De overdonderend dramatische inzet met de koortsig rillende trillers laat het horen : dit is een symfonie. De piano zet later in, gaat niet in dialoog met het orkest maar speelt de rol van leidinggevend instrument. Het Adagio baadt in een innige soms smartelijke Schubertiaanse stemming. Het Rondo bezit noch de duistere sfeer van het eerste deel noch de ingekeerde van het tweede ; het toont een soort geremde vrolijkheid in het fugato. De invloed van Chopin is heel duidelijk te horen in de pianopartij en in de orkestrale melodie. De mooiste uitvoering was die door Anima Eterna met Alexei Lubimov op een Bechstein uit 1870, maar die is nooit op CD is gezet. Er bestond geen enkele CD met uitvoering op authentieke instrumenten (een wereld van verschil) en alle interpretaties leken meer op muziek van Rachmaninov dan op Brahms, zwaar op de hand en overgeromantiseerd, een overbezet orkest dat een dikke klanksoep produceerde en een virtuoos solist die veel tingeltangel uit zijn Steinway haalde : Brahms met veel Brillantine. Gelukkig is er een live opname met Hardy Rittner (een revelatie in de pianowerken) en L'arte del mondo o.l.v. Werner Ehrardt (die twintig jaar lang Concerto Köln leidde). Door de beperkte bezetting is elke instrumentengroep duidelijk hoorbaar in het geheel ; de authentieke, originele Erard uit 1854 met zijn soms subtiele, gedempte, soms volle klank past perfect in dat kader en Rittner speelt heerlijk articulerend (MDG).
De 4de symfonie perfectioneert deze methode en gaat konsekwent tot het uiterste zodat het barokke element slechts na enige tijd hoorbaar wordt. In de finale verdwijnen de overgangen tussen de verschillende variaties en ontstaat een soort gefragmenteerde oneindige melodie vol verrassende kleuren en stemmingen. Prachtig ook de inzet van de klarinetten en de hoorns en het dramatisch gebruik van de pauken. Al deze symfonieën zijn schitterende voorbeelden van romantische, sensuele en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is zeker die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op elke CD staan ook een aantal minder bekende werken van Brahms en voorbeelden van inspiratie uit barok en klassiek : uiterst interessant.
De 3de is een meesterwerk : een overrompelend werk, uitermate complex in structuur, instrumentatie en orkestratie en dat op een originele en meesterlijke manier alle technieken en vormen van de barok integreert in de romantische melodie en aldus een nieuwe Tonsprache ontwikkelt. Ondanks de extreme stemmingswisselingen wordt het op geen enkel ogenblik bombastisch of oppervlakkig virtuoos - wat niet kan gezegd worden van de zgn. progressieve Liszt. De beste uitvoering is weer door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner. Op deze CD staan ook nog : "Ich schwing mein Horn ins Jammertal" Op. 41/1, "Es tönt ein voller Harfenklang" Op. 17/1, "Nachtwacht" Op. 104/1, "Gesang der Parzen" Op. 89 en "Nänie" Op. 82
De 2de symfonie klinkt veel idyllischer en zelfs pastoraal, ook door het uniek en voor Brahms karakteristiek gebruik van klarinetten en hoorns ; ze eindigt in een overrompelende jubelstemming die Tsjaikovski zeker heeft geïnspireerd. en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is ook hier die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op de CD staan ook de prachtige "Alt-Rhapsodie" Op. 53 met Nathalie Stutzmann, en 3 werken van Schubert : "Gesang der Geister über den Wassern", "Gruppe aus dem Tartarus en "An Schwager Kronos".
De 1ste symfonie is een sterk geladen, dramatisch werk dat de titel zou kunnen dragen van Schicksal (noodlot) symfonie ; compositorisch is het zeer bestudeerd en complex zonder evenwel artificieel over te komen ; integendeel, het is zowel emotioneel als intellectueel uitermate boeiend en aangrijpend. ijn schitterende voorbeelden van romantische, sensuele en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is zeker die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op de CD staan ook een aantal minder bekende werken van Brahms ("Begräbnisgesang" Op. 13, "Schicksalslied" Op. 54) en "Mitten wir im Leben sind" van Mendelssohn.
Heerlijke muziek en van het mooiste en minst geforceerde wat Brahms ooit componeerde (zoals veel uit zijn vroege periode), naar vorm ogenschijnlijke klassieke serenades, maar in uitwerking veel gesofisticeerder : de beroemde Brahmsiaanse "zwevende" ritmiek gebroken door triolen en syncopes, de even beroemde Sextengangen, het gebruik van natuurhoorn en klarinet als sfeerschepping... De eerste serenade is hoofdzakelijk pastoraal-rustikaal van karakter met middenin een pathetisch adagio. De tweede serenade is veel minder vrolijk en gaat van idyllisch in het aanvangs allegro moderato tot rustikaal in de finale, met in het midden een zwaarmoedig, melancolisch adagio. Een goede vertolking is die door de Capella Augustina o.l.v. Andreas Spering (cpo) ; het orkest treft overal de juiste toon, ook door het gebruik van historische instrumenten. Nochtans gaat het niet om een puristische HIP : de houtblazers gebruiken nogal eens vibrato, maar dat stoort hier nauwelijks. Nog (veel) beter is de vertolking door het Philharmonia Baroque Orchestra o.l.v. Nicholas McGegan, waarschijnlijk het beste authentiek orkest van de V.S. : hier wordt met ongelooflijk veel precisie gespeeld en de aparte sfeer van elk deel perfect vertolkt (Brahms is niet bang om zonder overgang van diepe weemoed naar exuberante vrolijkheid te springen). Ook de verschillende thema's waar Brahms kwistig mee omspringt worden naadloos aan elkaar geregen. Een genot om te beluisteren (PBP, het eigen CD label van het orkest).
Twee meeslepende, hoogromantische werken. Het eerste is heel toegankelijk met zijn elementen uit de volksmuziek, de soms Schubertiaanse sfeer en hét kenmerk van Brahms : de variaties (een erfenis van de barok). Het tweede is weemoediger, soms ronduit somber, mist de jeugdige bravoure van 1 maar gaat toch wat dieper. Van deze sextetten bestaat een opname uit 1995 die boven andere uitsteekt en nog niet werd geëvenaard : die door L'Archibudelli (SonyVivarte). Ze klinkt nog altijd even fris en vernieuwend door de intonatie, het samenspel, de solistische tussenkomsten, het spaarzaam gebruik van vibrato en natuurlijk door de historische instrumenten met darmsnaren. Wat een fenomenaal team was (ook het uitgebreide) Archibudelli toch en wat voor schitterende uitvoeringen hebben ze in de jaren 90 van vorige eeuw gebracht. Dat waren hoogdagen voor de liefhebbers van authentieke vertolkingen en die dagen zijn nooit meer teruggekomen.
De klarinet werkte inspirerend op Brahms en dit werk is er de neerslag van ; het is kenmerkend en herkenbaar Brahms met zijn ingehouden lyriek, zijn a.h.w. geïmproviseerde zigeunermuziek en de variaties op een eenvoudig thema ; heel mooi ook is dat begin en einde in dezelfde weemoedige sfeer hangen waardoor de cirkel rond is. Het wordt vertolkt door waarschijnlijk de beste klarinettist ter wereld, Eric Hoeprich : zijn ademtechniek en zijn kunst om alle mogelijke nuance's uit zijn instrument te halen zijn grandioos ( hij speelt op een kopie van een Ottersteiner-Bärmann, het instrument van Brahms' inspirator Richard Mühlfelds). Het London Haydn Quartet speelt de harmonische achtergrond en doet dat voortreffelijk, hoewel het door de opname-techniek wat té letterlijk op de achtergrond wordt gehouden waardoor de balans wat teveel overhelt naar de klarinet (Glossa). Het kwartet speelt op historische instrumenten (darmsnaren) met de kenmerkende wat benepen toon : Catherine Manson op een Janarius Gagliano, Margaret Faultless op een Carlo Bergonzi, James Boyd op een altviool-kopie van Jan Spidlen en Jonathan Cohen op een cello van Giuseppe Guarneri.
Beethoven's rijpe werken zijn als een motief(je) dat ontkiemt en als een boom met veel vertakkingen de hoogte ingaat ; Brahms is in zijn late werken als een bodembedekker die alle kanten uitgaat door thema's en variaties, zich soms wat verliest in overgangen daartussen en die daardoor meer dan eens meer doorwrocht als geïnspireerd lijkt. Dit geldt vooral voor zijn twee strijkkwintetten. Er bestaat jammer genoeg geen enkele opname die dit beeld zou kunnen bijstellen, hoezeer The Raphael Ensemble dat ook probeert (Hyperion). Hun interpretatie klinkt mooi en dramatisch maar kan de gekunstelde compositie niet echter maken - ook al door het (onvermijdelijke ?) vibrato.
Brahms : Quintett für Pianoforte, zwei Violinen, Viola und Violoncello Op. 34
Dit kwintet ontstond een tiental jaren na de kwartetten en ademt dezelfde romantisch sfeer uit : gevoelig, soms smartelijk, met de sterke hijgend-gejaagde ritmiek en het gebruik van (motieven uit) volksliederen. De beste - maar niet perfecte - uitvoering is nog steeds die door La Gaia Scienza op oude instrumenten uit 2001 (Winter & Winter). Het is geen puristische HIP opname, daarvoor wordt wat te ruim en niet altijd adekwaat gebruik gemaakt van vibrato. Bovendien gaat het om een zgn. "natuurlijke" opname d.w.z. zonder processing en die klinkt heel ijl, afstandelijk en mono-toon. Beter geslaagd is het opus 60 op deze CD waarvan de dramatiek hen hoorbaar beter ligt. Hier echter gelden dezelfde opmerkingen.
De eerste twee strijkwartetten illustreren de spanningen tussen lyriek en dramatiek die de romantiek kenmerkt , spanningen die geen oplossing vragen waardoor de muziek vaak onbeslist eindigt. Het eerste strijkkwartet is hoofdzakelijk donker en pathetisch met af en toe een lyrische tegenstem. Het tweede is meer bezonken en ingehouden onderbroken door dramatische climaxen. In de Finale is duidelijk te horen hoe Brahms Dvorak beïnvloed heeft : bij deze componist is nog amper sprake van muzikale conflicten en heeft de lyriek de overhand genomen. Het derde is een zwak werk : het is week, zonder diepte of spanning. De vele onhandige overgangen maken duidelijk dat het Brahms hier aan inspiratie ontbrak : een componist op zoek naar een melodie. Van deze werken bestaat geen HIP opname. Een aanvaardbaar alternatief biedt het Quartet Sine Nomine uit 1993 (Claves). Ze spelen op moderne instrumenten en door het oneigenlijk gebruik van vibrato ontaardt het Andante in een melo-drama. De snellere delen (waar vibrato technisch onmogelijk is) zijn wel heel geslaagd.
De kwartetten voor piano en strijkers zijn de mooiste kamermuziek van de hoogromantiek. Het zijn 2 vroege werken - alleen is het derde twintig jaar na de eerste twee grondig herwerkt. Ze hebben ook onmiskenbaar Brahmsiaanse trekken met hun smachtende thema's en motieven (vaak volkswijsjes) afgewisseld door een jachtige ritmiek (vaak van hongaarse en/of zigeuner oorsprong). Dt eerste twee zijn schitterende composities van een hoogbegaafd musicus, het derde treft door zijn donker-weemoedige, soms troosteloze toon waarin onrust, heimwee en smart doorklinken. In 1994 verscheen een eerste - en jammer genoeg laatste - opname op authentieke instrumenten en het was meteen de perfectie : het Italian Piano Quartet samengesteld uit vier eminente solisten nl. Corrado Bolsi op een Guarneri viool, Angelo Bartoletti op een Testore altviool, Sandro Meo op een Ventapane cello en vooral de buitengewone Riccardo Cechetti op een Bösendorfer. Historische instrumenten gebruiken is niet zaligmakend, de solisten moeten vooral oog hebben voor de intenties van de componist. En dat gebeurde hier in overtreffende mate : hun uitvoering was zo roerend mooi, zo trefzeker en ingeleefd in de geest van Brahms dat ze nooit overtroffen werd en nog altijd de standaard is (Symphonia). Het zeldzaam maar aangepast en natuurlijk gebruik van vibrato door de strijkers is opmerkelijk en Riccardo Cechetti speelt de klavierpartij verbluffend accuraat. Een tijdloze klassieker.
Brahms : Trio für Klavier, Klarinette und Violoncello op. 114
Brahms en de klarinet, dat was liefde op het eerste gehoor en inspireerde de componist tot enkele van zijn mooiste werken. Dit trio wordt uitgevoerd door het beroemde Abegg Trio, dat voor het eerst historische instrumenten bespeelt : Birgit Erichson op een cello van Andrea Castagnieri uit 1747, Ulrich Beetz op een viool van Nicolas Lupet uit 1821(Tacet). Jammer genoeg staat spelen op een historisch instrument niet garant voor een perfecte uitvoering : beide solisten kunnen dan ook hun verleden niet vergeten en gebruiken flink vibrato waar dat ook kan. Gerrit Zitterbart speelt op een Hammerflügel van Johann Baptist Streicher ; hij is bekend als specialist van oude instrumenten en dus is zijn spel perfect aangepast. Martin Spangenberg speelt op een kopie van een historische klarinet en doet dat onberispelijk : de hemelse hoge noten en de zacht brommende lage klinken nergens schel of hard. De mooiste stukken zijn de dialogen tussen klavier en klarinet waartussen de cello geen vibrato kan produceren. Schitterend. Op dezelfde CD staat ook een Trio für Klavier, Violine und Violoncello dat van Brahms zou kunnen zijn. Het is een passioneel en virtuoos werk dat door het vibrato van beide strijkers grotendeels verknoeid wordt. Hier kan Gerritt Zitterbart alle klankrijkdom uit zijn instrument halen.
Brahms : Trio für Violine, Horn und Klavier Op. 40
Dit had de perfecte uitvoering kunnen zijn. Teunis van der Zwart is één van beste natuurhoornisten van het ogenblik en hij speelt schijnbaar moeiteloos op een natuurhoorn van Lorenz uit 1845 : de donkere, warme toon van de hoorn klinkt inderdaad als een Waldhorn met alle mogelijke nuances. Alexander Melnikov speelt op een Bösendorfer uit 1875 en doet dat in de sfeer van Brahms. Het probleem ligt bij IsabelleFaust, ongetwijfeld een schitterende violiste ...van de oude school d.w.z. zonder inzicht in de HIP. Ze speelt op een (gemoderniseerde) Stradivari zonder darmsnaren en met een gruwelijk vibrato dat vooral in het Adagio mesto contraproductief werkt : de innige dialoog tussen de hoorn en de viool bereikt door haar vibrato het tegengestelde effect : het klagende motief wordt een jammerklacht. Op dezelfde CD staan ook de Sonate voor viool en piano op. 78 waar Faust het alweer verknalt door haar vibrato (hoe mooi is de zuivere toon !) en de Fantasien op. 116 waar Melnikov niet de innerlijke diepte of bezieling bereikt van Jan Michiels.
Tussen het eerste (oorspronkelijke versie) en het laatste trio liggen 35 jaar : een enige kans dus om de evolutie van Brahms te volgen. Jammer genoeg bestaat er geen enkele opname die voldoet aan de basisvereisten om geslaagd te worden genoemd. Er is een versie met Renaud Capuçon (viool) en Gautier Capuçon (cello) op zgn. historische instrumenten, maar daar is niets van te merken. Ook hun interpreatie met een enerverend mekkerend vibrato mist elk inzicht. Nicolas Angelich op een moderne piano is ook al geen pluspunt. Te mijden dus. Afwachten.
Brahms : Sonaten für Klarinette und Klavier Op. 120 Nr. 1 & 2
Brahms schreef deze sonates in 1894, drie jaar voor zijn dood, maar daarvan is hier niets te merken, het is geen testament. Het zijn melancholische maar lebensbejähende rijpecomposities. De eerste sonate is beroemd omdat ze alle kenmerken van zijn muziek inhoudt : zijn verering en eerbied voor Bach (letterlijk citaat van een koraal), motieven die zijn levensfilosfie uitdrukken f(rei) a(ber) e(insam) en zijn liefde voor Clara Wieck-Schumann b(rahms) en c(lara). De tweede sonate is een eerbetoon aan de componisten die Brahms hebben beïnvloed : Bach (koraal en polyfonie), Beethoven (ritme), Schubert (dialoog tuusen de instrumenten) en Schumann (passionele romantiek). Onder de vingers van een traditionele klarinetspeler zonder historisch besef en met continu vibrato kunen deze werken heel sentimenteel overkomen. Gelukkig bestaat er een opname zonder deze ergerlijke fouten : Kyrill Rybakov speelt heel ernstig (maar speels waar het moet en natuurlijk zonder vibrato) op een copie door Rudof Tuz van een B-klarinet Systeem Ottensteiner uit 1879. De B-klarinet kan misschien wat somber overkomen maar is historisch perfect verdedigbaar. Anna Zassimova speelt met veel toewijding en ernst op een sonore Carl Bechsteiner uit 1876. Beide solisten zijn perfect op elkaar ingespeeld. Een echte aanwinst (ANTES Edition). Op de CD staan ook de Fantasien für Klavier solo Op. 116 door Anna Zassimova in een wel erg traditionele uitvoering die absoluut niet kan tippen op de opname met Hardy Rittner.
Nog mooier dan de sonates voor cello en pianoforte, zijn deze voor viool en pianoforte : hoogromantische composities met de typische grondtoon van emotie en passie en die ondertoon van melancolie, weemoed en heimwee naar een verloren paradijs. Maar Brahms is een beheerst romanticus en zijn spraak wordt nergens hoogdravend of bandeloos, ook niet in bepaalde klankuitbarstingen. De viool draagt het melos en de pianoforte speelt een complexe rol : aanvullend, dialogerend, versierend, verdiepend. Vooral opus 108 is een uiterst mooi werk. Gelukkig weer een uitvoering die Brahms respecteert en de juiste instrumenten bespeelt: Ilia Korol speelt op een gemoderniseerde kopie van een Cremonese viool, gemaakt door Cai von Stietencron ( alle bespeelbare Stradivari werden in de 19de eeuw gemoderniseerd, authentieke exemplaren vindt men alleen nog in enkele musea), Natalia Grigorieva bespeelt een Streicher uit 1870 ; beide solisten zijn lid van het Ensemble modern_times dat, ondanks zijn naam, naar HIP neigt, zonder daarin puristisch te zijn en dus matige vibrato toepast (Challenge Classics).
Twintig jaar liggen er tussen deze twee sonates voor cello en pianoforte : in het Allegro van de eerste klinkt een mini "Kunst der Fuge" als een staaltje van Brahms kunde om oud en nieuw te verzoenen ; in de tweede zijn het Allegro affettuoso en het Allegro passionato prachtige voorbeelden van de emotioneel-passionele late Brahms. Een opname uit 1992 (!) spant nog steeds de kroon : twee aanstormende Nederlandse supertalenten spelen hier een vlekkeloze uitvoering - in de eerste vooral geconcentreerd rond de cello, in de tweede vooral rond het klavier : Pieter Wispelwey op een 19de-eeuwe Boheemse cello, Paul Komen op een Josef Riedel uit 1865 (Channel Classics). Het was Wispelwey zijn bedoeling niet er een HIP van te maken en zijn tamelijk ruim vibrato maakt dat ook duidelijk. Door zijn meesterlijk spel stoort dat niet te danig. Leuk detail : op de hoes en het inlegboekje wordt de geboortedatum van Brahms 1774 (i.p.v. 1833) en zijn sterfdatum 1856 (i.p.v. 1897). Een vergissing of een inside joke ?
De laatste werken voor piano worden ook hier gespeeld door de dertigjarige Hardy Rittner en het resultaat is alweer fenomenaal ; de intentie van elk deeltje wordt perfect weergegeven : melancolie, de typische dolce agitato en met brio waar het voorgeschreven staat (maar niet met de lege virtuositeit van de deelnemers aan het Koningin Elisabeth Circus). Vooral de Johann Baptist Streicher uit 1870 maakt het Rittner mogelijk alle kleuren en nuances uit te drukken. Het andere instrument (J.M. Schweighofers Sohne uit 1876) klinkt meer als een vroege Steinway. Een waardig alternatief is de opname met een Jan Michiels op een Bösendorfer uit 1884 die dus uitermate geschikt is (Eufoda) en het resultaat is schitterend : elke miniatuur (want daarop lijken deze stukken met hun rijkdom aan details en kleuren maar zonder overbodige fiorituren) wordt precies vertolkt zoals Brahms aangeeft. Het is uitgepuurde, gebalde muziek, waarin de typische Brahmsiaanse, romantische melos vloeit ondersteund door de emotionele intensiteit en compositorische, expressieve inventiviteit en met die elegische ondertoon, typisch voor de rijpe werken van de componist. Magistraal vertolkt en schitterend opgenomen (1996 !)
Het Scherzo Op. 4 is een jeugdwerk : Brahms was amper 18 jaar toen hij dit onstuimig werkje schreef, sterk onder de invloed van Schubert. De Walzer Op. 39 zijn (bedrieglijk) eenvoudige werkjes die heel wat populariteit hebben verworven onder amateur-pianisten. De Klavierstücke Op. 76 draaien rond levendige Capriccio's afgewisseld door gracieuze Intermezzo's. De Zwei Rhapsodien Op. 79 ten slotte : de eerste is erg bewogen, de tweede passioneel en dus zeer typisch voor Brahms en de romantiek. Deze werken worden met enorm inlevingsvermogen en getrouw vertolkt door de integere Duitse Pianist Hardy Rittner die zich ontpopt tot Brahms specialist, wars van alle lege virtuositeit (MDG).
