Gods barmhartigheid en de naastenliefde   

Op 8 december 2015 opende paus Franciscus het heilig jubeljaar van de barmhartigheid. Met het thema barmhartigheid trof hij meteen de kern van het christendom. Over zijn keuze voor dit thema zei de paus: “Het was geen strategie, het kwam vanuit mijn binnenste: de Heilige Geest wil iets. Het is evident dat de wereld van vandaag, barmhartigheid, medelijden nodig heeft, dat wil zeggen ‘mede lijden’. Wij zijn gewend geraakt aan slecht nieuws, wreed nieuws, de ergste wreedheden die Gods naam en leven beledigen. De wereld heeft er behoefte aan te ontdekken dat God Vader is, dat barmhartigheid bestaat, dat wreedheid niet de weg is, dat veroordeling niet de weg is.”

In deze kleine bijdrage ben ik eerst op zoek gegaan naar enkele teksten die de barmhartigheid van God belichten. Vervolgens zocht ik teksten waarin de barmhartigheid als het hart van de menselijke naastenliefde gezien wordt.

De barmhartigheid van God

Het gaat dus op de eerste plaats om de barmhartigheid van God. Om zijn liefde voor de mensen en voor de wereld zoals die voelbaar wordt in zijn openbarend, bevrijdend en verzoenend handelen.

Ik ga dan, voor wat de geschriften van het Oude Testament betreft, voorbij aan de al of niet profetische teksten waarin God voorgesteld wordt als een heerser die toornig en gekwetst reageert op onwil en opstandigheid van individuen en volkeren. Mijn aandacht gaat vooral naar die teksten waarin beschreven wordt hoe God, het volk dat Hem vaak ontrouw is en mort, grootmoedig bevrijdt en naar het beloofde land leidt. Naar teksten zoals: ‘ De Heer! De Heer! Een God die liefdevol is en genadig, geduldig, trouw en waarachtig…’(Ex. 34.6) En naar psalm 36, waar staat: ‘Tot in de hemel reikt, Heer, uw genade. Hoog in de wolken rijst uw goede trouw. Uw rechtsgevoel is als een grote berg, uw heilsdroom breder dan de oceaan. Hoe kostbaar is de grote liefde, Heer, waarmee Gij mens en dier genadig bent. Die in de schaduw van uw vleugels schuilen, ze voelen zich als gasten bij U thuis.’ Wat een ontroerende omschrijving van Gods grote barmhartigheid, waarover in psalm 136 telkens weer herhaald wordt dat ze ‘eeuwig blijft duren’.

In het Nieuwe Testament is er vooral het spreken en handelen van Jezus Christus, het mens geworden, levend Woord van de barmhartigheid van de Vader. In alles wat Hij zei en deed werd het goddelijke medelijden tastbaar. Er is geen lichamelijk of geestelijk werk van barmhartigheid te noemen waar Hij zich niet voor inzette. En vergeten wij vooral niet die schitterende parabel van de verloren zoon. Een literaire parel van een verhaal. De manier waarop de verloren zoon door de vader verwacht, verwelkomd en feestelijk onthaald wordt, onthult de onvoorwaardelijke liefde en de vergevensgezindheid van de hemelse Vader.

Barmhartigheid als opdracht voor mensen

Uit Gods barmhartigheid vloeit de barmhartigheid, de naastenliefde van mensen onderling voort. Die mag niet tot zachte gevoelens beperkt blijven, maar moet zich ook in daden uiten.

In het Oude Testament gold al als regel: ’Doe een ander niets aan dat je zelf verafschuwt.’(Tob.4,15) Wat dan in de Bergrede van het Nieuwe Testament een positievere formulering kreeg: ‘Behandel anderen dus steeds zoals je zou willen dat ze jullie behandelen.’ (Mt. 7-12) In het Nieuwe Testament vindt men bovendien een schitterend verhaal: de parabel van de barmhartige Samaritaan. De context waarin het verhaal verteld wordt, is een dialoog met een wetgeleerde die Jezus wil testen. De wetgeleerde vraagt aan Jezus: ‘Meester, wat moet ik doen om deel te krijgen aan het eeuwige leven?’ (Lc. 10,25) Jezus antwoordt vooreerst met een nieuwe vraag: ‘Wat staat er in de wet?’ Pas nadat de wetgeleerde de kern van de Thora samengevat heeft in het dubbelgebod: ‘Heb de Heer, uw God, lief met heel uw ziel en met heel uw kracht en met heel uw verstand, en uw naaste als uzelf’(Lc.10,27), en Jezus zijn waardering voor dit antwoord heeft uitgesproken en vervolgens zegt “doe dat en u zult leven”, komt er een nieuwe vraag van de wetgeleerde: “Wie is mijn naaste?” Pas dan vertelt Jezus zijn parabel.

Ik ga die parabel hier niet helemaal navertellen. Ik beperk me tot het citeren van twee halve strofen van een poëtische bewerking uit het gedicht De barmhartige Samaritaan van Muus Jacobse:

Een man ging van Jeruzalem

De weg naar Jericho, toen hem

De rovers grepen en zijn lichaam

Halfdood geslagen lieten liggen.

Een priester kwam die plaats voorbij,

Keek toe, maar koos de overzij.

En een leviet die langs de weg kwam,

Keek ook, maar zorgde dat hij wegkwam…

Er kwam een vreemdeling voorbij.

Die kreeg, hem ziende, medelij,

Goot wijn en olie in zijn wonden,

Liet hem, gereinigd en verbonden,

Meerijden op zijn eigen dier,

Betaalde aan een herbergier

Goed geld en zei:‘ ‘k Zal meer betalen,

Zorg goed voor hem, ik kom hem halen.’…

Zoals uit de citaten blijkt is de parabel een reisverhaal. Het gaat om een reis die als metafoor voor de levensweg kan geïnterpreteerd worden. Er ligt een gekwetste man langs de weg. Een priester en een leviet (iemand die helpt bij de tempeldienst) zien de gekwetste en lopen voorbij zonder te helpen. Ook een Samaritaan komt voorbij. Deze voelt zich wel door de nood van de gekwetste aangesproken. Door medelijden bewogen dient hij het slachtoffer de eerste zorgen toe, hijst hem op zijn rijdier, betaalt de herbergier voor de verdere zorgen die de gekwetste man nodig heeft, en belooft de meerkosten bij zijn terugkomst te vergoeden. Hij zorgt meteen ook voor een structureel vervolg van zijn tussenkomst.

Belangrijk voor de interpretatie van het verhaal is het feit dat Jezus de vraag: wie de naaste is, herhaalt. Maar Hij verandert de vraag enigszins. Hij zegt letterlijk: “Wie van deze drie lijkt u de naaste te zijn van de man die in de handen van de rovers gevallen is?” Daardoor valt het slachtoffer als mogelijke keuze weg. De verraste wetgeleerde voelt zich verplicht te antwoorden: “Die hem barmhartigheid betoond heeft.” Waarop Jezus dan besluit en zegt: “Doet u dan voortaan net zo.”

Deze laatste aanbeveling geldt ook voor ons. In een tijd waarin religie al te zeer met geweld, macht van mensen over mensen en terrorisme geassocieerd wordt, moeten wij ervoor zorgen dat Gods menslievendheid zichtbaar wordt in ons doen en laten. En zoals de goede Samaritaan moeten wij, naast onze persoonlijke inspanningen, ook helpen om de structuren gestalte te geven waarin de werken van barmhartigheid, zowel de lichamelijke als de geestelijke, de weg effenen die uit de woestijn van oorlog en andere vormen van agressie leidt.

Daar waar een hart is voor tederheid en erbarmen en waar naastenliefde daadwerkelijk beoefend wordt en zich ook tot de vijanden uitstrekt, kunnen de vrede en het geluk ontstaan waar zoveel landgenoten en vluchtelingen vandaag naar op zoek zijn. Waar Gods liefde zichtbaar gemaakt wordt, ontstaat een thuis voor alle mensen. Maar laten we nooit vergeten dat wij als helpers bij het verspreiden van Gods tederheid, Gods steun en vergiffenis nodig hebben. En zo zijn we weer bij de parabel van de verloren zoon. Bij een Vader die ons vergevensgezind opwacht en ondanks onze gebreken en fouten feestelijk opneemt in de overvloed van zijn liefde.

Piet Thomas