds plaatsvonden: de campagne in 57 voor Chr. was al lang bezig, vanaf de winter definitief voorbij was (rond midden april): er is de opmars van de twee nieuwe legioenen vanaf Ocelum tot in het land van de Remi die 15 dagen duurde. Dan volgt de overgave van de Remi en het opstellen van de verdediging in de Argonne tegen de eerste coalitie Belgae, de slag bij Bibrax, de slag bij Chestres, de rust die de soldaten moest gegund worden voor herstel en de verdere opmars richting Suessiones. Daar gaat tijd overheen. Zeg maar een maand tenminste. Die tijd verloopt verder bij de onderhandelingen aldaar en de verdere opmars richting Bellovaci. Ook daar gaat het opnieuw via onderhandelingen. Vervolgens hetzelfde bij de Ambiani. Caesar bereikt daar de zee en het moet dan hoogzomer zijn in 57 voor Chr. of later! Caesar was wel snel maar ook niet roekeloos: overal moest er voldoende rust zijn om zijn manschappen fris aan het begin van de strijd te laten komen. Maar het land van de Ambiani is bijzonder: daar heeft hij komende vanuit Italië Belgium in tweeën gesneden. Hier was meer omzichtigheid geboden. Hij kiest de weg naar het noordoosten met de informatie die hij bij de Ambiani over de Nerviërs krijgt. Atrebates en Viromandui trekken zich in die richting terug. Het najaar dient zich aan en als men lang genoeg de strijd kan uitstellen maakt de intredende winter misschien wel een eind aan de dreiging voor de Belgen. Maar zoals een hond die bijt omdat hij voelt dat de tegenstander schrik heeft gaat Caesar door. In deze context zijn het de Belgae die wijken, hopend op een moment waarop hun thuisland een terreinvoordeel geeft. Ik geef toe dat dit interpretatie is, maar het is allerminst “wilde fantasie”, zeker niet als u De Bello Gallico in deze passages leest vanuit het standpunt van de Nerviërs. Laat staan vanuit het standpunt van de Atuatuci: zij waren gealarmeerd, maar hoefden niet eens op weg te gaan: Nerviërs, Viromandui, Atrebates én Caesar kwamen naar hen toe! Mag ik hier even zeggen dat Cuyts uitspraak “dat ze te laat kwamen” (ze = de Atuatuci) hier eveneens interpretatie is, maar met meer fantasie dan wat ik beweer: nergens in De Bello Gallico staat dat de Atuatuci te laat kwamen! Moet ik nu Cuyt afschilderen als een leugenachtige bronvervalser?

Nu, mijn bewering dat het oppidum van de Atuatuci waar zij zich verzamelen niet heel ver van de Sabis kan gelegen zijn, heeft precies te maken met al wat er gebeurde. Atrebates en Viromandui verlieten reeds hun territorium, Nerviërs weken tot op 15 km van de grens van hun gebied. De volgende die aan de beurt komt (en het jaar 57 voor Chr. moet dan al een heel eind gevorderd zijn) heeft er militair gezien geen voordeel bij zich te concentreren op de verste afstand. Dat zou enkel zin hebben indien ze zich integendeel verspreidden en probeerden het daardoor voor de vijand moeilijk te maken. De militaire concentratie van de Atuatuci in één oppidum houdt in dat – zo het tot een confrontatie kwam – ze de Romeinen niet op adem wilden laten komen. Ze zouden het jaar nadien toch terugkomen!

Cuyt zegt vervolgens: “de auteur stelt dat Caesar niet de waarheid spreekt … dat de Atuatuci afstamden van … Cimbren en Teutonen” en hij vindt de grond niet waarop ik dit beweer. Dit is wel merkwaardig: mijn betoog begint in de inleiding van mijn boek met de aanhaling dat in het onderzoek van De Bello Gallico zo goed als alles van deze bron betwijfeld moet worden. Ik doe een poging om althans de geografische gegevens hiervan te sparen. In het geheel van het wantrouwen rond BG weerhoud ik hier een mogelijke onbetrouwheid. Ik zeg dan nog op p. 51 ook waarom: om de ongemeen harde aanpak van de volksstam voor de opinie in Rome te verantwoorden (hun lot is de algemene slavernij!). Daarom doet Caesar de Romeinse senaat geloven dat de Atuatuci afstammen van Cimbren en Teutonen, die in een niet zo ver verleden een ware donderwolk voor het Romeinse rijk zijn geweest. Dit maakt toch zin. Toch zegt Cuyt de grond van mijn uitspraak niet te vinden. Kan hij dan niet lezen?

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 3

Paragrafen 6 en 7 (lijnen 49 tot 62)

De Selle en de autoriteit van Arnould

§ 6: “De argumenten van de auteur om de Selle te verwerpen, voldoen ons niet” zegt Cuyt. In paragraaf 5 stelde Cuyt reeds dat de afstanden in dagmarsen pure speculatie is. Ik ben er daar niet op ingegaan omdat ik dit hier moest hernemen. Elke humaniorastudent die ook Grieks heeft gehad, heeft Xenofoon gelezen. Daar zijn afstanden vermeld in parasangen maar eveneens in dagmarsen. Een dagmars was niet zo maar een willekeurige afstand. Als dat gegeven werd vermeld wisten Grieken en Romeinen hoeveel dat was in afstanden in mensenmaat. De anabasis en de katabasis waren dan ook in kaart gebracht in ons exemplaar van de schooluitgave van Xenofoon. Waarom maakte Cuyt geen bezwaren tegenover de afstanden in mijlen of milia passuum (duizend passen!) die ik omzette in km? Ook die passen konden in werkelijkheid in afstand veel verschillen, bijvoorbeeld tussen kleine en grote mensen. Dat een dagmars twintig mijl of zo’n 30 km is vinden we echter terug in het artikel van Arnould dat Cuyt als zo onbetwijfelbaar beschouwt.

Ik moet hier niet zeggen dat Arnould het artikel van De Marneffe kende (het staat ook in zijn kritisch apparaat). Toen hij zijn doctoraat schreef (want dat was die studie) ging hij er niet mee akkoord dat De Marneffe om van de grens van het land van de Nervii tot aan de Selle te geraken de dagmars moest verkleinen tot 10 mijl of 15 km. De drie dagmarsen in het land van de Nervii volgens De Marneffe zouden Caesars troepen altijd tot aan of tot voorbij de Selle gebracht hebben, en dan zouden er nog 10 mijl moeten te gaan geweest zijn tot aan de Sabis! Arnould wist dat. Ik vermeld dit probleem ook in mijn boek. Op basis van de dagmarsen vanaf de grens van het gebied van de Nervii was de identificatie met de Selle geografisch onmogelijk. Arnould begon daarom te tellen vanuit het gebied van de Ambiani op basis van de spitsvondigheid om voor “eorum” uit BG II, 16, 1 de Ambiani als antecedent te nemen. Zo komt hij uiteindelijk uit op 10 mijl van de Selle en kon hij de etymologische verklaring voor de Selle van De Marneffe behouden! Dat hij geen plaats voor de castra van Caesar had werd door niemand opgemerkt. Nochtans is dit kamp wel vermeld in De Bello Gallico! Zoals ik in vorig antwoord al zei was ook de oplossing van Arnould fout. Als niet-toponymist heeft hij de etymologie behouden en de plaats vanaf waar hij begon te rekenen voor drie dagmarsen op basis van de bekende afstand van 20 mijl of 30 km verplaatst tot in het gebied van de Ambiani. Zo bouwde hij toch voort op een toen zeker wetenschappelijk gegeven, de naamverklaring van de Selle, die ik in vorig antwoord heb voorzien van een alternatief.

Vervolgens zegt Cuyt: “men is er altijd vanuit gegaan dat Caesar de weg volgde van Amiens via Cambrai richting … Nerviërs. Die weg is trouwens later een Romeinse heirbaan geworden”. Hier draait Cuyt de realiteit om: ook Arnould zegt dat het traject van de Romeinse weg Cambrai-Bavai-Tongeren is aangelegd na de campagne van Caesar. Die weg lag er voorheen helemaal niet zoals Cuyt in zijn betoog beweert. Arnould zegt dat Caesar ongeveer die weg volgde, maar dat die later is rechtgetrokken. Vervolgens zegt Cuyt een draak van jewelste: “haast alle Romeinse wegen bestonden al voor de Romeinse tijd”. Dit is pertinent onwaar. De lange rechtlijnige trajecten werden aangelegd op de wiskundige basis dat een rechte de kortste weg is tussen twee punten. De Romeinen kenden dit axioma. De Galliërs en de Belgen niet. De Romeinen hadden ook de middelen om die kaarsrechte trajecten aan te leggen over alle hindernissen heen: de landschappelijke en de stamgrenzen! Zij hadden tijdens het keizerrijk ook de nodige supranationaliteit om dat te doen. Indien Cuyt meent dat de Romeinse trajecten die recht blijven over tientallen km en meer dateren van voor de Romeinen, dan meent hij misschien samen met Von Däneken dat die wegen werden aangelegd door Goden die astronauten waren!

§ 7: Over de beperkte breedte van de Selle had ik het reeds vorige keer (de etymologie van Save + elle vereist al een verkleinwoord, en houdt dus semantisch in dat het gaat om een kleine rivier). Ik ben ook de Selle gaan verkennen en heb er ook oude plannen van gezien. Zelfs dubbel zo breed blijft de Selle niet meer dan een beek (met 3 m breedte op de meeste plaatsen maal twee kom je aan 6 m: geen latissimum flumen). Ook een halve meter alluviale afzetting verhelpt daar niet aan. Ik raad iedereen aan de Selle te volgen en de vallei voor te stellen met meer water: maakt men er wel een brede rivier van dan is die latissimum flumen in die fysisch-geografische situatie tenminste 10 m diep en geen 3 voet zoals in Caesar beschreven is en konden de troepen van Boduognatus er te voet niet doorheen waden.

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 2

Beschouwingen over paragrafen 4 en 5 (lijnen 22 tot 48)

Omdat ik dacht dat u een Hollander was

Caesar ging in het tweede jaar van de oorlog (57 voor Chr.) met zijn acht legioenen in het land van de Remi dus naar de oostelijke grens van hun stamgebied, waar de slag bij Bibrax plaatsvond. Omdat Cuyt mijn boek niet naar behoren heeft gelezen, maar enkel naar de voor hem interessante passages heeft gekeken via de index, kende hij op het ogenblik dat hij zijn valse kritiek schreef mijn motivatie niet. Omdat hij de voorgeschiedenis uit mijn tekst niet kent volgt hij dus ook mijn motivatie niet waarom de slag tegen Boduognat plaats vond bij de Samme.

Cuyt blijft omwille van het respect voor het gezag van Arnould en Turquin de etymologie van de Selle uit Seva via Sevelle aankleven. De 80-jarige Arnould volgde ze echter zelf niet meer (cf. de epiloog van mijn boek). Terwijl Arnould nog eerlijkheid en oorspronkelijkheid bezat, heeft Cuyt die helemaal niet. Zijn opsomming dat "topografische, geografische, strategische en linguïstische argumenten" de identificatie met de Selle zouden schragen komt oorspronkelijk niet van Arnould, noch van Turquin, maar uit een ouder werkje van E. De Marneffe gepubliceerd in 1899  (cf. bibliografie in mijn "Julius Caesar in België" en aldaar behandeld op p. 42 in noot 49, helaas moeilijk te vinden, maar er is een exemplaar voorhanden in de stadsbibliotheek van Antwerpen). Cuyt is hierover onwetend. De conclusie in deze paragraaf "daar is geen speld tussen te krijgen" is compleet misplaatst. Cuyt begeeft zich hier op het terrein van de toponymie en daar kent hij geen jota van. Als "seva" + "elle" een verkleinvorm is, waarom spreekt Caesar dan van een "latissimum flumen"? Arnould was trouwens ook geen toponymist en De Marneffe ook niet! Ik trouwens ook niet. Toch heb ik via "seua" <sic> en zelfs "sceau" <sic> als oude vermeldingen van de Selle een heel andere verklaring voor de Selle: die toponiemen worden vermeld in teksten van de Sint-Pietersabdij van Gent uit de vroege middeleeuwen, die overgeleverd zijn in kopie in het Liber Traditionum uit de late middeleeuwen. Het zijn geromaniseerde vormen voor een toponiem dat in de volksmond al altijd "Selle" of "Seule" was, maar dat naar analogie van het middeleeuwse "mantel", dat evolueerde naar het Franse "manteau", werd gemoderniseerd: "sel" werd in de teksten "seau". Alleen de mensen ter plaatse bleven "sel" zeggen en zo werd het door de Franse landmeters in de 18de en 19de eeuw, en zelfs reeds vroeger, opgetekend. Tussen haakjes: ons woord mantel is een oudere vorm dan het huidige Franse manteau, het Westvlaamse woord voor emmer of waterrecipiënt "seule" is oorspronkelijker dan het huidige Franse "seau". Dit is een serieuze speld die ik tussen het argument van Cuyt drijf. Ze staat ook in mijn boek.

Maar in de volgende paragraaf wordt het helemaal te gortig. Cuyt laat “de lokalisatie van de Sabis” afhangen “van één enkel woord in Caesars tekst, nl. ‘eorum’ in boek II, 16, 1”. In het lange tweede gesprek dat ik met Arnould voerde zei de oude Waalse historicus dat het onbegrijpelijk was waarom hij op dat argument nooit aangevallen is: “eorum” uit BG II, 16, 1 kan immers nooit op de veel vroeger vermelde Ambiani terugkeren. Als bewijs geven we hier de integrale tekst tussen de laatste vermelding van de Ambiani en de bewuste vermelding van “eorum”:

“His traditis omnibusque armis ex oppido conlatis, a beo loco in fines Ambianorum pervenit; qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum fines Nervii attingebant. Quorum de natura moribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat: nullum esse aditum ad eos mercatoribus; nihil pati vini reliquarumpque rerum ad luxuriam pertinentium inferri, quod his rebus relanguescere animos eorum et remitti virtutem existimarent; esse homines feros magnaeque virtutis; increpitare atque incusare reliquos Belgas, qui se populo Romano dedidissent patriamque virtutem proiecissent; confirmare sese neque legatos missuros neque ullam condicionem pacis accepturos.

[16] Cum per eorum fines triduum iter fecisset...”.

Het onderwerp van de voorlaatste zin voor de bewuste eorum is duidelijk Nervii, die de overige Belgas beschuldigen. Caesar bedoelt dus onbetwijfelbaar dat hij drie dagen in het land van de Nervii was opgemarcheerd.

Nadien wordt duidelijk dat Cuyt mijn werk helemaal niet gelezen heeft. We citeren: “zoniet zouden de Nerviërs drie dagen lang er lijdzaam hebben op toegekeken dat de Romeinen hun land binnendrongen, om hem dan pas aan de Sabis op te wachten”. In mijn boek geef ik zeer duidelijk aan dat de Belgen angst hebben om de confrontatie aan te gaan. Een eerste confrontatie bij Bibrax loopt slecht af. En de Belgen wisten heel goed dat ook de Helvetii en de onoverwinnelijke Germaanse leider Ariovistus al voorheen in het zand hadden moeten bijten.

Na de Remi gaven de Suessiones, de Bellovaci en de Ambiani zich over. De volgende die bedreigd worden zijn de Atrebates en de Viromandui, die zich uit hun land terugtrokken naar de Nervii. Gaat daar geen lijdzaamheid van uit? De Belgen probeerden de militaire confrontatie uit te stellen! Ik schrijf dat in mijn boek: Atrebates, Viromandui en Nerviërs wijken, ook in het gebied van de Nerviërs zelf. En dit tot op een plaats dat het niet verder meer kon, nl. tot op het moment dat de grens van het gebied van de Nerviërs zelf in zicht komt en het gebied van de Atuatuci begint, Atuatuci, die volgens mij niet durven komen om hulp te bieden en de uitslag afwachten.

Mijn interpretatie van eorum is dus niet verkeerd. Mijn (wij citeren) “argumentatie om op basis van 3 dagmarsen de Sabis te lokaliseren staat” dus niet “op losse schroeven”. Wie mijn boek goed leest zal zien dat de gegevens uit De Bello Gallico voor Cuyt pijnlijk precies overeenstemmen met de plaatsen die ik opgeef. Tot die prestatie was de archeologie de laatste 50 jaar niet in staat. Dat was ook de teneur van wat Arnould mij meedeelde toen hij over mijn bijdrage uit “Steden des Tijds” van 1990 zei (en ik zal het nu maar zeggen): “dit is het beste dat de laatste 50 jaar voor de oudheid in België verschenen is, en ik meende dat u een Hollander was”. Ik denk dat nog anderen in België, die rijkelijk uit mijn tekst van amper 20 blz. hebben gekopieerd voor eigen werk en diploma, hetzelfde dachten!

Hans Rombaut

Antwoord op Cuyt: deel 1

Het wetenschappelijk onderzoek is vrij

Deel 1. Beschouwingen over de tekst “Boek Hans Rombaut over Caesar: onzin”: gedeelte algemeenheden en paragrafen 1, 2 en 3 (de eerste eenentwintig lijnen)

Met de reactie “Boek Hans Rombaut over Caesar: onzin” reageert de heer Cuyt, erevoorzitter van de Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie (AVRA), erg rancuneus en voortvarend. De lezers van mijn boek zullen daarover moeiteloos kunnen oordelen. Waarom echter zulke reactie als mijn boek toch onzin is?

Met de algemene conclusie “het ultieme bewijs voor alle pogingen om Caesars exploten te lokaliseren, kan alleen maar van de archeologie komen” gaat Cuyt wel erg ver om bepaalde historische onderwerpen op te eisen voor de archeologie en gaat hij voorbij aan het feit dat De Bello Gallico een historische bron is, waarmee onze gewesten nota bene uit de prehistorie treden en onze geschiedenis begint. Cuyt ontneemt dus het recht aan historici om historische bronnen te bestuderen! Als er iets grof is, dan is het dat toch wel. Dat wil zeggen dat wanneer we dit uitbreiden tot de verdere geschiedenis historische teksten eigenlijk waardeloos zijn. Eén van de eerste zaken die de heer Cuyt zou moeten inzien is dat het bodemarchief (de archeologische vondsten dus) zelfs al mochten we in staat zijn dit integraal op te graven en in kaart te brengen, slechts een zeer beperkt gedeelte oplevert voor de menselijke activiteit die gedurende eeuwen op die bodem heeft plaatsgevonden. Er is niets over van de gesprekken die er zijn gevoerd, van het leed en het geluk dat er werd beleefd, van de emoties van mensen en van de motieven voor hun handelen. Het is een geluk dat we over historische teksten kunnen beschikken en dat we ze kunnen bestuderen. Bij voorkeur vanuit verschillende invalshoeken, waaronder in de eerste plaats de inhoudelijk-historische en de historische kritiek, en de toepassingen die eruit voortvloeien voor de historische geografie en de vondsten door de archeologie.

Omdat de reactie zo wild en denigrerend is, ja zelfs lasterlijk, kruipen wij toch even in onze pen. De verwijten zijn overigens niet mals:

1. Het boek is één aaneenschakeling van wilde fantasieën
2. Rombaut is onwetend over de recente archeologische bevindingen
3. Rombaut doet aan leugenachtige bronvervalsing

1. Als historicus heb ik mij zeer nauw aan de historische bron van De Bello Gallico gehouden. De lezer die op basis van Cuyts verwijt in mijn werk wilde fantasieën gaat naspeuren, zal wel heel erg op zijn honger blijven. Hijzelf trouwens ook: in het lange betoog vind ik geen enkele wilde fantasie die wordt aangeklaagd, wel een aantal ondeskundig aangeklaagde doch vermeende fouten van mijnentwege.
2. Dat ik onwetend zou zijn over recente archeologische bevindingen wordt niet zo expliciet aangeduid in de reactie van de heer Cuyt: dat ik steun op Fayder-Feytmans i.v.m. een wellicht minder dichte bewoning in de Kempen en Noord-Brabant beantwoordt hij met archeologische bevindingen die dit zouden tegenspreken voor Oost- en West-Vlaanderen. Dit is zeker niet ad rem. Bovendien beweer ik precies wel dat er in onze gewesten reeds een dichte bewoning was op het moment dat Caesar arriveerde.
3. Cuyt verwijt mij leugenachtige bronvervalsing: dit is hoogst onwaar en daar kom ik nog op terug bij de details die mij verweten worden. Laat mij hier volstaan met te zeggen dat ik het expliciet heb aangegeven waar er mogelijk een anomalie in de tekst staat, die kan opgelost worden door een emendatie (tekstverbetering). Dit is een geoorloofde historische methode, zeker in het geval men werkt met kopieën, en door het aangeven van de emendatie (tussen grote haken) is het evenmin bronvervalsing en nog minder een leugen.

Maar kom. Laten we ons in detail met de tekst van Cuyt bezighouden.

§ 1: “Het recent…”:

Hier uit Cuyt zijn misprijzen omdat er in het Woord Vooraf sprake is van het: “vernieuwend karakter van het onderzoek” en “hoog wetenschappelijk niveau”, en trekt dit vervolgens smalend in twijfel.

Het Woord Vooraf in Julius Caesar in België werd geschreven door prof dr. Carlos Steel (KULeuven) op basis van het verslag van prof. dr. Marc Van Uytfanghe (UGent en UAntwerpen). Voor de laster die daarop volgt verwijs ik naar hierboven. Cuyt trekt hiermee echter het wetenschappelijk oordeel en de deskundigheid van deze mensen (en bovendien van nog een hele hoop anderen) in twijfel.

§ 2: “Op blz. 39 stelt de auteur dat de castra-toponiemen waarschijnlijk teruggaan tot de tijd van Caesar…”:

Cuyt negeert hier de zeer omstandige voetnoot 39 waarin ik zeer voorzichtig een poging doe om helderheid te brengen in het probleem van de castra-toponiemen. Mijn standpunt is dat er rekening mee moet worden gehouden dat bepaalde castra-toponiemen kunnen ontstaan zijn in een periode van oorlog en vooral dat de bewoningssporen die men er terugvindt van een latere datum moeten zijn, bewoning die vaak vele sporen uitwiste, behalve het toponiem.

In zijn reactie hiertegen beschouwt Cuyt het uitwissen van de sporen van het castrum eerst als een regel, die wel niet absoluut is. Daarna stelt hij zonder meer dat er op een archeologische site hoe dan ook sporen van de oudste bewoningsfasen kunnen herkend worden, waarmee hij zichzelf tegenspreekt.

§ 3: “Wanneer de auteur…”

1. Bronvervalsing:

Cuyt verwijt mij dat ik er “meer dan eens van uitga dat de oorspronkelijke tekst fout is, wat dan de schuld is van de middeleeuwse kopiist”

Op welgeteld twee plaatsen stel ik een emendatie voor, maar interpoleer de tekst helemaal niet. Hierbij ga ik in op het geval uit § 3, uit BG II, 4: bij de aankomst van Caesar in het land van de Remi vraagt hij informatie “welke en hoeveel civitates er onder de wapens zijn” “Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent…”. Het antwoord dat daarop volgt past echter niet op die vraag: “alle Belgen zijn van Germaanse afkomst” “…sic reperiebat: plerosque Belgos esse ortos a Germanis”. Dat is een contextuele anomalie. Bij het overschrijven van teksten komen veel fouten voor, daar mag je jezelf eens op controleren, zeker als bepaalde zinsequenties tweemaal identiek voorkomen: de tweede sequentie wordt heel vaak vergeten. Ik geef dit in mijn tekst ook aan en stel een emendatie voor, voorzien van grote haken zoals dat in de historiografie gebruikelijk is, maar met een opmerkelijk resultaat: het antwoord krijgt zin. Kijk maar: “Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent et quid in bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos [quos in armis essent] esse ortos a Germanis” “”Toen hij aan deze (= de Remi) vroeg welke civitates en hoeveel er onder de wapens waren en wat ze in de oorlog waard waren, vernam hij: de meeste Belgi [die onder de wapens zijn] zijn van Germaanse afkomst”. Ik stelde deze emendatie nog voorwaardelijk (misschien is … door de scribent een fout gemaakt). Naast deze contextuele anomalie volgt er nog een andere aan het einde van de opsomming van alle Belgen: zonder de emendatie die ik voorstel blijken alle Belgen van Germaanse oorsprong te zijn. Welnu op het einde van de opsomming hoeveel manschappen de verschillende stammen onder wapens kunnen brengen, volgen er vier stammen die apart als Germaans worden genoemd en zich dus onderscheiden van de andere: “Atuatucos XVIIII milia; Condrusos, Eburones, Caerosi, Paemanos, qui in uno nomine Germani appellantur, arbitrari ad XL milia”  “de Atuatuci 19.000, de Condrusi, Eburones, Caerosi en Paemani, die onder een noemer als Germanen worden genoemd, schatten zij op 40.000”. Dit kan absoluut niet als de opsomming begint met “plerosque Belgos esse ortos a Germanis”. In heel wat uitgaven van vroegmiddeleeuwse teksten worden voor veel minder redenen teksten geëmendeerd, en met reden. Mijn vroegere collega G. Declercq (nu VUB) heeft mij ooit het volgende voorbeeld gesignaleerd voor het Liber Aureus Epternacensis waarin de teksten van de schenkingen aan de H. Willibrord en de abdij van Echternach werden opgetekend, uitgegeven als oorkondenboek door C. Wampach in de jaren 1920 en 1930. Toen A. Gasnault van één van die teksten de originele oorkonde terugvond, die was gebruikt als schutblad in een handschrift, bleek de oorspronkelijke tekst driemaal zo lang te zijn! Uit hetzelfde handschrift, meer bepaald in de tekst van 726/727 met daarin de schenking van goederen rond Antwerpen aan Willibrord, meende F. L. Ganshof op basis van inwendige kritiek een interpolatie te herkennen, nl. “Et illud teloneum, quod ad partem nostram ibidem venerat, concessimus atque donamus” “En de tol aldaar (= te Antwerpen), welke aldaar deels aan ons (= de schenkers Rauching en Bebelina) toekomt, hebben wij geschonken en  geven wij”. Omdat Rauching en Bebelina geen vorsten zijn, maar slechts potentes (lokale machtigen) beschouwt Ganshof deze passage als een interpolatie omdat volgens zijn onderzoek het heffen van tol een koninklijk prerogatief was in de Merovingische tijd. Op 19 vermeldingen van tollen in heel het Frankische rijk in die periode is de Antwerpse tol blijkens deze tekst de enige die niet in handen is van de koning. Daarop besluit hij dat deze passus geïnterpoleerd moet zijn. Heeft iemand toen geopperd dat Ganshof een leugenachtige tekstvervalser is? Neen. Velen hebben de interpolatie beaamd, zonder maar iets aan de argumentatie te kunnen toevoegen. Ook mijn eigen leermeester Adriaan Verhulst neemt ze over.

In het Antwerpse, meer bepaald vooral in archeologische middens, was de interpolatie die Ganshof aanduidde in deze tekst, zo overtuigend dat dit argument voldoende was om de hele tekst van Rauching als vals te beschouwen, zoals zij overigens met alle andere Antwerpse vroegmiddeleeuwse bronnen deden  (inclusief de Vita Eligii geschreven door de heilige Audoenus in de late 7^de eeuw) en de Annales Fuldenses. Dit was pas een staaltje van bronnenvervalsing, maar de historici, waaronder mijzelf, zijn er wel sportief bij gebleven.

Ik kom nog even op Ganshofs interpolatie terug: Adriaan Verhulst was er zeer opgetogen over dat ik de Ganshofs inhoudelijke kritiek heb kunnen steunen met een belangrijk objectief textueel element. Ik deed dat in mijn thesis, maar ook in een artikel dat in de Bijdragen tot de Geschiedenis is verschenen. Hoe heb ik dat gedaan? Wel, ik heb alle dubbel en driedubbel geformuleerde dispositiones (wilsbeschikkingen) uit de oorkonden in het Liber Aureus opgezocht, en vergeleken met originele Merovingische teksten uitgegeven door Lot en Lauer. Wat bleek? Alle wilsbeschikkingen in oorkonden die verwoord waren in twee of meer termen staan in de Merovingische oorkonding in dezelfde tijd. Verhulst noemde dit een staaltje tekstkritiek van Duitse degelijkheid. Wat staat er in Ganshofs interpolatie: “concessimus atque donamus” (perfectum en praesens), een combinatie die voor de latere oorkonding heel gewoon is, maar in de Merovingische tijd abnormaal. Het is dus meer dan kwetsend dat een niet-historicus zomaar vrijelijk en voor iedereen toegankelijk op het internet, mij een leugenachtige bronvervalser noemt.

2. “Muntschatten tonen aan dat er ook Belgische stammen uit het westen deel uitmaakten van de coalitie” (Cuyt bedoelt hier bij Bibrax).

Wij moeten hierbij eerst opmerken dat deze opmerking van Cuyt niet in De Bello Gallico staat, en dus niet kan behoren tot ons onderzoek.

“Dat ik niet op de hoogte zou zijn dat er archeologische gegevens zijn, nl. muntschatten, [die aantonen] dat er ook Belgische stammen uit het westen deel uitmaakten van de coalitie” is onjuist. Het artikel van L.-P. Delestrée in Revue du Nord van 1998 (Gaule Belgique, Belgium et Ambiani, l’apport de la numismatique) heb ik wel degelijk gebruikt, het staat in mijn bibliografie overigens, maar het bewijsmateriaal is mijns inziens niet voldoende om vol te houden dat de Ambiani erbij waren bij de coalitie die de nederlaag leed “[apud] flumen Axonam, quod est in extremis Remorum finibus”. Indien de slag plaatsvond bij het kamp van Berry-au-Bac en Bibrax, zoals G. Lobjois beweert te Saint-Thomas moet worden gezocht, zou er voor de Ambiani en de Belgen uit het westen geen probleem zijn om dat gebied te bereiken. Omdat de slag plaatsvond op de plaats waar de Aisne de grens van het gebied der Remi vormt (en dit is van zuid naar noord in de Argonne; pas vanaf Vouziers loopt de Aisne dwars door het gebied van de Remi van oost naar west om op één welbepaalde plaats het gebied van de Remi te verlaten), moesten de Belgen uit het westen (de Ambiani) voorafgaandelijk het gebied van de Remi volledig hebben doorkruist om aan die coalitie te participeren. Zoals de Remi loslippig waren om Caesar inlichtingen te geven, zou een dergelijke militaire operatie in hun eigen territorium niet onvermeld zijn gebleven.

Nu kan hiertegen worden ingebracht dat de Aisne ook in het westen aan de uiterste grens van het gebied van de Remi reikt. Andere argumenten en evidenties, waaronder de toponymische overeenstemming Bibrax-Les Bièvres, Castra-Chestres, de afstand van Bibrax tot de plaats waarop Caesar verbleef toen de Remi zijn hulp inriepen, de beschrijving van het kamp aan de Aisne dat aan één zijde door mensenhanden werd versterkt en langs de andere kant uit een natuurlijke wal bestond, en vooral de geografische overeenstemming van de troepenbeweging van de Belgische coalitie zoals beschreven in De Bello Gallico, die eerst Bibrax aanviel en daarna vanuit het gebied van de Remi Caesars bevoorrading kon afsnijden (wat voor Berry-au-Bac en Saint-Thomas TOTAAL onmogelijk is) zijn bepalend en definitief. Ook voor de suggestie van Beaurieux door R. Nouwen is de opeenvolging van de militaire bewegingen geografisch gezien onmogelijk. Alle lezers mogen dit proberen uit te tekenen. Ik nodig ze hierbij uit om dat te doen. De configuratie van de Aisne en de bijhorende plaatsen tussen Vouziers en Autry met een tegenstander afkomstig uit het oosten is uniek.

Nu heb ik ook inhoudelijke argumenten uit De Bello Gallico om dat aan te tonen: Caesar stuurt zijn bondgenoot Diviciacus, leider van de Haedui (de volksstam die Caesar heeft geholpen het jaar voordien tegen de Helvetii), naar het land van de Bellovaci (omgeving Beauvais in het westen) precies met de bedoeling de Belgische coalitie niet tot een grotere eenheid te laten komen, met expliciet erbij vermeld "omdat hij niet wil strijden tegen zo’n talrijke vijand" (BG II, 5: “manus hostium distineri, ne cum tanta multitudine uno tempore confligendum sit. Id fieri posse, si suas copias Haedui in fines Bellovacorum introduxerint et eorum agros populari coepreint” “…om de legermacht van de vijand (= de Belgi) uiteen te houden opdat niet in een keer tegen zo’n grote strijdmacht een conflict zou moeten aangegaan worden. Dit was mogelijk, indien de Haedui hun troepen naar het gebied van de Bellovaci zouden leiden en hun akkers begonnen te verwoesten”). Tot daar exact wat De Bello Gallico zegt, zonder ook maar iets aan de tekst te wijzigen. Tot daar ook dit eerste deel.

Hans Rombaut

Beste bezoeker,

Op archeonet is de discussie afgelopen na Hans' laatste reactie (cf. reactie op Roger archeonet).
Hans bewijst hierin wel degelijk dat hij de archeologie niet minacht maar juist aanmoedigt. Hij eindigt met de volgende woorden: 'eerlijkheid duurt nog altijd het langst. Jaloezie is een slechte raadgever'. Archeonet heeft bij deze de discussie gesloten (op uitzondering van een laatste reactie van heer Cuyt die als allerlaatste reactie opgenomen is).

We zijn archeonet zeer dankbaar dat we hebben kunnen gebruik maken van hun discussieplatform.

En nu terug positief nieuws:

We hebben net ontdekt dat er een recensie staat op BOEKEN uitpers.

Met Julius Caesar van Italië naar Tongeren
door Paul Vanden Bavière

Hieronder vindt u de link want ik moet aan de redactie aldaar nog toestemming vragen om het te mogen zetten op deze blog.
Ze vragen dat om te doen.

http://www.uitpers.be/boek_view.php?id=1367

Beste bezoeker,

Ik wilde even de gelegenheid nemen om iemand in het bijzonder te bedanken.
Hans heeft zijn boek opgedragen aan Maurice A. Arnould o.w.v. zijn wetenschappelijke eerlijkheid, dat hij er niet meer in geloofde dat de Sabis de Selle is omdat het geografisch niet klopt. Hij voegde eraan toe, dat als Hans zich ooit met de Bello Gallico zou bezighouden, met zijn stelling geen rekening meer te houden. Zonder deze uitspraak zou dit boek wellicht nooit ontstaan zijn.
Wel, ik heb ook iemand te bedanken, zonder wie deze blog nooit was ontstaan.
Enkele maanden terug vertelde Laurent Provost, een zeer pientere jongen van 10, me dat hij een blog had aangemaakt en dat ik maar eens een kijkje moest nemen.
Laurent ken ik van de Academie voor Muziek en Woord, waar hij de richting Woord volgt. Hij is daarnaast ook acteur.
Hij vertelde me dat het maken van een blog helemaal niet moeilijk is en dat ik dat ook kon. Want van websites maken heb ik naast Frontpage geen benul. Omdat zonder dit gesprekje deze blog niet was ontstaan draag ik mijn blog aan hem op.
Meer info over Laurent vindt u op
http://www.bloggen.be/laurent

Bedankt Laurent!!!

Het bezoek met de mensen van Teleac aan Tongeren in 1989-1990

Toen ik de voorloper voorbereidde van mijn boek “Julius Caesar in België”, het artikel “Romeinse stad op een kruispunt van wegen, Tongeren” voor de televisiereeks en bundel “Steden des Tijds” van de Nederlandse televisiestichting Teleac, vroegen de uitgever en de programmamaker Maurits van Rooijen en Timo van der Eng aan mij een bezoek voor hun mensen te organiseren aan Tongeren om informatie in te winnen over de locaties en de documenten die moesten dienen voor de illustraties bij de tekst en het maken van de film. Ik bereidde dit bezoek voor na de stadsdiensten te hebben gecontacteerd, die mij verwezen naar stadsarchivaris Helsen enerzijds en anderzijds zegden dat het Gallo-Romeins museum tijdens de openingsuren gewoon kon bezocht worden. Tijdens de voormiddag maakte ik een afspraak met mijnheer Helsen van het stadsarchief en voor de namiddag voorzag ik een bezoek aan het Gallo-Romeins museum. De groep Nederlanders bestond uit ongeveer 8 tot 10 personen.

Op het stadsarchief werd het een prachtige ontvangst, de nodige documenten werden bovengehaald en besproken met o.m. illustratieverantwoordelijke Henk Bas. Met de welbekende Limburgse gastvrijheid werden we door de stadsarchivaris nadien onthaald op een middagmaaltijd met kaas en wijn voor iedereen. Dat scheelde een stuk in mijn onkosten. Ik ben hem er nog altijd dankbaar voor.

In het Gallo-Romeins museum zou ik een rondleiding doen. Die had ik van tevoren grondig voorbereid. De rondleiding begon vredig, maar na een tijd werd onze groep van op een afstand door iemand gevolgd. Toen ik met mijn uitleg begon over de basis van de rijkdom van de stad, het graan, en vertelde dat er daardoor ook luxueuze huizen in het Romeinse Tongeren moeten geweest zijn, kwam deze persoon plots tussen al ruziemakend: “Jij kent hier niets van”, brieste hij, “al wat je zegt is onzin. Ten andere dit was een stad van arbeiders. Hier is nog nooit een morzel mozaïek gevonden”. Het hield niet op. Door dit tumult hebben we de rondleiding voortijdig afgebroken.

Iets dergelijks had ik nog nooit meegemaakt. Zelfs toen ik probeerde in te brengen dat ik in opdracht van Teleac gedurende vele maanden een historisch-geografische studie van Tongeren had gemaakt, en verbonden was aan de dienst van prof. A. Verhulst aan de Universiteit van Gent luwde de woede niet. Enfin, ik had mijn verhaal grotendeels kunnen doen, dus liet ik het maar zo. In een erg bevreemdende sfeer nam ik afscheid van Timo van der Eng en de anderen.

Enkele dagen later was er belangrijk archeologisch nieuws op het TV-journaal van de VRT: te Tongeren was de grootste mozaïek gevonden die ooit in Gallië was ontdekt! Daarna kreeg ik te horen vanuit Utrecht dat voor de illustraties van mijn tekst verder geen beroep meer op mij werd gedaan. Toen pas voelde ik aan wat er aan de hand was.

Om mijn auteursschap te behouden ben ik vanaf toen altijd zelf naar Utrecht gegaan, op eigen kosten, mij ervan vergewissend dat ik niet werd geschrapt. Ik heb er niet kunnen voor zorgen dat ik bij de afwerking van het programma niet verder nodig was, maar mijn tekst heb ik op mijn naam kunnen houden door mijn lijfelijke aanwezigheid op de redactie van Teleac. Toen het programma uiteindelijk zou worden uitgezonden, werd ik zelfs niet verwittigd. Ik heb zelf moeten opvolgen wanneer het werd uitgezonden en heb het dan pas voor het eerst gezien. Bij het begin verschenen heel andere mensen dan ik in beeld, die het verhaal van Tongeren en het graan in beeld brachten: het waren de mensen van het Gallo-Romeins Museum die in een in scène gebrachte filmsequentie wat graankorrels van de akkers rond Tongeren opraapten. Van de auteur van die stelling was geen spoor meer!

Het TV-programma was echter samen met de bijdrage van Marc Boone over Gent in dezelfde reeks voorzien in de cursus Historische Kritiek voor de licenties, die toen nog beurtelings door prof. Prevenier en prof. Verhulst aan de Universiteit Gent werd gegeven, tijdens het academiejaar 1990-1991. Ieders verbazing was groot.

Voor diegenen die de exacte data van deze feiten willen opzoeken deel ik nu al mede dat ik al mijn zakenagenda’s sinds 1986 heb bewaard.

Hans Rombaut

Beste lezer,

Zoals aangekondigd zullen in deze rubriek een aantal getuigenissen van Hans komen waaruit zal blijken waarom Hans zo lang heeft gezwegen, en ja zelfs een wereldautoriteit zoals Prof. Dr. A. Derolez heeft gevraagd om te waken over zijn vondsten.

Tot later,
Ellen

Beste Roger,

Ik ben blij dat u dit vraagt. Het geeft mij de gelegenheid in te gaan op een zwaar probleem, nl. het amateurisme in de wetenschap.

De vervalsing van de Sarapis-scherf werd ontdekt door prof. dr. W. Clarysse en werd gepubliceerd in 'Avra Bulletin 3' van 2002, p. 5-7, niet op basis van archeologische argumenten, maar van paleografische. Prof. Hugo Thoen heeft er nadien ook de valse archeologische kenmerken van gepubliceerd. Het wetenschappelijke bedrog werd pas vastgesteld 35 jaar na het ontstaan van het falsum geproduceerd door medewerkers van de AVRA.

Bedenkelijker is het gesteld met het verweer van AVRA. Speurend naar de falsarissen enquêteerde men in een latere 'AVRA Bulletin' de medewerkers aan de opgravingen die het falsum hebben opgeleverd in de periode augustus-september 1968 die nog in leven zijn. Wij citeren: "Uit hun verklaringen... blijkt overduidelijk dat de Sarapisscherf het resultaat is van een uit de hand gelopen grap. Het duwen van nagels, bloempotscherven e.d. in de af te schaven grond behoorde immers tot de 'joke' van de dag".

Kunt u dat geloven? En daar volgt dan een beetje verder: "Zowel opgravingsleider F. Lauwers als ... J.L. De Cannière en J. Van Herck werden in de maling genomen".

Kan u dat geloven? De bron, nl. de af te schaven of te onderzoeken bodem, werd door de medewerkers al op voorhand beschadigd! Van de daders is vervolgens geen spoor: de rest van de enquête mondt uit in een "[anoniem] medelid die <sic> reeds vanaf het prille begin aan de opgravingen deelnam. Uit zijn verklaringen konden wij distileren dat slechts 1 persoon deze fratsen uithaalde...". Enquête gesloten. Eén fratser zonder naam! En aan het begin van het verhaal behoorden de fratsen tot de "joke van de dag"! De scherf blijft zelfs te bewonderen in een museum.

Stel u voor dat zo'n stelletje amateurs wordt losgelaten in een experimenteel scheikundig laboratorium? Of dat ze eens de besturing gaan bedienen van de installaties van bepaalde bedrijven in de Antwerpse haven zonder de controle van bevoegden? Tja, in de zachte sector of de geschiedenis kan dat blijkbaar geen kwaad. Dat serieuze mensen, zoals R. Van Passen de Sarapis-informatie nadien hebben gebruikt in hun publicaties, o.m. de lijvige dorpsgeschiedenissen van Kontich en Wilrijk, en dat de vondst ook verder in het wetenschappelijk onderzoek vermeldingen krijgt (ja, zelfs in het buitenland) is blijkbaar niet erg!

En de erevoorzitter van die vereniging noemt mij een "bronvervalser"! Ge moet maar durven, niet? Mij beschuldigen van de trukendoos te hanteren, waar ik een ernstig ondersteunde emendatie aan de tekst van De Bello Gallico aanbreng, volgens alle regels van de historische kritiek! Lees dat maar na op www.bloggen.be/julius_caesar_in_belgie onder "Antwoord op Cuyt: deel 1". Een amateur die met het grootste dilettantisme een serieus onderzoeker zoveel mogelijk schade probeert toe te brengen, inclusief diens uitgevers van zijn publicatie Universa en de historische kring Het Wiel, welke zich momenteel aan het beraden zijn welke stappen ze hiertegen kunnen ondernemen. Die mij beschuldigt van 10 jaar wetenschappelijke achterstand en onwetendheid, terwijl hij mijn eigen baanbrekende, internationaal uitgegeven publicatie over Tongeren uit 1990 niet eens kent!

Het probleem van het amateurisme in de wetenschap komt op vele plaatsen voor, daar waar de bevoegde overheid de middelen niet ter beschikking stelt om onderzoek te doen. Dit wordt nog terecht aangeklaagd in KNACK van deze week blz. 59 door Philippe Crombé (UGent). Opgravingen kosten handenvol geld en een beschaafd Europees land heeft de plicht van daarin te investeren. Omwille van economische motieven bezuinigt de overheid echter steeds eerst in deze middens. Dat is ontoelaatbaar: ik zou niet graag de locaties die ik in mijn boek aangeef naar de verdoemenis zien helpen door dergelijke falsarissen.

Tussen haakjes: de informatie over de sponsoring van AVRA, waarnaar u mij vraagt, werd mij gisteren (6 juli 2006) medegedeeld door prof. Willy Clarysse zelf. Werd hij hierover door de AVRA misschien nog een keer te meer opgelicht? Immers, was de falsaris misschien geen fratser? We citeren de Leuvense hoogleraar: "Het besluit van al deze overwegingen is dat de tekst op de scherf niet geschreven is in de Oudheid, maar een vervalsing van iemand die graag wilde aantonen dat er in onze gewesten in de Oudheid niet alleen Latijn, maar ook Grieks werd gesproken". Puur bedrog dus!

Tenslotte nog dit: amateurs in de wetenschap zijn niet verboden. Ze kunnen helpen onder deskundige leiding van specialisten in het vak. Maar het is stuitend dat iemand zo eigengereid als Cuyt en zonder enige deskundigheid terzake kan uithalen naar een gediplomeerd onderzoeker op een website van een vakspecialisatie. De vuiligheid staat nu al voor de vijfde dag op het worldwideweb! IK NEEM DIT NIET en overweeg juridische stappen. Hic et nunc eis ik een rectificatie en verontschuldigingen. Intussen wordt een rubriek "Straffe toeren" opgestart op www.bloggen.be/julius_caesar_in_belgie waaruit zal blijken waarom ik mijn bevindingen niet voor de publicatie ervan kon prijsgeven. Integendeel zelfs, ik heb een wereldautoriteit moeten vragen met een onkreukbare wetenschappelijke reputatie, even eerlijk als Maurice Arnould was, met name prof. dr. Albert Derolez, om in de periode dat mijn onderzoek noodgedwongen aan derden werd medegedeeld, te waken over de wetenschappelijke eigendom ervan. Eerlijkheid duurt nog altijd het langst. Jaloezie is een slechte raadgever.

Hans Rombaut

Hoe groot de ondeskundigheid van de heer G. Cuyt wel is bewijst hij in de paragraaf die begint met “Op blz. 88 verwondert [Rombaut] zich erover dat de grote Romeinse muur van Tongeren vroeger alleen als een statussymbool werd aangezien. Hij is er niet van op de hoogte dat de archeologen al meer dan 10 jaar een andere mening zijn toegedaan”. Het is niet mijn schuld dat bepaalde archeologen mijn bijdrage in de bundel van Teleac “Steden des Tijds” wel kennen maar niet (willen) citeren. Die studie stelde ik op in 1989 en verscheen in Utrecht in 1990.

Ik was namelijk de eerste die de defensieve functionaliteit van de Tongerse muur tegen alle autoriteit in heb geponeerd. De militaire functie werd in de oudere literatuur ontkend omwille van de grote omtrek van de muur (bijna 4,5 km), en werd daarom als onverdedigbaar beschouwd. Op blz. 20 van mijn bijdrage in “Steden des Tijds” beschrijf ik eerst welk enorm bouwwerk de muur van Tongeren uit de tweede eeuw na Chr. wel is. Daarna leest u het volgende: “Men heeft wel beweerd dat de muur primair gebouwd was als statussymbool. Voor die opvatting pleit dat de aanleg tot stand kwam in een tijd van vrede. Maar een dergelijk bouwwerk moet toch ook tenminste defensieve redenen hebben gehad…”

In bepaalde publicaties werd mijn uitspraak nadien overgenomen, maar nergens wordt er enig bijkomend steunend motief voor gegeven. Omdat mijn stelling werd overgenomen – zonder naar mijn artikel te verwijzen – heb ik nu in mijn boek 'Julius Caesar in België' mijn uitspraak herhaald en gemotiveerd. Natuurlijk ken ik de latere (archeologische) literatuur uit Tongeren. Ik weet ook dat daar geen enkel bijkomend element in te vinden is om die stelling te motiveren. Daarom heb ik dit nu in mijn boek wel gedaan, en nog wel op basis van de gegevens uit 'De Bello Gallico', wat nergens in de oudere of de jongere literatuur over Tongeren voorkomt. Mijn argumentatie van 2006 gaat dus rechtstreeks terug naar de oudste en originele stelling hierover, die niet 10 maar 16 jaar geleden door mijzelf werd gepubliceerd. Om dit te staven en om de originaliteit van mijn stellingen aan te tonen (niet alleen die over de muur maar nog vele andere) wordt de volledige tekst van 1990 op www.bloggen.be/julius_caesar_in_belgie geplaatst onder “Steden des Tijds”. De bezoeker kan er zich dan over vergewissen dat ik geen leugenaar ben, geen bronvervalser, geen wetenschappelijke dief, maar een eerlijk onderzoeker. Wat wetenschappelijke eerlijkheid betreft moet ik er niet aan herinneren dat de AVRA, Cuyts archeologische vereniging, een van de laatste en schandelijkste bronvervalsingen op haar actief heeft, ontmaskerd door prof. dr. Willy Clarysse (KULeuven), nl. de Sarapis-scherf met Grieks opschrift in de bodem geschoven in opdracht van een van de sponsors van zijn vereniging. Ikzelf heb totaal geen minachting voor de archeologie en heb al dikwijls dankbaar gebruik gemaakt van de resultaten van hun degelijk onderzoek. Ik nodig iedereen uit om in mijn publicaties (en dat zijn er nogal wat) enige minachting voor de archeologie terug te vinden.

Hans Rombaut

door Rombaut op 06 juli 2006 16:13: archeonet

Ik ben het volkomen eens met de uiteenzetting van dhr. Werner Wouters. In plaats dat er een constructief iets op poten wordt gezet, is er uit de reactie van de heer Cuyt enkel maar misprijzen en kwaadsprekerij gemoeid.
Is archeonet dan de plaats om mensen totaal voor aap te zetten? Ik denk het niet. Een mens zou inderdaad denken dat er meer achter zit. Is het misnoegdheid of alwetendheid?

Laat me even toe op te merken dat de heer Cuyt eigenlijk geen bevoegdheid heeft om zich uit te spreken over zulke zaken. Bovendien heb ik me pas laten vertellen dat de heer Cuyt geen professioneel archeoloog is, maar wel regentaat geschiedenis. Daarom vind ik het ongepast dat de heer Cuyt uitspraken doet die ronduit beledigend, aanvallend en denigrerend zijn.

Ik raad de heer Cuyt dan ook aan om naar de toekomst toe minder 'powerfull' te reageren. Het voeren van een constructieve dialoog met de heer Rombaut staat eens zo netjes. Trouwens, archeonet dient volgens mij echt niet om mensen moedwillig te beledigen.

Schrik dus niet, heer Cuyt, dat collega archeologen je misschien zelf eens openbaar voor schut zetten...

Historici - archeologen, een onmogelijk huwelijk?

Eens te meer is de publicatie van een historische studie de aanleiding voor een partij schaduwboksen (of moeten we zeggen moddergooien) tussen archeologen en historici.
Eens te meer blijkt hoe diep de kloof tussen beide disciplines kan zijn.
Sommige archeologen voelen zich nog steeds misdeeld en geminoriseerd in de academische wereld en in de wetenschappelijke belangstelling. Ze compenseren dit dan maar met absurde claims als zouden zij als enige historische discipline objectieve feiten weergeven. (Het fabeltje van ‘de bronnen liegen niet’). Gemakkelijk voorbijgaand aan de interpretatieproblematiek door de archeoloog, de problematiek van de selectie van de vindplaats en de vraag in hoeverre de resultaten van een archeologische opgraving gestuurd worden door de initiële vraagstelling.
Sommige historici slagen er ook nog steeds in om zonder verpinken te publiceren over vroegmiddeleeuwse stadsontwikkeling zonder één verslag van de intussen toch al iets talrijker opgravingen in vroegmiddeleeuwse kernen te vernoemen. Faut le faire.

Daarom zouden wij toch, grenzeloos naïef (?) een lans willen breken voor wat meer terughoudendheid in de reacties op archeonet op de publicatie van Hans Rombaut.
Een historicus die met een historische bron in de hand gaat stappen door het landschap kan kwalijk van onwil, vakidiotie en ivoren toren mentaliteit beschuldigd worden.
Of het boek van Hans Rombaut ongelofelijk vernieuwend is weten we niet. Of hij volledig gelijk heeft weten we ook niet. Wat we wel weten is dat de reactie van dhr. Cuyt toch wel zeer scherp is gesteld. Wat wil dhr. Cuyt bereiken? Mogen historici alstublieft ook nog even een studie plegen? Of moeten historici zich beperken tot het lezen van kranten?
Wat is er mis mee dat historici de archeologie als een hulpwetenschap beschouwen? Archeologen zouden het historisch onderzoek ook vaak beter als een hulpwetenschap bij hun opgravingen betrekken.

Een ander punt is het feit dat dhr. Cuyt dhr. Rombaut verwijt met oude theorieën af te komen. So what? In Duitsland vonden archeologen meer als honderd jaar na datum dat Theodor Mommsen gelijk had met zijn hypothese voor de exacte locatie van de Varus-slag.
Vóór die archeologische ontdekkingen, mijnheer Cuyt, hebben mensen zeer luid kunnen roepen dat daar geen archeologische vondsten gedaan waren en dat auteurs een honderd jaar oud theorietje van een overschatte historicus nakauwden.

Zijn wij overtuigd van mijnheer Rombauts gelijk? Neen, wel doen we een oproep aan wetenschappers van goede wil om deze hypothesen grondig te onderzoeken. We zijn ervan overtuigd dat alle nieuwe hypothesen die een beetje op argumenten gestoeld zijn, een katalysator kunnen zijn voor het wetenschappelijk onderzoek.
Laat ons de studie van mijnheer Rombaut nemen voor wat ze is, een bijdrage aan een bekende wetenschappelijke vraag, vanuit historisch-geografische hoek. Een aanleiding voor verder onderzoek, ook archeologisch.
En mocht mijnheer Cuyt zijn pamflet (want dat is het nu) willen herwerken en uitwerken tot een grondige archeologische evaluatie van dit boek, graag.

Wij zijn dan ook niet gelukkig met de toon van het artikel op Archeonet, toch een plaats waar vaak wordt opgeroepen tot interdisciplinair overleg en wetenschappelijke kruisbestuiving.

Pieter-Jan Lijnen, historicus
Werner Wouters, archeoloog

door Pieter-Jan Lijnen en Werner Wouters op 05 juli