Einsiedeln.

Rainer Maria Rilke was een van de belangrijkste Duitstalige dichters van de twintigste eeuw. Volgens bepaalde critici en enthousiaste lezers de belangrijkste. Door zijn vele reizen, als moderne nomade, door zijn ruime belangstelling voor de beeldende kunst en voor vreemde culturen in het algemeen, zijn talenkennis en zijn vele relaties met kunstenaars, denkers en andere creatieve culturele actoren (Van Nietzsche en Rodin, tot Verhaeren, Maeterlinck en Lou Andreas  Salomé ) werd hij ook een Europese figuur. De belangstelling voor zijn werk heeft allerlei gradaties gekend. Ook in Nederland en Vlaanderen. Maar vooral sinds de late jaren zeventig werd zijn werk veelvuldig in het Nederlands vertaald en verschenen tal van nieuwe biografieën en studies die de grote betekenis van zijn oeuvre voor de ontwikkeling van de Europese literatuur belichtten. Het werd als maar duidelijker dat hij een plaats verdiende naast T.S.Eliot en James Joyce. Wie een dieper inzicht in zijn oeuvre wil krijgen moet oog hebben voor zijn afkomst, voor de opvoeding die hij kreeg, voor zijn studiejaren, voor het literaire klimaat waarin hij als dichter startte, voor de later invloeden die hij onderging en voor de groei van zijn poëticale inzichten. Zoveel redenen om zijn levensverhaal bij een inleiding tot deze bloemlezing niet te verwaarlozen.

Zijn leven

René Karl Wilhelm Johann Maria Rilke werd op 4 december 1875 in Praag geboren.

Hij was een zevenmaands kind. Praag behoorde toen tot het Oostenrijks-Hongaarse kroondomein Bohemen en was een ‘drievolkerenstad’, bewoond door Tsjechen, Duitsers en Joden. Zijn geboortehuis, een bescheiden huurwoning, stond in de Heinrichgasse, een straat die nu gelegen is in Prag-Neustadt. Vlak in de buurt van de Herrengasse waar de welstellende ouders van zijn moeder woonden en de Wenzelsplatz en de Sankt Heinrichskirche, waar hij katholiek gedoopt was.

De stad Praag was een stad met een sterk klassenonderscheid. Een stad vol vetes en valsheid.  De Duitstalige minderheid had het voor het zeggen.’Het Duitse Praag’, schreef Kish‘, bestond bijna uitsluitend uit rijke bourgeoisie, eigenaars van bruinkoolgroeven, commissarissen, hophandelaren, suikerfabrikanten, eigenaars van textiel- en papierfabrieken en bankdirecteurs; in hun kring bewogen zich professoren, hogere officieren en ambtenaren’.

Zijn ouders, Sophie (Phia) Entz (1851-1931) en Josef Rilke (1838-1906) behoorden tot de Duitssprekende minderheid van de stad.

Ze waren in 1873 gehuwd en hadden tevoren al een dochtertje gehad dat kort na de geboorte gestorven was. Hij was de enige zoon uit dit huwelijk. Zijn moeder stamde uit een hoogburgerlijk gezin (haar vader was een welvarende industrieel) en was een trotse, eerzuchtige vrouw. Als meisje van goeden huize was zij met een man van lagere stand gehuwd die haar niet de status kon bezorgen waar ze naar verlangde. Zij kleedde zich als een dame van de bourgeoisie graag in het zwart in navolging van de aartshertogelijke weduwen van haar tijd. Haar maatschappelijke eerzucht kon ze alleen uitleven in dagdromen, al te sporadische theaterbezoeken en participatie aan het mondaine uitgangsleven. Toch kon enige mensenkennis en een zekere emancipatiedrang haar niet ontzegd worden. Bovendien koesterde zij ook literaire aspiraties. Ze hield een dagboek,haar ’Ephemeriden’. In vergelijking met het latere werk van haar zoon betekende dit nauwelijks iets. Maar het getuigde toch van een bepaalde levensstijl.

Haar fanatieke en bigotte vroomheid was al zeer vlug voor haar zoon een bron van ergernis en heeft een zeer slechte rol gespeeld in het proces van zijn jeugdige ontwikkeling. Daarbij kwam nog dat ze hem als plaatsvervanger zag van haar gestorven dochtertje en dat ze hem in zijn eerste jaren als een meisje probeerde op te voeden. Zo vond ze dat hij met poppen moest spelen en liet zij hem tot zijn zesde jaar, het jaar dat hij voor zijn eerste onderwijs naar de volksschool van de Piaristen gestuurd werd, meisjeskleren dragen.

Dat zijn ouders als eerste school de Piaristenschool uitkozen, had niet alleen met de ligging van de school te maken, op de hoek van Graben en van de Herrengasse, maar ook met het feit dat die school vooral bezocht werd door de zonen van de hogere Duitstalige middenstand. Dat zijn moeder hem toen al wat Frans en goede omgangsvormen geleerd had, was ongetwijfeld nuttig, maar dat ze hem steeds naar school vergezelde en hem elke dag van school afhaalde, terwijl ze met hem Frans praatte, zorgde ervoor dat zij hem nodeloos van zijn makkertjes isoleerde. Niet alleen had hij nauwelijks contact met de Duitstalige leerlingen, maar nog veel minder leerde hij de Tsjechische jongens kennen die op de nabijgelegen school zaten.

Zijn vader, Josef Rilke stamde uit een Boheems boerengeslacht. Hij was atletisch gebouwd en elegant, maar had een wankele gezondheid en een zwak karakter. Naar keizerlijk -koninklijk voorbeeld droeg hij een bakkebaard, was graag mooi gekleed en was tuk op militaire outfits. Later, als ouwe heer, bleek hij nog een verwoede rokkenjager te zijn. Als aspirant-officier nam hij na tien jaar diensttijd ontslag uit het leger toen hij zich alweer voorbijgegaan voelde voor een bevordering en geen uitzicht meer had op een geslaagde militaire carrière. Ook gezondheidsproblemen zouden daarbij een rol hebben gespeeld. Er werd gesproken van een halskwaal. Het werd dan maar een baan bij een spoorwegmaatschappij.  In de tijd dat zijn zoon geboren werd was hij er magazijnchef. Bij zijn pensionering was hij inspecteur (Revisor).

Rilke was een enig kind in een ongelukkig huwelijk. Reeds bij zijn geboorte was het huwelijk van zijn ouders bedreigd. Vooral de ontgoocheling van zijn moeder, die niet tegen het statusverlies opgewassen was en de zwakheid en de mislukkingen van haar man niet langer kon verdragen, was een storende factor. Het huwelijk kon niet lang standhouden. Phia kon haar man maar niet vergeven dat hij haar geen toegang kon verschaffen tot de adellijke kringen van de stad. In 1884 volgde de scheiding. Phia huurde een eigen woning, eerst nog in Praag, later in Wenen, en zij eiste het recht op haar kind verder op te voeden. Rilke ging voorlopig bij zijn moeder wonen.

De scheiding van zijn ouders droeg ertoe bij dat in 1886 de beslissing werd genomen René, zoals hij toen nog heette, naar de lagere cadettenschool van Sankt Pölten te sturen, waar hij tot 1890 verbleef. De schok die de tegenstelling tussen de moederlijke verwenning en de ruwe mentaliteit van het militaire schoolwezen veroorzaakte, heeft Rilke nooit helemaal kunnen verwerken. De betalende leerling werd aan een strenge discipline onderworpen. Uit brieven aan zijn moeder blijkt dat hij hard heeft geleden onder het strenge internaatsleven. In het verhaal ‘Die Turnstunde’, waarvan de definitieve versie in 1902 verscheen, beschrijft hij hoe nefast de gruwel van een hels reglement en een uiterst strenge behandeling op een jonge rekruut kan inwerken. Nadat hij naar de hogere cadettenschool van Märisch-Weiszkirchen verhuisd was en zich daar al even ongelukkig voelde, verliet hij wegens lichamelijke klachten in juni 1891 definitief de militaire onderwijsinstelling. Meteen betekende dit het einde van de hoop op een militaire loopbaan, die zijn ouders voor hem gekoesterd hadden. Of hoe een mislukt huwelijk en een verkeerde opleidingskeuze voor een zoon de jeugd van de zoon tot een hel kunnen maken.

Door toedoen van zijn oom Jaroslav, die plannen met hem had, kon hij in september 1891 al naar de handelsacademie van Linz. De studies vielen er mee, maar de stof die hij diende te verwerken was enorm. De stad beviel hem. Hij mengde zich, nog steeds in militair uniform, in het uitgangsleven en bezoekt musea en concerten. Toch houdt hij het in die school maar één jaar vol. Hij heeft tijdens dat hele jaar overigens veel aan zelfstudie gedaan, veel gelezen en gedichten geschreven.Zijn vertrek uit Linz heeft wellicht ook te maken met een avontuur met een oudere vrouw.

Oom Jaroslav zorgt opnieuw voor een oplossing. Hij financiert met een legaat de verdere scholing van zijn neef, van wie hij verwacht dat hij later zijn advocatenpraktijk kan overnemen. Na Jaroslavs dood zullen zijn dochters de maandelijkse toelagen van het legaat blijven betalen. Door privé-onderwijs te volgen kon Rilke zich voorbereiden op het behalen van de maturiteitsproef( das Abitur). De bedoeling was dat hij daardoor toegang zou krijgen tot het universitaire onderwijs. In 1895 doorstond hij met glans zijn maturiteitsproef.Tegelijk wilde hij zich ook zichtbaarder profileren in het Praagse literaire leven.

In 1893 wordt hij voorgesteld aan Valerie (Vally) David von Rhonfeld. Zij wordt zijn verloofde en neemt de productiekosten op zich van zijn eerste dichtbundel Leben und Lieder (1894). De bundel bevatte klankrijke verzen, waaruit nog geen eigen profiel zichtbaar werd, die af en toe vrij stuntelig waren en nogal epigonaal aandeden. De relatie met Vally leidde al vlug tot een breuk. Bijna even snel als zij tweeënhalf jaar voordien was aangeknoopt.

Na de breuk met Vally begint Rilke ook de directe omgeving in zijn dichtkunst te betrekken. Hij betrekt herkenbare locaties van de stad Praag, het Praagse leven en landschappen uit de regio in zijn poëzie en probeert zich ook wat meer in te leven in de aspiraties van de Tsjechische bevolking en haar geschiedenis.

De titel van de nieuwe bundel Larenopfer, die hij op de valreep van de jaarwisseling 1895-1896 publiceert, verwijst naar die veranderde dichterlijke houding. Hij beschrijft hier Praagse figuren, bruggen en locaties en in het mooie ‘Volksweise’, een liedje uit zijn jeugd gezongen bij het ‘Kartoffeljäten’ op een Boheems aardappelveld. Dichterschap wordt hier gezien als een offer aan de Laren, de beschermgoden van huis en vaderland.

In 1896 verschijnt ook het eerste nummer van een eigen tijdschrift. Het krijgt de bescheiden naam Wegwarten ( Wilde cichorei), hij houdt het drie nummers vol. Nummers die hij gratis uitgedeelde. In die periode had hij ook een flirt met Làska  von Oesteren, nadat hij haar om een bijdrage voor Wegwarten verzocht had.

Naar het einde van zijn Praagse tijd toe schreef hij niet alleen gedichten maar ook toneelstukken. Die toneelstukken werden niet alleen gepubliceerd maar werden ook op de planken vertolkt. Zo was er in 1897 de première van Im Frühfrost met de beroemde Max Reinhardt in de hoofdrol.

Belangrijk voor zijn verdere ontwikkeling als dichter en voor zijn wetenschappelijke vorming was het feit dat hij Praag inruilde voor München. In Praag had hij wel al kunstgeschiedenis, literatuurgeschiedenis, filosofie en rechts - en staatswetenschappen gestudeerd, in München liet hij zich inschrijven voor kunstgeschiedenis, esthetica en Darwinistische evolutieleer.

Een reeks balladeske anti-Christusgedichten Christus. Elf Visionen dateren ook uit die tijd. Het waren verzen die hij tijdens zijn leven nooit publiceerde, maar waarin hij de Christusfiguur elk middelaarschap ontzegde en zelfs het idee dat Christus God kon zijn verwierp.

Na lectuur van Jesus der Jude van Lou Salomé (1861-1937) keek hij uit naar een ontmoeting met haar, omdat hij vond dat zij gelijkaardige, heterodoxe theologische inzichten had.

In München zocht hij contact met allerlei schrijvers. Hij nam deel aan literaire bijeenkomsten, zocht schrijvercafés op en bouwde een uitgebreide kennissenkring op.

Lou Andreas-Salomé ontmoette hij voor het eerst in mei 1897 in het huis van Jakob Wassermann. Zij was de dochter van een Russische generaal die wegens zijn grote verdiensten door de tsaar in de adelstand werd opgenomen. Ze was in St. Petersburg geboren, was veertien jaar ouder dan de dichter en had een nogal bewogen jeugd en een reeks verliefdheden achter de rug. De dominee en geestelijke mentor die voor haar zijn vrouw en kinderen wilde verlaten, had zij weliswaar afgewezen, maar met Friedrich Nietzsche en diens vriend Paul Rée had ze wel een relatie en had ze zelfs een menage à trois overwogen.

Sinds 1887 was zij gehuwd met de specialist Oosterse talen Friedrich Carl Andreas. Zij is wel nooit echt zijn vrouw geweest in de gewone zin van het woord. Andreas troostte zich dan maar met de meid die een kind van hem kreeg. In 1911 zou zij Sigmund Freud leren kennen op het in Weimar gehouden congres voor psychoanalyse. Later zou zij ook in Wenen psychoanalyse studeren.

Rilke wordt verliefd op die flamboyante en geleerde schrijfster en filosofe. Hij wordt haar minnaar. Zij opende hem de deur tot de wereld, veranderde zijn naam in Rainer ( de naam René blijft hij in de brieven naar zijn moeder gebruiken) en onder haar invloed veranderde ook zijn handschrift.

Wat nog belangrijker was: zij wist hem te enthousiasmeren voor Rusland. Zij hielp hem bij zijn studie van de Russische taal en bereidde hem voor op een grondige kennismaking met de Russische cultuur en op de twee reizen naar Rusland , die hij de eerste met haar en haar man,  de tweede met haar alleen zou ondernemen.

De eerste reis ving aan einde april 1899. Ze werd voor hem een levensbepalende gebeurtenis. Hij ontdekt Rusland als zijn echte Heimat. Samen bezoeken zij de schilder Leonid Pasternak, die een portret aan het schilderen is van Leo Tolstoi. De schilder regelt voor hen een bezoek aan de beroemde schrijver, voor Lou en Rainer de personificatie van Rusland. Ze worden bij de schrijver uitgenodigd op de thee. Tot hun ontgoocheling liet Tolstoi zich laagdunkend uit over de eenvoudige vroomheid van de Russen, waarvoor zij zo gewonnen waren, en noemde ze een symptoom van onverlichtheid.

Het was Rilke opgevallen hoezeer het leven van de Russen door religieuze ervaringen getekend was. De kunstenaars hadden bij dit religieuze bewust worden een belangrijk aandeel. Zij konden aan de visioenen van het volk gestalte geven, het hele volk verheffen in de ‘reifen Wirklichkeiten seiner Seele’. Rilke was bijzonder enthousiast over de viering van het Russische orthodoxe Paasfeest. Samen met Lou voelde hij zich in de ban van de liturgie, de sacrale gezangen en het geloof van de eenvoudige volksmens. Wat bij zijn bigotte moeder slechts uiterlijk ritueel was, werd, zo kon hij ervaren, hier hartstochtelijk beleefd. Hun enthousiasme liet Lou en Rainer de waarschuwende woorden van Tolstoi in de wind slaan. Deze vond hun reactie op de vroomheid en de gelatenheid ten overstaan van sociale onderdrukking van het Russische volk naïef . Wat niet belette dat Tolstoi voor hen een soort idool bleef.

Toen zij voor een tweede keer naar Rusland afreisden (nu zonder Andreas) was het voor een periode van bijna vier maanden. De eerste drie weken verbleven ze in Moskou. De aankomst in Moskou was voor beide reizigers als een thuiskomst. Opnieuw gingen ze op bezoek bij Tolstoi. Wat tegenviel was dat Tolstoi zich niet meer herinnerde dat ze hem vroeger al eens bezocht hadden. Ze maakten er ook een echtelijke ruzie mee.

Er duiken ook tussen hen problemen op. Rilke krijgt steeds meer angstaanvallen. Voor hun Russische vrienden is het inmiddels duidelijk geworden dat ze op een argeloze wijze de achterstand in Rusland als een origineel en progressief verschijnsel interpreteren. In haar relatie met Rilke voelt Lou zich steeds meer een ziekenzuster.Ze twijfelt er sterk aan dat ze in de toekomst die rol nog kan blijven uitoefenen. Ze gaan nog even op bezoek bij de volksdichter Droshin en dan laat Lou Rainer een tijd achter in St.Petersburg en reist zij alleen verder naar haar familie in Finland. Op die tijdelijke scheiding zal een blijvende scheiding volgen. Rilke heeft veel tijd nodig om dit te verwerken. Hij zal het nooit volledig aanvaarden.

Na zijn  tweede Ruslandreis leefde hij een tijd in het kunstenaarsdorp Worpswede op uitnodiging van Heinrich Vogeler die hij in Firenze had leren kennen. Vogeler bood hem gastvrijheid aan in zijn huis Barkenhoff. In dit kunstenaarsdorp kwam hij al vroeg onder de indruk van de artistieke bedrijvigheid van de schilders en beeldhouwers die zich daar gevestigd hadden. Naast Vogeler waren dat Paula Becker (1876-1907), haar zuster Milly, de beeldhouwster Clara Westhoff (1878-1954) en Otto Modersohn (1865-1943).

Op 28 april 1900 huwt Rilke de beeldhouwster Clara Westhoff. Vanaf juni leeft het echtpaar in Westerwede bij Bremen. In september ontstaat het tweede deel van het Stunden-Buch.

Op 12 december wordt hun enig kind, hun dochter Ruth geboren. Tot einde augustus 1902 blijft Rilke met vrouw en dochter in Westerwede wonen. De financiële toestand van het echtpaar wordt onhoudbaar. Ze zijn verplicht hun huis op te geven en elk hun weg te gaan.

Het negen jaar oude dochtertje woont eerst bij de moeder en nadien bij haar ouders. Rilke blijft wel contact houden met zijn vrouw en zijn dochter. Hij blijft zich ook voor het beeldhouwkunst van zijn vrouw inzetten en is van haar nooit officieel gescheiden.

Eind augustus van dat jaar verhuist Rilke naar Parijs. Hij blijft er wonen tot einde juni 1903. Aanvankelijk vergezelt zijn vrouw hem naar de hoofdstad van Frankrijk.

Zelf meent hij daar alles te kunnen vinden wat voor zijn verdere ontwikkeling als dichter nodig is. Maar het is vooral Rodin, de leermeester van zijn vrouw, die hem aantrekt. Hij wil een monografie aan de beroemde Franse kunstenaar wijden. In weinige weken is de monografie voltooid. Ze verscheen in het voorjaar van 1903. Rilke omschreef ze als een persoonlijk getuigenis van zijn bewondering voor de magistrale kunst van Rodin, vooraleer de grote angst kwam die hem overviel, de angst voor de grootsteden waarvan Parijs het prototype was.

In 1903 ondernam hij ook talrijke reizen, onder andere naar Rome, Venetië, Firenze, Viareggio, en keerde dan opnieuw naar Parijs terug. Van einde maart tot einde april schrijft hij het derde deel van het Stunden-Buch in Viareggio. De publicaties van dat jaar zijn het Worpsweder Tagebuch en de al vermelde monografie Auguste Rodin.

Van Rodin had hij inmiddels enkele grondregels meegekregen: (1) il faut travailler, rien que travailler; (2) il faut avoir avoir patience, (3) il faut faire des choses. In 1904 woont hij tot juni in Rome. Daarna verblijft hij zes maanden in Denemarken en Zweden. Hij  begint aan de dagboekroman Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge.

Zijn tweede verblijfsperiode in Frankrijk loopt van 12 september 1905 tot 29 juli 1906. Hij gaat op 15 september 1905 in een tuinhuis wonen naast de villa van Rodin, daartoe door de beeldhouwer uitgenodigd. Al na enkele dagen vraagt Rodin hem zijn privé-secretaris te worden. In Meudon schrijft hij een tekst voor een voordracht over Rodin en probeert die uit in Dresden en Praag. Die voordracht wordt toegevoegd aan zijn Rodin-boek.

In mei wordt hij door Rodin  als secretaris ontslagen. Zogezegd omdat hij een brief beantwoord had die Rodin zelf wou beantwoorden. Hij gaat dan maar in het centrum van Parijs wonen.  In hetzelfde jaar, het jaar waarin ook het begin van de vriendschap met de uitgever Anton Kippenberg en de samenwerking met het Insel Verlag te plaatsen valt, verschijnt Das Stunden-Buch.

In 1906 is het conflict met Rodin opgelost. Op 14 maart sterft zijn vader. Rilke reist naar Praag. Hij reist nadien voor voordrachten naar Duitsland. Van midden mei woont hij in Parijs in de Rue Cassette. Das Buch der Bilder heeft zo’ n succes dat een tweede oplage gedrukt wordt. In dit jaar bezoekt Rilke met vrouw en kind Vlaanderen en publiceert hij Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke.

In 1907 woont Rilke tussen zijn reizen door weer in de Franse hoofdstad. De herdenkings-tentoonstelling van Cézanne, die hij herhaaldelijk bezoekt, is voor hem een echte openbaring. Hij ontdekt er de nieuwe inzichten die ook voor de vernieuwing van zijn eigen poëtica belangrijk zijn. In december volgt de publicatie van Neue Gedichte.

Van einde februari tot midden april 1908 woont Rilke op Capri. In november schrijft hij Requiem für eine Freundin, gewijd aan de overleden schilderes Paula Modersohn-Becker en verschijnt Der neuen Gedichte anderer Teil. Tot het einde van het jaar 1909 woont hij in Parijs in de Rue de Varenne. Hij leert er de vorstin Marie von Thurn und Taxis-Hohenlohe kennen. Einde mei reist hij naar de Provence. Ook in Duitsland reist hij rond.

In april 1910 gaat Rilke in op een uitnodiging van de vorstin Marie von Thurn und Taxis-Hohenlohen om een tijd in het slot Duino te verblijven. Op het einde van hetzelfde jaar reist hij naar El Kantara en Tunis. Zijn enige roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge verschijnt.

Tot midden oktober 1911 woont Rilke opnieuw in Parijs in de Rue Varenne. Van hieruit onderneemt hij reizen naar Napels en naar Egypte. Hij reist ook naar Venetië, Praag, Lautschin, Janowitz, Leipzig , Weimar, Berlijn, Avignon, Ventimiglia en Bologna. Van midden oktober tot midden mei woont hij op het slot Duino.

Eind januari 1912 schrijft hij de eerste twee Duineser Elegien. Hij ontmoet Eleonora Duse in Venetië en verblijft daar van mei tot midden september. Daarna woont hij tot het begin van oktober opnieuw op het slot Duino. Een reis naar Spanje brengt hem in Toledo, Cordoba en Sevilla. Drukke vertaalarbeid belet hem eigen werk te schrijven. De publicatie van de eerste twee Duineser Elegien kent weinig succes.

Van januari tot midden februari 1913 verblijft hij in het Spaanse Ronda. Eind februari woont hij in Parijs in de Rue Campagne-Première. Talrijke reizen naar Duitsland volgen. Hij bezoekt Bad Rippoldsau, Göttingen, Leipzig, Weimar, Berlijn, Heiligendamm aan de Oostzee, Hellerau en Krummhübel. Van midden oktober is hij opnieuw in Parijs.

Het op het slot Duino geschreven Das Marien-Leben verschijnt.

Tot midden juli 1914 woont Rilke in de Rue Campagne Première. Van april tot mei is hij tussentijds weer op Duino. In mei reist hij naar Venetië, Assisi en Milaan. Eind september woont hij in München in de Finkenstrasse. Midden oktober reist hij naar Frankfurt en Würzburg. Van eind november tot het einde van het jaar woont hij in Berlijn. In het begin van de oorlog ontstaan Die fünf Gesänge. Hij viert daarin de oorlog en sluit zich aan bij de jubelzang die de oorlog verwelkomt als iets dat de wereld zal veranderen. De ontnuchtering volgt al vlug. Al in oktober heeft hij het over de oorlog als over een beproeving. Zelf kon hij door de oorlogsomstandigheden niet terug naar Parijs. Daar werden zijn achtergelaten bezittingen in beslag genomen. Het grootste deel van de oorlogsjaren verbleef hij in München.

In 1915 werd hij opgeroepen voor militaire dienst. Aanvankelijk was hij afgekeurd. Maar na een nieuwe keuring wordt hij geschikt bevonden voor de legerdienst. Drie weken lang wordt hij voor de velddienst opgeleid. Bij een oefening valt hij flauw en wordt hij afgevoerd naar het K.U.K. oorlogsarchief te Wenen en daar te werk gesteld. Veel vrienden zetten zich voor hem in. Zij wijzen op zijn roem als dichter, de te verwachten creatieve inzet waartoe hij in staat is, zijn leeftijd en zijn zwakke gezondheid. Door hun toedoen kon hij aan de wapendienst en het recrutengezwoeg ontsnappen. Hij hoefde niet meer in en barak te slapen, maar kon in een hotel logeren in Hietzing. Van 1914 tot 1916 had hij inmiddels een stormachtige affaire met de schilderes Loulou Albert-Lasard. Tot 1917 zal de inspiratie uitblijven. Zijn literaire productie ligt volledig stil. Hij wijdt zich wel aan vertaalwerk.

In juni 1916 wordt hij definitief ontslagen uit militaire dienst. Na zijn ontslag keert hij terug naar zijn woning in München, Daar blijft hij in 1917 en 1918 wonen. De contacten met de nieuwe dichtersgeneratie overlappen voor een deel de talrijke relaties die Rilke na het einde van zijn liefdesaffaire met Lulu, met jonge vrouwen heeft.

Na de oorlog koesterde Rilke plannen om uit Duistland te verdwijnen. Maar hij had nog maar een provisorische pas bij het uiteenvallen van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie. En hij had moeilijkheden om een visum voor het buitenland te krijgen. In de jaren 1918 en 1919 was hij sympathisant van de republikeinse en vooruitstrevend ingestelde krachten.Voor een partijganger van links die hij toen was, was er geen plaats meer voor hem in Duitsland.

Er werd zelfs in zijn woning een huiszoeking gehouden. Hij reist voor een reeks voordrachten van juni tot december 1919 naar Zwitserland en keert na dit tournee niet meer naar Duitsland terug. Rilkes entree in Zwitserland zou minder aangenaam zijn verlopen als, zoals het toeval wilde, hem daarbij niet twee knappe jonge vrouwen behulpzaam waren geweest. In die periode maakt Rilke een paar jaren van rusteloze omzwervingen mee.

Pas in 1921 vond hij in de middeleeuwse slottoren van Muzot, in de nabijheid van Sierre in het kanton Wallis een woning die een mecenas, Werner Reinhart, eerst voor hem huurde en daarna voor hem kocht. Deze toren wordt voor de nog resterende jaren zijn uiteindelijke Heimat.

Het jaar 1922 wordt een literair zeer vruchtbaar jaar. In een roes voltooit hij de meeste Duineser Elegien tussen 7 februari en 14 februari. Tussen 2 februari en 23 februari schrijft hij de Sonette an Orpheus. Hij schrijft ook de Brief des jungen Arbeiters  en vertaalt gedichten van Valéry.

In 1919 had Rilke al klachten over zijn wankele gezondheid.Vanaf 1923 kent hij ernstige gezondheidsproblemen. Van midden augustus tot midden september wordt hij in het sanatorium Schöneck verzorgd. In december 1923 tot eind januari van het daaropvolgende jaar verblijft hij in het sanatorium Valmont-sur-Territet aan het meer van Genève. Nog in dat jaar verschijnen Duineser Elegien en Sonette an Orpheus.

Tussen 1923 en 1926 schrijft Rilke nog talrijke, niet in aparte bundels opgenomen gedichten Duitstalige zoals ‘Gong’ en ‘Mausoleum’ en een omvangrijk aantal Franstalige gedichten. Hij maakt in 1924 autoreizen door Zwitserland. In 1925 reist hij nog een laatste keer naar Parijs en blijft daar van januari tot augustus. Eind augustus bezoekt hij Milaan. Dan gaat hij opnieuw naar zijn slottoren in Muzot. In december laat hij zich nog eens verzorgen in het sanatorium van Valmont.

In 1926 verschijnen Vergers en Les Quatrains Valaisans. Tot einde mei blijft hij in het sanatorium. Pas nu valt de diagnose: leukemie. Rilke bezoekt een laatste keer Vevey, Lausanne en Sierre. In december moet hij opnieuw naar het sanatorium. Op 13 december schrijft hij een afscheidsbrief aan zijn grote geliefde Lou Andreas-Salomé. Hij eindigt die brief met een in het Russisch geschreven afscheidsgroet, die in het Duits vertaald betekent:’Leb wohl, meine Liebe. Op 29 december, ’s morgens, sterft Rainer Maria Rilke  Hij werd eenenvijftig jaar. Op 2 januari werd hij begraven op het kerkhof van Raron. Op zijn grafsteen staat onder zijn naam:

ROSE, OH REINER WIDERSPRUCH

                                                      LUST,

NIEMANDES SCHLAF ZU SEIN

                               UNTER SOVIEL

LIDERN.

Zijn lyrisch werk

Al bevat het jeugdwerk van Rilke ( Leben und Lieder (1894), (Larenopfer (1895), Traumgekrönt  (1896), Advent (1897 en Mir zu Feier (1897) enkele kiemen, motieven en thema’s die ook later voor zijn dichterlijke ontwikkeling van betekenis zijn geweest, het is kwalitatief niet zo indrukwekkend dat er voor deze bloemlezing uitdrukkelijk moet worden op ingegaan. Er blijkt ongetwijfeld een zekere begaafdheid en handigheid uit, maar er zijn teveel invloeden van Heine, van tal van Jugendstildichters en van de ‘Gartenlaubelyrik’van zijn tijd om er een belangrijk eigen dichterschap van hoog niveau in te zien.

De eerste belangrijke bundel die hier een afzonderlijke bespreking wettigt, is Das Stunden-

Buch (1905).

Ik behandel het voor Das Buch der Bilder (1902) omdat het eerste deel van Das Stunden-Buch al vroeger circuleerde onder de titel Gebete. Ofschoon het meestal niet om gebeden ging in de letterlijke betekenis van het woord, wijst de titel alleszins op een nieuwe wending naar het religieuze. Toen hij 18 jaar oud was, was het duidelijk geworden hoe verwoestend de invloed van zijn bigotte moeder geweest was. Hij had toen bij wijze van ‘geloofsbekentenis’ een antireligieus gedicht geschreven dat er niet om loog.Hij verzette zich daarin niet alleen tegen het christendom van zijn ouders. Zowel de Drievuldigheidsgedachte, het verlossingsgeloof, het Laatste Oordeel als de geringschatting van het aardse ten gunste van het hemelse werden daar spottend afgewezen. Hij had in die tijd niet alleen afstand genomen van zijn katholieke opvoeding, maar zelfs anti-Christus gedichten geschreven, waarin hij de godheid van Christus loochende en Christus liet twijfelen aan het bestaan van de Vader. Het contrast tussen deze teksten en de geëxalteerde en van wervelende metaforen voorziene lyriek van wat later het eerste deel zou zijn van Das Stunden-Buch is enorm. Wat was er intussen gebeurd? Een reis naar Italië en de  daarop volgende reis naar Rusland hadden voor een overweldigende, nieuwe religieuze ervaring en een nieuw godsbegrip gezorgd.

In het eerste deel van Das Stunden-Buch, ‘Van het monnikenleven’, komt niet de dichter zelf rechtstreeks aan het woord. Het valt op dat de ikfiguur die tot God spreekt of mediteert, een iconen schilderende monnik is die in een soort rollenspel het woord neemt en tevens spreekbuis van Rilke is. Literair is hierbij belangrijk dat men dit procédé kan zien als een eerste poging van Rilke om de vroegere gevoelsuitstortingen van zijn jeugdlyriek in te ruilen voor een meer op de worsteling met de zingeving van de werkelijkheidservaring gerichte lyriek.

Het is het begin van een evolutie die ik ooit samenvattend:’van de woorden en (naar) de dingen’ heb genoemd.Dit laat ons toe de bundel als een draaischijf in de evolutie te zien die de dichter zou meemaken.Is het daarom wellicht dat Rilke ooit Das Stunden-Buch een van zijn ‘ondateerbare werken’ noemde?

Sommige critici hebben gemeend in het procédé van het rollenspel de manier te zien waarmee Rilke met religieuze beelden en metaforen een Jugendstil-waaier openvouwde, waarachter hij zijn eigenlijke opvattingen kon verbergen. Aandachtige lectuur leert echter dat hier meer gebeurt. De prototypische figuur van de monnik geeft in velerlei opzichten de artistieke en religieuze ervaringen van Rilke nauwelijks vervormd door.

In het allereerste gedicht uit dit deel is het uur dat de klok met een metalen slag aankondigt, voor de monnik een kairos-gevoel. Een ja-voel. Het gevoel dat hij de wereld aankan. Dat hij de dag kan grijpen.Voor de ontdekking van de kairos is niets te klein, nu het om een icoon gaat die hij schildert in de hoop dat deze ergens een ziel ’losmaakt en bevrijdt’.

De God van de ikfiguur is een duistere God. Het geloof in de duistere God maakt dat de monnik ‘de donkere uren van zijn wezen’ liefheeft. Dat hij houdt van de donkerte waaruit hij stamt, van de donkerte die alles bijhoudt. Gelijklopend daarmee is ook zijn liefde voor de stilte, want door de stilte kan men ‘de grenslijn bereiken waarachter men, als was het maar een glimlach lang’, God met al wat leeft’ kan delen.

Tegenover de duisternis en de stilte, die staat voor de transcendentie van God, komen vanzelfsprekend ook antropomorfische beelden van God voor die hem leren kennen als de nabije, de immanente.

God wordt bovendien voorgesteld als een wordende en groeiende God. Rilke anticipeert hierbij op iets wat dicht in de buurt komt van bepaalde aspecten van de theologie van Teilhard de Chardin en de hedendaagse procestheologie. De kunstenaars hebben bij dit worden en groeien een bijzondere taak. ‘Gewone gelovigen hebben genoeg aan hun godsdienst.’ Kunstenaars hebben de mogelijkheid om in hun werk God te representeren. Ze kunnen God uit het duister laten treden. Zijn handelen en zijn wetten zichtbaar maken. Die scheppende taak van de kunstenaar die God representeert, en dus ook in de sfeer komt van de representatietheorie van Harry Kuitert, al ziet deze de representatie als een taak van de mens überhaupt.

 In het tweede deel, ‘Van de bedevaart’, wordt de monnik die zijn kunst in dienst stelde van God, vervangen door de pelgrim. Hier is heel wat veranderd. De positieve, harmoniserende beelden waarin God in het eerste deel benaderd werden, krijgen negatieve bijkleuren. Zo krijgt de nacht die zo positief werd geduid, bijkleuringen van bedreiging, waanzin en angst.

In het eerste deel was een grote eenheid van kunst en leven. Nu lijkt die verstoord. In een gedicht waarin de biddende monnik opnieuw even wordt opgevoerd, noemt deze ikfiguur, die nu  zwerver en waarnemer is geworden zich ‘het huis na de brand’. En hij voegt eraan toe:’een huis waarin slechts moordenaars overnachten’.

In dit tweede deel treedt vooral het thema van het zoeken, het pelgrimeren naar God, op de voorgrond.  Wat men aan beelden van God vindt, is steeds iets voorlopigs, iets dat in latere momenten door nieuwe beelden vervangen kan worden. De articulaties van de gebeden en de liederen worden steeds meer dingen die men om hun onvolkomenheid moet achterlaten op de weg.

Ofschoon God hier ook wordt gezien als een verborgen wetmatigheid, als de wet van de vader, wordt de relatie vader - zoon, anders dan in de traditionele christelijke theologie, omgekeerd. De zoon wordt in de creatieve act van het dichterschap die God tegenwoordig stelt, zelf de vader. Bij de parabel van de verloren zoon wordt de vraag gesteld of God de vader of de zoon van de mensen is. Er vallen woorden als ’Ich liebe dich wie einen lieben Sohn, /der mich verlassen hat als Kind’.

Het derde deel van Das Stunden-Buch,’Van de armoede en de dood’, draagt de sporen van de als noodlottig en ellendig ervaren grootstad Parijs, waar mensen lelijke levens leiden, waar men noch de ware armoede, noch de ware rijkdom kent en mensen een vreemde, oneigenlijke dood sterven, een dood die niet de vrucht is die in hun leven is gerijpt. De weidse vlakten van Rusland en Worpswede zijn ver weg.

In de vervreemdende en gekwelde hoofdstad Parijs heeft Rilke God anders leren ontdekken. Als diegene die zichtbaar wordt in mensen en dingen waarvan de innerlijke ruimte door persoonlijke inzet of door noodzaak (wat de dingen betreft) de glans van de ware armoede en het recht op een eigen dood omvat.

De aandacht van de dichter verschuift van de duistere God naar de levenshouding die van ware armoede getuigt. God is helemaal naar het diesseits gehaald. Centraal staat, zoals Van Ingen zegt ’dat dit onbestemde wezen, dat nooit geheel te omvatten en te kennen is, (…) hier op aarde, in de dingen en in de mensen‘ te vinden is.

God zelf wordt nu bezongen als de ware arme. Hij kan slechts aan het licht komen in mensen die waarlijk arm zijn, die de glans van de ware armoede uitstralen. De aandacht van Rilke verschuift naar de niet verkoopbare kunst van mensen die uit noodzaak scheppen en naar alle echte armen. Het lijkt niet ongepast bij de ware armoede waarvan Rilke gewaagt, aan de Bergrede te denken. Wie echt arm is, wie geen bezit claimt, is in staat zijn eigen dood te sterven. De ware arme voelt zich in zijn onthechting een vreemde in de wereld.

Zo’ n uitstraling had de mens Franciscus van Assisi. Het is niet toevallig dat de heilige Franciscus op het einde van Das Stunden-Buch zo uitvoerig en schitterend gehuldigd wordt. Hij belichaamt als monnik, pelgrim en dichter van het Zonnelied de drie  hoofdactoren van het rollenspel die in de bundel centraal staan, en meteen ook de ware armoede en de eigen vruchtbare dood.

Men heeft Rilke ervan beschuldigd met Das Stunden-Buch een pseudo-religieus boek geschreven te hebben waarin het gebruik van de theologia negativa en de traditionele metaforen van de religieuze poëzie slechts een voorwendsel was om de diviniserende kracht van de kunst te verheerlijken. In het licht van moderne theologische strekkingen is duidelijk geworden dat hij bepaalde aspecten van de godsbeelden zoals die bij Teilhard de Chardin, de procestheologie en Harry Kuitert werden geschetst, op een eigenzinnige manier heeft geanticipeerd. Dat hij meteen een persoonlijke, geen theologische systematiek of macht beogende kunstreligie in nuce ontwikkelde, is aardig meegenomen.

Aan Das Buch der Bilder, de titel herinnert aan Heines Das Buch der Lieder, heeft Rilke lang gewerkt. De 45 gedichten van het eerste boek zijn ontstaan tussen 29 september 1897 en 7 november 1901. De eerste uitgave dateert van 1902. In 1906 verscheen een sterk vermeerderde uiteindelijke uitgave, die hij voorbereidde toen hij secretaris was van Rodin. Ofschoon enkele gedichten nog de sporen draagt van de ik-lyriek die eigen gevoelens wilde vertolken, wou Rilke in deze bundel vooral gestalten creëren die losstaan van zijn persoonlijke gevoelswereld. Er ontstaat een breder spectrum van waarnemingen en inlevingsprocessen, ook een breder veld van dichtvormen. Rilke wil gevoelens objectiveren in waargenomen figuren die hij scherp en realistisch waargeeft. Hij wil meer vates worden, ziener zijn van de werkelijkheid in al haar gestalten. Het waarnemen heeft een nieuwe functie gekregen. Sommige critici vinden dat Das Buch der Bilder de afsluiting is van de eerste periode van Rilkes schrijverschap. Anderen spreken liever over een doorbraak naar een nieuwe manier van dichten. Zij beroepen zich dan vooral op de cyclus ‘Die Stimmen’. De gestalten die daar opgeroepen worden, de bedelaar, de blinde, de dronkaard, de zelfmoordenaar, de weduwe, de idioot, de wees, de dwerg, de melaatse, zij krijgen geen rollenspel opgedrongen. Zij worden in hun eigenheid getekend. Nuchter en toch met een groot inlevingsvermogen. Het ik waarover gezongen wordt speelt zichzelf met al de ellende, de eenzaamheid en de wanhoop en de troosteloosheid die hem of haar kenmerkt. En dichter maakt zichtbaar wat hen beweegt, wat hun leed is.

Maar ook de engelen, de heiligen, de ridders, de Drie Koningen, de martelaressen, de kinderen, de vormelingen, de man op de Pont du Carrousel, de buurman, de zanger in dienst van het vorstenkind, krijgen hun eigen gestalte. Bovendien wordt ook gepeild naar wat de plastische voorstelling of een algemenere ervaring kan zijn van het Laatste Oordeel, de verkondiging, het avondmaal, de herfst, de muziek, de herfstdag en de storm. Ook in deze gedichten heeft Rilke zijn waarneming van de werkelijkheid vernieuwd en de weg geopend naar wat later de Dinggedichte zullen worden.

Was de invloed van Rodin al goed merkbaar in Das Buch der Bilder, in Neue Gedichte wordt hij nog zichtbaarder. De titel van de bundel was door de uitgever gekozen, maar de dichter was er zich wel degelijk van bewust dat deze teksten iets nieuws betekenden in zijn evolutie als lyricus en stemde met de keuze van de uitgever in.

De bundel Neue Gedichte ( afgezien van ‘De Panther’, het gedicht dat al op 5 en 6 november 1902 werd geschreven, en acht in 1907 op Capri ontstane gedichten) kwamen in Parijs en Meudon tot stand tussen 1903 en 1907.

Der neuen Gedichte anderer Teil werd alweer hoofdzakelijk in Parijs samengesteld en wel tussen 31 juli 1907 en 2 augustus 1908.

In de Neue Gedichte hebben wij te maken met de voor die periode typische overgang naar de dinggedichten. Bij een dinggedicht staat een object, een monument, een dier, een plant een handeling of een situatie centraal. Dit alles moet zo omschreven worden dat de lezer precies voor ogen staat wat de aard van dit verschijnsel is. Men kan het zien als een dichterlijk equivalent van een sculptuur van Rodin. Als de eindterm van een proces waarbij het zien of het horen centraal staat. Men zou het ook een in poëtische taalstructuren omgezette vorm van een objectiverende ervaring kunnen noemen. Het kunstding dat het dinggedicht is, heeft een hogere werkelijkheidsgraad dan het reële ding. Naast de invloed van Rodin merkt men hier ook de invloed van het werk van Cézanne.

Cézannes werk helpt Rilke om de werkelijkheid met andere ogen te zien. In Cezannes kleurbehandeling ziet hij bijvoorbeeld de volkomen vertaling van het voorwerp in zijn schilderkunstig equivalent. Het dinggedicht is meer dan een kopie of een weerspiegeling van de werkelijkheid en wordt gekenmerkt door een indringende inlevingskracht.

Over welke dingen gaat het hier? Men moet het woord ding dus in zijn breedste betekenis opvatten.Het gaat inderdaad niet alleen om voorwerpen, ook om dieren (dolfijnen, een gazel, de panter) en zelfs om figuren al of niet aan de mythologie (Orpheus) of aan het Oude of Nieuwe Testament ontleend (Jonathan, Saul, Jeremia, Absalom, Esther, Adam en Eva of Christus, Maria of Magdalena). Het kan om historische figuren gaan zoals de Egyptische Maria. Het kan om monumenten gaan of fonteinen, om een bed , een berg ,een landschap,  een park of een carrousel, over situaties en planten, een roze hortensia bijvoorbeeld, maar ook om een melaatse koning, de koning van Münster, een late herfst in Venetië, Don Juan als kind, en de verheerlijkte Boeddha.

Typisch voor een dinggedicht is dat het lyrische subject zoveel mogelijk buiten het gedicht gehouden wordt. Men zoekt er naar het wezen van wat de dichter wil tonen. En daarom worden alle dingen bezield met psychische ladingen die het wezenlijke onthullen zonder dat de dichter er zijn eigen subjectieve gevoeligheid aan toevoegt.

Das Marien-Leben neemt in Rilkes oeuvre een aparte plaats in. Hij schreef die kleine bundel die slechts één cyclus bevat van 13 gedichten in 1912 op het kasteel Duino. De bundel ontstond in dezelfde tijd als de eerste en de tweede Duineser elegie. Uiterlijk gezien gaat het om Bijbelse, al of niet apocriefe, taferelen uit de levensloop van Maria, de moeder van Jezus. En gegevens uit de christelijke schilderkunst (onder meer van Titiaan en Tintoretto) spelen een niet te verwaarlozen rol. Als bron van inspiratie heeft de auteur zelf het Schilderboek van de Athosberg vermeld. Maar wat met deze gegevens gebeurt is meestal een poging om ze zo te bewerken dat zij met de nieuwe, eigenzinnige religieuze inzichten van Rilke te verzoenen zijn. Zo krijgt het optreden van de engel bij de ‘De Boodschap aan Maria’ een onevenredige aandacht vergeleken bij de inhoud van de boodschap zelf. Ook de reactie van Maria komt nauwelijks aan bod. Het is hem blijkbaar alleen om het schrikwekkende van de engel te doen waarover hij het in de eerste Duineser elegie zal hebben. De engel die ‘Jozefs argwaan’ in het gelijknamige gedicht moet opvangen, is niet de engel uit de droom van Mattheus, maar een schrikwekkende verschijning die een hard dispuut met Jozef aangaat. Bij elke afwijking of transformatie van het christelijke verhaal wordt duidelijk hoe de auteur altijd weer de aanwezigheid van God in het aardse vertolkt dat onzichtbaar zal herrijzen. Al bij al is de bundel een nevenproductie die sterk aanleunt bij de afwijzing van Jezus als middelaar tussen hem en God, en meteen een meditatie over de manier waarop het diesseits tot onzichtbare eeuwigheid kan worden getransformeerd .

Na de publicatie van Neue Gedichte volgt een periode waarin Rilke nauwelijks lyrisch productief is. Vooral tijdens en na de Eerste Wereldoorlog laat de inspiratie op zich wachten.

In die tussentijd is hij, meer dan vroeger nog, een rusteloze zwerver. Die omzwervingen zullen duren tot 1921. Pas in 1922 zullen nieuwe golven van inspiratie hem verrassen en overweldigen. Tussen 2 februari en 23 februari schrijft hij in twee golven Die Sonette an Orpheus . Eigenlijk wou hij zich in die tijd helemaal wijden aan het voltooien van de bundel Duineser Elegien. Maar tijdens die pogingen om door te werken aan de Duineser Elegien, komen nieuwe inspiratiegolven voor de sonnetten er als het ware als een geschenk bij. De eerste golf levert 28 gedichten op, de tweede 29. Een grote diversiteit van onderwerpen en thema’s wordt aangesneden.

De grootheid en de zwakheid van het menselijke avontuur, de aversie voor het mechanische van de moderne wereld, de voortdurende veranderingen, weerspiegelingen en metamorfosen die de dichter naar het voorbeeld van de mythische Orpheus in de zinnelijke en geestelijke wereld waarneemt en huldigt. Want het is Orpheus die door zijn zangen de eenheid van dood en leven zichtbaar maakt. Die de overgangen zingend roemt. Die het gezang tot Dasein maakt. Het is de taal die de werkelijkheid verandert. De droom dat men de werkelijkheid tot op de grens van het onzegbare met woorden kan bezweren, werkt het vertrouwen in de hand, waarvoor O