Brahms : Sonaten für Klarinette und Klavier Op. 120 Nr. 1 & 2
Brahms schreef deze sonates in 1894, drie jaar voor zijn dood, maar daarvan is hier niets te merken, het is geen testament. Het zijn melancholische maar lebensbejähende rijpecomposities. De eerste sonate is beroemd omdat ze alle kenmerken van zijn muziek inhoudt : zijn verering en eerbied voor Bach (letterlijk citaat van een koraal), motieven die zijn levensfilosfie uitdrukken f(rei) a(ber) e(insam) en zijn liefde voor Clara Wieck-Schumann b(rahms) en c(lara). De tweede sonate is een eerbetoon aan de componisten die Brahms hebben beïnvloed : Bach (koraal en polyfonie), Beethoven (ritme), Schubert (dialoog tuusen de instrumenten) en Schumann (passionele romantiek). Onder de vingers van een traditionele klarinetspeler zonder historisch besef en met continu vibrato kunen deze werken heel sentimenteel overkomen. Gelukkig bestaat er een opname zonder deze ergerlijke fouten : Kyrill Rybakov speelt heel ernstig (maar speels waar het moet en natuurlijk zonder vibrato) op een copie door Rudof Tuz van een B-klarinet Systeem Ottensteiner uit 1879. De B-klarinet kan misschien wat somber overkomen maar is historisch perfect verdedigbaar. Anna Zassimova speelt met veel toewijding en ernst op een sonore Carl Bechsteiner uit 1876. Beide solisten zijn perfect op elkaar ingespeeld. Een echte aanwinst (ANTES Edition). Op de CD staan ook de Fantasien für Klavier solo Op. 116 door Anna Zassimova in een wel erg traditionele uitvoering die absoluut niet kan tippen op de opname met Hardy Rittner.
Nog mooier dan de sonates voor cello en pianoforte, zijn deze voor viool en pianoforte : hoogromantische composities met de typische grondtoon van emotie en passie en die ondertoon van melancolie, weemoed en heimwee naar een verloren paradijs. Maar Brahms is een beheerst romanticus en zijn spraak wordt nergens hoogdravend of bandeloos, ook niet in bepaalde klankuitbarstingen. De viool draagt het melos en de pianoforte speelt een complexe rol : aanvullend, dialogerend, versierend, verdiepend. Vooral opus 108 is een uiterst mooi werk. Gelukkig weer een uitvoering die Brahms respecteert en de juiste instrumenten bespeelt: Ilia Korol speelt op een gemoderniseerde kopie van een Cremonese viool, gemaakt door Cai von Stietencron ( alle bespeelbare Stradivari werden in de 19de eeuw gemoderniseerd, authentieke exemplaren vindt men alleen nog in enkele musea), Natalia Grigorieva bespeelt een Streicher uit 1870 ; beide solisten zijn lid van het Ensemble modern_times dat, ondanks zijn naam, naar HIP neigt, zonder daarin puristisch te zijn en dus matige vibrato toepast (Challenge Classics).
Twintig jaar liggen er tussen deze twee sonates voor cello en pianoforte : in het Allegro van de eerste klinkt een mini "Kunst der Fuge" als een staaltje van Brahms kunde om oud en nieuw te verzoenen ; in de tweede zijn het Allegro affettuoso en het Allegro passionato prachtige voorbeelden van de emotioneel-passionele late Brahms. Een opname uit 1992 (!) spant nog steeds de kroon : twee aanstormende Nederlandse supertalenten spelen hier een vlekkeloze uitvoering - in de eerste vooral geconcentreerd rond de cello, in de tweede vooral rond het klavier : Pieter Wispelwey op een 19de-eeuwe Boheemse cello, Paul Komen op een Josef Riedel uit 1865 (Channel Classics). Het was Wispelwey zijn bedoeling niet er een HIP van te maken en zijn tamelijk ruim vibrato maakt dat ook duidelijk. Door zijn meesterlijk spel stoort dat niet te danig. Leuk detail : op de hoes en het inlegboekje wordt de geboortedatum van Brahms 1774 (i.p.v. 1833) en zijn sterfdatum 1856 (i.p.v. 1897). Een vergissing of een inside joke ?
De laatste werken voor piano worden ook hier gespeeld door de dertigjarige Hardy Rittner en het resultaat is alweer fenomenaal ; de intentie van elk deeltje wordt perfect weergegeven : melancolie, de typische dolce agitato en met brio waar het voorgeschreven staat (maar niet met de lege virtuositeit van de deelnemers aan het Koningin Elisabeth Circus). Vooral de Johann Baptist Streicher uit 1870 maakt het Rittner mogelijk alle kleuren en nuances uit te drukken. Het andere instrument (J.M. Schweighofers Sohne uit 1876) klinkt meer als een vroege Steinway. Een waardig alternatief is de opname met een Jan Michiels op een Bösendorfer uit 1884 die dus uitermate geschikt is (Eufoda) en het resultaat is schitterend : elke miniatuur (want daarop lijken deze stukken met hun rijkdom aan details en kleuren maar zonder overbodige fiorituren) wordt precies vertolkt zoals Brahms aangeeft. Het is uitgepuurde, gebalde muziek, waarin de typische Brahmsiaanse, romantische melos vloeit ondersteund door de emotionele intensiteit en compositorische, expressieve inventiviteit en met die elegische ondertoon, typisch voor de rijpe werken van de componist. Magistraal vertolkt en schitterend opgenomen (1996 !)
Het Scherzo Op. 4 is een jeugdwerk : Brahms was amper 18 jaar toen hij dit onstuimig werkje schreef, sterk onder de invloed van Schubert. De Walzer Op. 39 zijn (bedrieglijk) eenvoudige werkjes die heel wat populariteit hebben verworven onder amateur-pianisten. De Klavierstücke Op. 76 draaien rond levendige Capriccio's afgewisseld door gracieuze Intermezzo's. De Zwei Rhapsodien Op. 79 ten slotte : de eerste is erg bewogen, de tweede passioneel en dus zeer typisch voor Brahms en de romantiek. Deze werken worden met enorm inlevingsvermogen en getrouw vertolkt door de integere Duitse Pianist Hardy Rittner die zich ontpopt tot Brahms specialist, wars van alle lege virtuositeit (MDG).
In de sonate nr 1 (eigenlijk de 2de) probeert Brahms Beethoven en Liszt te verzoenen, zodat bezonken delen afwisselen met briljante en het resultaat nogal tweeslachtig is. In de finale horen we wel de toekomstige Brahms en is die best geslaagd. In de sonate nr 3 heeft Brahms de zware erfenis van Beethoven en Liszt afgeschud en zijn eigen toon/spraak gevonden : passioneel, soms schwärmerisch en evenwichtig.In definale horen we het beroemde f(rei) a(ber) e(insam) motto - dat ook in latere werken terugkeert - en de referentie naar Haydn. Hardy Rittner bespeelt nu een Ignaz Bösendorfer uit 1850 (MDG) en het resultaat is alweer prachtig : geen enkele pianist heeft de muziek zo getrouw weergegeven en de diepe betekenis ervan blootgelegd. Onmisbaar.
Dit is in feite de eerste pianosonate, een soort Proeve van Meesterschap van de jonge componist die erg schatplichtig is aan Liszt : onstuimige klanken met veel bravoure die indruk moesten maken. Ze wordt perfect gespeeld door Hardy Rittner op een Johann Baptist Streicher uit 1851 (MDG). Het is opvallend hoe op een aangepaste piano dit werk zo veel authentieker en begrijpelijker klinkt : op een moderne Steinway bv. uitgevoerd door een (platenmaatschappij)virtuoos, klinkt ze als een pastiche van de Koning van de Kitsch. Op dezelfde CD (Early Piano Works) staan ook de delicaat poëtische Variationen über ein Thema von Robert Schumann Op. 9 en de Ballades Op. 10, ook hier subliem gespeeld om de echte ballade-stemming weer te geven. De vierde ballade is een ontroerende hommage aan Schumann.
