Hornquintett KV 407 Het Quinett für Klavier und Bläser KV 452 is zowat een pianoconcerto waarin het orkest vervangen is door een hobo, een klarinet, een fagot en een hoorn. Het begint met een Largo als prelude dat overgaat in een Allegro moderato waarin de piano concerteert met de blazers. Het daaropvolgende melancholische Larghetto vertoont dezelfde concertante vorm en inhoud. Het puntig Allegretto maakt volop gebruik van de kleuren van de blaasinstrumenten die de piano wel dreigen te overstemmen. Een opname uit 1996 met The Academy of Ancient Music Chamber Ensemble is nog steeds maatgevend : RobertLevin speelt op een pianoforte van Derek Adlam naar een Anton Walter uit 1795; Frank de Bruine op een hobo van Elfredo Bernardino naar Grundman & Floth uit ca 1800 ; Anthony Pay bespeelt een klarinet van Philip Levin naar Heinrich Grenser uit ca 1800 ; Danny Bond op een fagot door Peter de Koningh naar dezelfde Grenser ; Anthony Halstead op een hoorn van John Webb & Anthony Halstead naar Lucien-Joseph Raoux uit ca 1795. Het Klarinetten-Quintett KV 581 is een van de meest geliefde composities van Mozart. Het Allegro treft door de verfijnde wisselwerking tussen de strijkers en de klarinet en de geraffineerde melodiek in hoofd- en neventhema. In het Larghetto speelt de klarinet een droefgeestige melodieboven destrijkers en een heerlijk duet met de eerste viool. In het Menuetto heerst een wat sombere sfeer die de klarinet nog onderstreept. Het eerste Trio is eerder luchthartig dansend in de eerste viool terwijl de klarinet toehoort. Het tweede Trio is een Ländler voor de klarinet boven pizzicato van de strijkers. Het Allegretto con variazioni brengt, zoals de titel zegt, variaties op een thema : in de eerste en vierde mag de klarinet brilleren, in de tweede en de derde komen viool en altviool aan bod ; de vijfde variatie is een teder adagio. Het deel eindigt een briljant en levendig. De mooiste vertolking is die door het Edding Quartet met Baptist Lopez eerste en Caroline Bayet tweede viool, Paul De Clerck op altviool en Agneet Zweistra op cello. Er wordt niet vermeld welke authentieke instrumenten gebruikt worden. Klarinettiste Nicola Boud speelt onvergetelijk mooi op een basset klarinet van Agnès Guéroult (Et'cetera). Op deze CD staat ook een zeer mooi vertolking van het kwartet KV 421. Een eveneens zeer mooie uitvoering maar minder gelukte opname is die door het London Haydn Quartet : Catherine Manson op een Janarius Gagliano uit 1758, Margaret Faultless op een viool uit de school van Carlo Bergonzi uit ca 1740 ; James Boyd op een copie van een altviool door Jan Spidlen ; Jonathan Cohen op een cello van Giuseppe Guarneri uit1712. Eric Hoeprich blinkt, zoals gewoonlijk, uit op een basset klarinet van eigen makelij (Glossa).
Adagio und Rondo für Harmonika, Flöte, Oboe, Bratsche und Cello KV 617
Het Allegro moderato van het kwintet KV174 ademt nog de sfeer uit van het werk van Haydn, is anderzijds nieuw omdat het door 2 violen en 2 altviolen een dichtere structuur heeft en het niet voldoende is de twee instrumenten in te zetten als verdubbeling van één maar elk een afzonderlijke toets moet inbrengen. Dat is hoorbaar in de drie thema's van het Allegro moderato (een uitwaaierend eerste, een dwarrelend opstijgend tweede en een cantabile derde). Het Adagio bezit nog niet de diepte van latere werken maar klinkt door het con sordino spel innig en dromerig ; zeer mooi is het opera-achtig duet tussen viool en altviool. Het Menuetto met het echo-effect in het Trio klinkt wat stereotyp. Het afsluitend Allegro heeft alle elementen van een Divertimento en paart ernst aan speelsheid. Het kwintet KV406 werd oorspronkelijk gecomponeerd als Nacht-Musique voor een octet (Bläserserenade) en door Mozart gearrangeerd voor strijkers. Na de ernstige inleiding van het Allegro komen een zangerig en een dramatisch thema (in beide hoort men duidelijk de blaasinstrumenten oorsprong). Het Andante is doordrongen van diepe melancholie hoewel het Trio een lichtere toon aanslaat. Het Menuettoin Canone is, zoals de titel zegt, opgebouw als een canon en het Trio al roverscio (met het thema omgekeerd). Het Allegro begint als een rondo, krijgt een nadrukkelijke en een zangerige tegenhanger en eindigt optimistisch. Op authentieke instrumenten bestaat er maar één opname nl. uit 1991 door Les Adieux met Mary Utiger op een anonyme Italiaanse viool uit ca 1750, Ursula Bundles op een anonyme Saksische viool uit de 18de eeuw, Hajo Bäss op een altviool van Giambatista Ceruti uit 1789, Karlheinz Steeb op een altviool van Lorenzo Storioni uit 1781 en Nicholas Selo op een anonyme Engelse cello uit ca 1780. Het kwintet slaagt erin getrouw de geest van het werk weer te geven zonder te vervallen in nieuwlichterij (deutsche harmonia mundi). De drie volgende strijkkwintetten zijn heel andere koek en typisch voor de rijpe stijl van Mozart. KV515, 516 en 517 zijn hoogst persoonlijke en toch geobjectiveerde meesterwerken van een mysterieuze, onaardse schoonheid. KV 614 is van een ondraaglijke lichtheid. Het Allegro van KV 515 begint met een opgaand motief in de cello waarop de viool een steil antwoord geeft ; beide worden afwisselend in viool en cello gespeeld en door de andere strijkers overgenomen. Een tweede thema is minder verontrustend, zelfs speels. Beide worden mooi uitgewerkt in het vervolg. Het Menuetto klinkt verre van vrolijk en eerder pessimistisch. Het Trio is een Ländler die in al zijn eenvoud ontroerend werkt. Het Andante bestaat uit een prachtige dialoog tussen de eerste viool en de altviool die hoe langer hoe meer de hoofdstem krijgt ; de cello onderstreept melancholisch de dialoog. Het Allegro is een rondo dat als tegengewicht kan gezien worden voor het begin Allegro. Het is briljante muziek voor de eerste viool, waarin nog weinig te bespeuren valt van de stemming van het eerste. Het Allegro van KV 516 begint schijnbaar opgewekt maar gaat snel over in een troosteloos, hartbrekend fatalisme, waaraan het tweede thema een wat mildere toon verleent. Het deel evolueert naar een klagende deels opstandige uitwerking en eindigt met een forte akkoord. In het Menuetto heerst dezelfde mengeling van fatalisme en opstandigheid (tegen het noodlot ?). Het Trio brengt weer een troostend tussenspel. Het Adagio ma non troppo begint vredig en gaat snel over in een smartelijk thema consordino gespeeld. Het daarop volgend Adagio klinkt nog smartelijker, klagender, vragender en eenzamer. Het aansluitend Allegro klinkt optimistisch als "vrolijk fluitend door het leven" en staat weer (zoals 515) in sterk contrast met en als tegengewicht voor het beginnend Allegro. Van deze kwintetten bestaan opnames op moderne instrumenten maar niemand deed het beter dan de pioniers van de HIP, L'Archibudelli : Vera Beths op een Antonio Stradivari uit 1727, Lucy van Dael op een Nicolo Amati uit 1643 ; Jürgen Kussmaul op een altviool van William Forster uit 1785 en Gijs Beths op een Samuel Thompson uit 1762 ; Anner Bylsma op een cello van Gianfrancesco Pressenda uit 1835 (Sony Vivarte). Het Larghetto van KV 593 begint met een ongeruste vraag van de cello waarop de de andere instrumenten een zacht, wat aarzelend antwoord geven. Het aansluitend Allegro begint als een snelle, fluitende mars, gaat over in een canon en wordt in beide tamelijk dramatisch stemmingen uitgewerkt. Het Larghetto duikt onverwachts op (een bijna Beethovense verrassing) en het Allegro thema besluit kort dit deel. Het Adagio begint rustig en wordt vervolgens beheerst door twee tegengestelde thema's (één hemels en één vol menselijke passie) met prachtige ondersteuning door de altviool en de cello. In het het afwisselend rustig en energiek Menuetto vormt het Trio een door pizzicati ondersteund vogelgezang van de viool. Het afsluitend Allegro begint met een wervelende dans en gaat verder in een fugato ; de dans en het fugato worden verwerkt in het vervolg ; in dit deel heerst de (perfecte) thematechniek over de (positieve) stemming. Het kwintet KV 614 is weer een (kunstvol)divertimento. Het Allegri di molto begint met de imitatie van hoorngeschal door de altviolen gevolgd door hoog vogelgezang in de viool en verloopt in de instrumenten volgens dit schema. Het Andante wordt gevormd door een aantal variaties van het stappend thema. Het Trio van het luchtige Menuetto is weer een Ländler geleid door de viool en de altviool. Het Allegro is een rondo op één (Haydn-achtig zigneuner) thema met fugato. De (tijdeloze) opname uit 1992 door die andere pioniers van de authentieke uitvoering, Hausmusik, is nog niet geëvenaard : Monica Huggett en Pavlo Beznosiuk, viool ; Roger Chase en Simon Whistler, altviool ; Richard Lester, cello. Jammer genoeg wordt niet gespecificeerd welke instrumenten gebruikt werden (Emi Reflexe)
De laatste drie strijkkwartetten zijn opgedragen aan (de cellospelende) Koning Friedrich Wilhelm II van Pruisen, vandaar hun (bij)naam. Het zijn prachtige hoogtepunten waarin Mozart a.h.w. olympisch verheven boven de banale gevoelens en de subjectieve kunst uitstijgt. Het Allegretto van KV 575 is opgebouwd rond één melodieus thema waarin de eerste viool en de cello een hoofdrol spelen. Het Andante klinkt als een serenade met de eerste viool en de cello als leidende instrumenten. Het Menuetto is een huppelende dans met enkele opvallende slagen. Zeer mooi is het cantabile van de cello in het Trio dat sterk contrasteertmet de dans en doet denken aan Boccherini. De cello mag ook het thema van het Allegretto inzetten en krijgt ook in de lyrische uitwerking een voorname plaats. In de pure muziek van het wiegende eerste en dansende tweede thema van het Allegro van KV 589 mag de cello weer de viool van antwoord dienen. Het Larghetto laat de cello solistisch aanvangen en nog enkele keren solistisch optreden. De melodie klinkt weer als musique à l'état pur. Het Menuetto gaat in dezelfde sfeer door, pure, fladderende muziek zonder arrière penséee ; het Trio verrast door de nadrukkelijke bassen. Het Allegro is weer een complex muzikaal spel met klanken en kleuren. In het Allegro moderatie van KV 590, het laatste kwartetdat Mozart componeerde, is de vreugde getemperd ; het begint serieus in de cello die het thema mag herhalen dat als een wat dreigende schaduw over de afwisselend serene en geexciteerde sfeer hangt. Het Andante klinkt bijna als een treurmars en de melodie die de viool en de cello daarrond spelen verandert daar weinig aan. Het eindigt op een hoge noot, zoals meer voorkomt bij Mozart. Het Menuetto doet eerst denken aan vogelgezang en dan aan een Ländler. Dit deel is superbe, diepontroerende muziek die alleen door Beethoven zal geëvenaard worden. Het Allegro is het meest vreemde deel van het kwartet waarin een stampende zigeunermelodie en een wervelende dans elkaar ontmoeten. De meer dan twintig jaar oude vertolking door het befaamde Quatuor Festetics kwartet is nog steeds ongeëvenaard (Arcana). Zeer aanbevelenswaardig is ook de (jongere maar veel afstandelijker klinkende) opname door het even befaamde Quatuor Mosaïques (Auvidis/Astrée)
Dit is een schitterend werk blakend van zelfvertrouwen, van een meester die zijn stijl (en succes) heeft gevonden. Het wordt ook wel Hoffmeister genoemd naar de uitgever met deze naam in wiens opdracht het (misschien) geschreven werd. Het Allegretto steunt op een uit drie motieven samengesteld thema, waaronder een klinkend "vinkendeuntje" ; deze motieven worden kunstvol en genuanceerd uitgewerkt in het verder verloop zonder dat er een nieuw thema aan te pas komt. Het optimistisch klimaat wordt hier en daar slechts licht overschaduwd door een melancholisch toontje. Het Menuetto is een Ländler, geen dijenkletser maar een soort veredelde Haydn ; het trio lijkt, in tegenstelling tot de Ländler, meer op een gesofisticeerd zigeunerdeuntje. Het Adagio is, zoals steeds bij Mozart, innig, pathetisch en nostalgisch. Het Allegro is uitbundig, humoristisch en dwarrelend. De twintig jaar oude opname met het Festetics kwartet is nog steeds maatgevend, boeiend van begin tot einde en volstrekt idiomatisch. Istvan Kertész speelt op een Milanese viool uit de 18de eeuw, Erika Petöfi op een Matthias Thier uit 1770, Péter Ligeti op een altviool van Matthias Albanus uit 1651 en Reszö Pertorini op een anonyme Franse cello uit de 17de eeuw (Arcana).
Mozart : Sei Quartetti per due Violini, Viola, e Violoncello
Deze kwartetten zijn de eerste "volwassen" kwartetten van Mozart en worden Haydn Kwartetten genoemd omdat Mozart ze opdroeg "al Signor Giuseppe Haydn". Hoewel ze nog min of meer onder de invloed van zijn meester staan, hebben ze toch al een eigen toonspraak, een soort clair obscur op muziek waarin opgewekte en sombere gevoelens elkaar afwisselen. Mozart maakt uniek gebruik van de eigenschappen van elk instrument om een heel eigen sfeer op te roepen, een kenmerk van al zijn composities trouwens. Opmerkelijk in het eerste kwartet KV387 zijn het expressieve Andante Cantabile en het gewaagde en onverwachte gebruik van een fuga in het Molto allegro. Het Allegro van tweede kwartet KV421 is allesbehalve opgewekt ; er heerst een soort doffe, gelaten en toch revolterende pathetiek, hier en daar onderbroken door een straaltje zon. Het Andante vertoeft in dezelfde rouwige sfeer die aan een treurmars doet denken. Het MenuettoAllegretto bezit een compacte, orkestrale kracht die in het ironische trio bijna geridiculiseerd wordt. Het Allegretto ma non troppo begint met een Schubertiaans thema (een anachronisme, natuurlijk) dat in de prachtige variaties even Schubertiaans verloopt (hier hoort men duidelijk waar Schubert zijn mosterd haalde) en eindigt in een dramatische uitroep ; het is het onmiskenbaar hoogtepunt van deze compositie. Het Allegro ma non troppo van KV428 is een ongewoon stuk muziek dat ongrijpbaar boven ons hoofd schijnt te zweven. Het Andante con moto is nog geheimzinner en van een troosteloze diepte. Het Menuetto staat in scherp contrast hiermee, het is gedecideerd en opgewekt, zelfs even frivool. Het Allegro Vivace lijkt aansluiting te vinden met de kwartetten van Haydn en is dus klaarblijkelijk een hommage aan de meester. Het Allegro vivace assai van KV458 is een terugkeer naar het muzikaal universum van Haydn : een pittig muziekje met volksdans allures, zorgeloos fluitend en vrolijk. De dans gaat verder in het Menuetto, maar nu niet volks maar eerder aristocratisch. Deze aristocratische toets vinden we terug in het Adagio, heerlijke muziek doordrongenvan onvervalste romantiek. Het levendige Allegro assai sluit aan bij het eerste deel en Haydn. Het Allegro van KV 464 verwerkt duidelijke invloed van de barok (Bach) door het vraag en antwoordspel en de polyfonische uitwerking. Het Menuet hoort heel simpel maar is overwogen en doordacht contrapuntisch. Het Andante hoort weer bedrieglijk simpel aan en bestaat uit zes rijke, geïnspireerde variaties, de ene al verder verwijderd van het beginthema dan de andere ; in de zesde hoort men een eigenaardige trommel imitatie in de cello. Het Allegro wordt weer volledig gedomineerd door het contrapunt. Het Adagio van laatste kwartet KV 465 begint geheimzinnig en duister, maar gaat alras over in drie triomfantelijk thema's ritmisch van elkaar verschillend. Het Andante cantabile is één van die innig poëtische delen waar Mozart het patent op heeft. Het Menuetto wisselt van stil naar luid en is duidelijk een huppelende dans die in het trio van karakter verandert. Het Allegro verkeert weer in de sfeer van Haydns kwartetten en eindigt virtuoos en triomfantelijk. De meer dan 20 jaar oude opnames door het Quatuor Mosaïques zijn nog steeds uitzonderlijk goed en zonder concurrentie op het gebied van authentieke of historisch gedocumenteerde uitvoeringspraktijk en vibrato wordt zeer uitzonderingsgewijze gebruikt. Erich Höbarth speelt op een viool van J. Guarneri uit 1683, Andrea Bischof op een Franse viool uit het einde van de 18de eeuw, Anita Mitterer op een altviool door L. Lüthi van een N. Amati en Christophe Coin op een cello van C. Testore uit 1758 (Astrée).
Mozart componeerde het eerste pianokwartet KV478 (1785) in opdracht van de muziekuitgever Franz Anton Hoffmeister, maar de verkoop viel tegen : het werk was te moeilijk en te eigenzinnig - zeg maar te artistiek - om uitgevoerd te worden door amateurs. Het is een compositie waarin alle stemmingen weergegeven worden : het Allegro is lyrisch/dramatisch, het Andante melancholisch, het Rondeau spiritueel ; het hele werk is bovendien een perfect voorbeeld van de complexe, concertante stijl van Mozart, waarin de piano wel de hoofdrol speelt maar behoefte heeft aan de strijkers om alle gevoelens weer te geven. Het KV493 heeft concerto allures, vooral in het Allegro staan de strijkers één voor één minstens op gelijke voet met de piano en nemen zelfs vaak het voortouw in de melodievoering. Het begint wat pocherig en evolueert naar een virtuoze maar serene wedstrijd tussen piano en strijkers. Het Larghetto is inniger en freler maar lijkt alweer meer op een pianoconcerto dan op een kwartet en bewijst opnieuw Mozarts genialiteit. Het Allegretto is een speels, humoristisch rondo dat evolueert naar een soort dramagiacosa. Een zeer mooie vertolking, geheel in de geest van Mozart, is die door BoyanVodenitcharov op pianoforte, Ryo Terakado op viool, François Fernandez op altviool en Rainer Zipperling op cello. Jammer genoeg wordt niet gespecificeerd op welke - authentieke - instrumenten de werken worden uitgevoerd (Flora). Een oudere, interessante opname is die door het ensemble Sonnerie o.l.v. Monica Hugget (viool) en met Emilia Benjamin op altviool, Alison McGillivray op cello en Gary Cooper op een copie door Derek Adlam van een Anton Walter uit 1795. Ze klinkt heel wat conventioneler en heeft - ook opnametechnisch - niet de uitstraling van voorgaande uitvoering. Ze was in 2000 wel waardevol pionierswerk en aldus erg bewonderenswaardig. Eigenaardig is dat hier het Larghetto uit 493 slechts de helft duurt van de andere opname (ASV).
Mozart : Trios für Klavier, Violine und Violoncello
Mozart schreef slechts 6 trio's voor piano, viool en cello. Dat in de jaren 1780 het trio in deze bezetting als pianomuziek met begeleiding werd beschouwd en vooral onder amateurs populair was, is er wellicht de oorzaak van dat ze in die tijd minder gespeeld werden - het niveau lag immers te hoog voor amateurs. Ze omvatten de KV 254, 496, 502, 542 en 546, waarvan het eerste uit 1776 nog als Divertimento a 3 werdgenoemd en nog geen van Mozarts latere stijlkenmerken vertoont. De andere dateren uit de jaren 1786 tot 1788 en zijn vanaf 496 typisch voor de rijpe stijl van Mozart: het zijn echte trio's waar elk instrument zijn eigen rol krijgt i.p.v. alleen ter ondersteuning van de piano. Ze worden met veel stijlgevoel en inzet vertolkt door het Trio Stradivari bestaande uit Jolanda Violante ( de eerste drie trio's op een kopie door Saturnino Cisneros van een Andreas Stein uit ca. 1770, de laatste drie op een kopie door Paul McNulty van een Anton Walter uit ca. 1792 - een prima keuze dus), Federico Guglielmo (de eerste drie op een Bernardo Calcanius, de laatste drie op een kopie door Claude Lebet van een Giovanni Battista Guadagnani uit 1782) en Luigi Piovani (op een cello van Giuseppe Sgarbi uit 1789). De opname is grandioos gedetailleerd en verloopt voorbeeldig chronologisch. De uitvoerders doen - gelukkig - geen enkele poging om de muziek wolliger te maken dan ze is (een euvel waar "moderne" pianiotrio's onder lijden) en hun uitvoering klinkt nuchter, ernstig, maar speels waar het moet, en authentiek, zonder het minste vibrato (cpo).
Dit trio voor viool, altviool en cello wordt ook wel Divertimento genoemd. Het is het enige werk dat Mozart voor deze bezetting schreef en dat is verwonderlijk want ze is ideaal omdat elk instrument op gelijke voet staat. Het is ook veel meer dan het klassieke Haydnse divertimento. Het Allegro begint speels maar de uitwerking is ernstig en ver van "ontspannend en verstrooiend". Ook in het Adagio hoort men een ernstige, duistere toon onder het zangerige, dromerige thema. Het daarop volgende Menuetto is prachtig verdeeld onder de drie instrumenten. Het tweede Andante bestaat uit een aantal heerlijke variaties op een lieflijk thema waarin elk instrument mag schitteren. Het tweede Menuetto heeft twee Trio's : het eerste zwevend over de dansvloer, het tweede meer springerig dan dansend. Het afsluitend Allegro is een wolkenloos, opgeruimd stuk muziek. En zeggen dat dit "gelukkig" strijktrio in opperste geldnood werd geschreven Een historisch gefundeerde vertolking - en wellicht tot nu toe de enige - is die uit 1990 door L'Archibudella met Vera Beths op een Antonio Stradivari, JürgenKussmaul op een William Forster en Anner Bylsma op een Gianfrancesco Pressenda (Sony Vivarte). Op dezelfde CD staan ook vier van de Sechs dreistimmige Fugen KV 404a eingerichtet für Violine, Viola und Violoncello, waarvan niet zeker is dat ze van Mozart stammen.
De composities voor viool en altvioolzijn nu minder populair. Joseph Haydn componeerde er, zijn broer Michael ook, Mozart slechts twee. Het Allegro van KV 423 klinkt bijna als een kwartet doordat de twee instrumenten enerzijds verweven zijn, anderzijds met elkaar wedijveren. Het Adagio is, zoals gewoonlijk, gebouwd op een cantabile melodie waarrond de altviool figuren en versieringen weeft. Het Rondeau klinkt als een vioolconcert. KV 424 opent met een kort maar breed Adagio. Het Allegro klinkt weer meer als een kwartet of zelfs een multi-instrumentale symfonie. Het Andante cantabile wordt geheel beheerst door de viool die de intieme melodie met veel versieringen omweeft. Het afsluitend Andante grazioso is een simpel, gracieus melodietje waarop even uitbundige variaties gebouwd zijn. Er bestaan weinig opnames van deze duo's ; gelukkig één op én authentieke instrumenten én perfect en met een uniek naturel vertolkt door Rachel Podger (eeen Pesarinius uit 1739) en Jane Rodgers (een copie van een Guarnerius door Jan Pawlikowski) (Channel Classics). Als treffende vergelijking staan er twee duo's van Micheal Haydn op deze CD ; het wordt dadelijk duidelijk hoe superieur en complex de muziek is van Mozart : bij Haydn beperkt de rol van de altviool zich al te vaak tot die van basso continuo.
De sonates voor viool en piano overspannen zowat de hele carrière van Mozart. Opnames bestaan er in alle traditionele smaken en geuren, weinig echter op authentieke instrumenten : alleen Rachel Podger en Gary Cooper hebben ze allemaal - en heel succesvol - opgenomen. Rachel Podger speelt op een Pesarinius uit 1739 en doet heel stijlbewust d.w.z. zonder continu vibrato. Gary Cooper voert alle sonates, van de eerste tot de laatste, uit op een copie door Derek Adlam van een Anton Walter uit 1795 en daar wringt het schoentje : de eerste noch de middelste sonates kunnen eenvoudigweg niet op dit instrument gespeeld worden omdat dat toen nog niet bestond ; historisch is dit fout. Erg jammer dus want is er is geen alternatief. Bovendien werden de sonates door elkaar opgenomen i.p.v. chronologisch wat een verwarrende indruk geeft en geen weergave van de opvallende evolutie die Mozart doormaakte. Dubbel jammer (Channel Classics).
Mozart schreef slechts één enkele sonate voor twee piano's (KV 448), een virtuoos en moeilijk werk door de vele handenwisselingen. De sonates KV 497 en 521 zijn twee werken uit 1786 resp. 1787 waarin het genie erin slaagt de complexiteit van een kwartet of zelfs van een orkest te evenaren. Ze woorden met veel élan en jeugdige enthousiasme vertolkt door de zussen Veronica en Marie Kuijken op twee copies door Claude Kelekom van een Johannes Andreas Stein uit 1788, twee uitzonderlijk klinkende instrumenten met veel rijkdom en nuances (Challenge Classics).
De sonates voor piano van Mozart liggen goed in de markt bij bekende pianisten en iedere uitvoerder met naam en faam heeft er zich aan gewaagd, meestal met een desastreus resultaat, omdat hij/zij de sonates uitvoerde volgens de 19de eeuwse praktijk en op een 19de of zelfs 20ste eeuws instrument (wat een totaal verkeerd klanbeeld produceerde) : het ontbrak hen aan met ander woorden aan historisch inzicht. Aan opnames door pianisten van de moderne school d.w.z. van de muzikanten die ervan overtuigd zijn dat de eigenheid van een werk slechts tot uiting komt als het gespeeld wordt op (een copie van) een historisch instrument uit de tijd van de componist is er geen gebrek. Eén van de eersten was de uitstekende Nederlandse pianist Bart van Oort die alle composities voor piano opnam. Ook Ronald Brautgam deed dat. De befaamde Duitser Andreas Staier waagde zich aan enkele werken. De Zuid-Afikaan Kristian Bezuidenhout werkt aan een langlopende reeks. Maar hun uitvoeringen hadden/hebben een enorm gebrek : alle sonates (van de beginperiode tot de rijpere) voer(d)en ze meestal uit op één en hetzelfde instrument, wat natuurlijk onzin is : hier ontbrak opnieuw het historisch inzicht. Aan dit historisch inzicht voldoet de Nederlander Arthur Schoonderwoerd perfect : in 2005 en 2009 nam hij alle sonates op en gebruikte voor elke ontstaansperiode een ander, tijdsgebonden instrument : 1. een Tangentenflügel van W. Jurgenson naar Spaeth & Schmahl uit 1775 (KV 279 tot 284), een schitterend en veelzijdig instrument (men luistere bv. naar het Andante amoroso uit 281 of de Variazioni uit 284 en een een volslagen nieuwe luisterervaring openbaart zich). 2. een pianoforte van dezelfde bouwer naar Johannes Andreas Stein uit 1780 (KV 309 tot 311, 330, 331), een instrument (met onbeklede houten hamertjes) dat af en toe herinnert aan de rammelkast die het klavecimbel is, maar waaruit, onder de magische vingers van Schoonderwoerd, fascinerende klanken en kleuren ontstaan (bv. het Allegro maestoso en het Andante con espressione uit 310 of het treffend spirituele Allegro con spiritu uit 311; het Andante cantabile uit 330 waar men werkelijk meent de orkestbegeleiding te horen die het zangstuk ondersteunt ; het beroemde Alla turca uit 331 dat niet alleen het tromgeroffel beeldig weergeeft, maar door de onverwachte versieringen een poëtisch tintje krijgt) . 3. een clavichord van J. Potvlieghe naar een Noord-Duits voorbeeld uit 1780 (KV 332, 333, 545 en576), een "huiskamerinstrument" waarvan de klank aan een gitaar doet denken, wat te wijten is aan het plectrum dat de snaar doet trillen ; hoe briljant Schoonderwoerd dit delicaat instrument aanpakt hoort men in het veelgehoorde maar veelal gepopulariseerd/geromantiseerde KV 545 en in het Allegretto van 576. 4. een pianoforte door P. Poletti en G. Tuinman naar Anton Walter uit 1790 (KV 533 & 494, 475, 457 en 570) - het meest gebruikte instrument om de sonates "authentiek" te vertolken - waarvan de hamertjes met leer bekleed zijn, wat een een minder klavecimbelachtige, warmere en flamboyantere klank mogelijk maakt (luister naar de zeer intellectuele en briljante KV 533 waar Schoonderwoerd de twee kenmerken grandioos versmelt, of naar de beroemde Fantasie KV 475 of naar de sonates KV 457 hoe de pianist de juiste toon aanslaat die al naar Beethoven verwijst, of naar de romantische 570)). Passende versieringen, spannende frasering, intelligente agogiek, alles steeds in de geest van het werk, maken van deze uitvoeringen een feest voor het oor. Zo levendig én authentiek klonk Mozart nog nooit (Accent).Voor mij is dit de definitieve, ultieme versie van de sonates.
Mozart voorstellen hoeft niet meer. Iedereen (nou ja, iedereen die, zij het maar af en toe, klassieke muziek beluistert) kent wel een deuntje uit één van zijn composities, al was het maar de dolgedraaide Kleine Nachtmusik. Deze geniale componist heeft op alle genres een onuitwisbare stempel gedrukt : de sonate voor piano, het trio, het kwartet, de symfonie en de opera om maar niet te spreken over minder bekende samenstellingen. Hij is de componist bij uitstek die ook vandaag nog erg geliefd is voor uitvoeringen omdat zijn muziek zo gemakkelijk klinkt terwijl de meesten geen oor hebben voor de tragiek, de woede, de smart, de ergernis, de spot die achter het ogenschijnlijk lieflijke verborgen zit.
Concertino Op. 43 1. Allegro moderato. Na een opening in puntig ritme volgt een Mozartiaans, serenade-achtig thema dat wordt gevarieerd en uitgewerkt op roccoco wijze, van sober naar rijk versierd, maar niet overdadig. Erg Mozartiaans ook is de rol van de blazers. 2. Andante grazioso. Het symfonisch thema wordt klassiek gevarieerd in de stijl van Mozart maar dan virtuozer. Het orkest begeleidt sober de mars die aan Haydn doet denken. 3. Rondo. De piano zet meteen in met een wervelend thema (alweer Mozartiaans) sober begeleid door het (kamer)orkest. De mooie rol van de blazers doet erg Mozartiaans aan. Het thema wordt virtuoos uitgewerkt en besluit met een Mozartiaans tutti.
Klavierkonzert Op. 85 1. Allegro Moderato. Hier hoort men duidelijk welke enorme invloed Hummel heeft gehad op Chopin. De muziek is nu ver verwijderd van Mozart en is een mooi voorbeeld van mengeling van classicisme en romantiek : i.p.v. een of meerdere thema's motivisch te ontwikkelen en uit te werken, worden verschillende stemmingen en thema's door en na elkaar gemengd in dienst van de briljante pianopartij. Na een lange inleiding wordt het hoofdthema als een romantische melodie op allerlei manieren door de piano geïnterpreteerd en met veel versieringen overladen. 2. Larghetto. Een wat pompeuze, dramatische inleiding voert naar een dromerig thema in de piano met veel overdadige versieringen maar sober begeleid door het orkest. Dit deel kijkt alweer vooruit naar de style brillant en Chopin, maar dankt terzelfdertijd veel aan Mozart (pianoconcerto 21). 3. Rondo Hier worden verschillende invloeden en technieken vermengd : Mozartiaanse welluidendheid, Beethoveniaanse dramatiek, met zelfs een korte barokke fuga. Het orkest dient hier om het briljante wat inhoudsloze pianospel te illustreren. De voortdurend wisselende stemmingen zijn dan weer typisch voor de romantiek. De virtuoze pianopartij zal de tijdgenoten wellicht verbaasd hebben, maar doet nu oppervlakkig, leeg en vermoeiend aan.
Introduction & Rondo Brillant Op. 127 1. Introduction Een trage, wat sombere inleiding wordt al snel onderbroken door een Chopiniaans thema in de piano die het deeltje beeindigt met een virtuoze cadenz. 2. Allegro vivant Dit deel met zijn opeenvolgende thema's en motieven typeert weer Hummel. Een opgeruimd thema in de piano wordt gevolgd door een mars met een overdadig briljante pianopartij. Een koraal in de klarinetten, hoorns en fagot wordt op romantische wijze versterkt door het orkest en de piano brodeert minder opvallend maar virtuoos zijn eigen melodie rond de koraal en brengt dan het eerste thema terug ; de houtblazers marcheren weer en de piano reageert met trillers en arpeggio's.
Deze werken worden met veel panache, erg overtuigend, tijdsgetrouw en briljant vertolkt door het Slovaakse Solamente Naturali onder leiding van de Franse Didier Talpain dat (vanzelfsprekend) authentieke instrumenten gebruikt. De pianopartij wordt even briljant gespeeld door de Italiaan Alessandro Commellato op een Weense Joseph Böhm uit 1825 resp. een Franse Ignace Pleyel uit 1837. Beide instrumenten klinken onder de handen van de pianist als nieuw.
Dit pianokwintet werd pas gepubliceerd in 1822, wellicht in een bewerking van een vroeger in Weimar gecomponeerd werk en nu geschikt voor de nieuwere pianoforte met een bereik van 6 1/2 octaven i. p.v. de eerdere 5 1/2. Op dat moment was de klassieke periode, waarmee Hummel (onterecht) werd geassocieerd, al afgesloten, had Parijs Wenen vervangen als culturele hoofdstad en maakten nieuwe virtuozen opgang zoals de charlatan Paganini. Nochtans is dit kwintet één van de mooiste werken in deze bezetting.
Het Pianotrio n° 1 op. 12 is al meteen een schot in de roos. Het Allegro agitato begint met een een romantisch hoofdthema in de viool, snel gevolgd door een verwant 2de thema ; zoals een klassiek componist past, nemen viool, piano en cello deel aan de uitwerking : niet bijzonder origineel maar innemend en boeiend. Het Andante zet in met een eenvoudig romantisch thema in de viool ; piano en cello (pizzicati) verwerken het thema. In het midden neemt de virtuoze piano de leiding en volgt de cello met een mooie cantilène. De reprise verloopt grotendeels tussen figuren in de piano en de viool. Het Presto is een aaneenschakeling van verwante thema's en variaties; weer heeft de viool de leiding maar de piano en de cello spelen hun rol. Het Pianotrio n° 2 op. 22 klinkt heel wat conventioneler. Het Allegro moderato zet direct met het tema in en vervolgt met een contrasterend 2de thema ; de uitwerking begint nogal braaf maar wordt in het verloop rijker en complexer. Het deel eindigt met een fuga op het 2de thema. Het Andante bestaat uit variaties op een eenvoudig thema dat door de verschillende instrumenten wordt geïnterpreteerd, met een mooi rol voor de cello. Het Rondo is in sonatevorm met Turkse en Hongaarse allures. Het Allegro con brio van het Pianotrio n° 3 op. 35 lijkt wel Mozart door het thema en het meesterlijk gebruik van de instrumenten. Het Tempo di menuetto is wat simpele muziek met weer een mooie rol van dat prachtig instrument, de cello. Het levendige Rondo bekoort door de perfect uitgebalanceerde rol van de instrumenten en de scherzando uitwerking. Het Pianotrio n° 4 op. 65 is een evenwichtig zij het "klassiek" werk. Het Allegro con spiritu heeft een mooi roccoco thema dat evolueert naar een concertante coda met een verwant 2de thema. Het Andante grazioso opent met 2 thema's, waarvan het tweede in de cello, en beide thema's worden het onderwerp van gracieuze variaties (tweede weer in de cello). Het Rondo begint met het tweede thema uit 1, wordt "klassiek" uitgewerkt en, ook zoals in 1, verschijnt een nieuw thema in de coda. Het Pianotrio n° 5 op. 83 is het eerste van de persoonlijke meesterwerken waar weinig of niets nog herinnert aan de Weense klassiek en de piano een bijzondere rol krijgt toebedeeld. Het Allegro klinkt romantisch breed, lyrisch en melancholisch (Chopin !) en briljant in de pianopartij. Het tweede thema wordt rijk symfonisch-concertant aangebracht. Van de "klassiek"motivische doorwerking is weinig over, des te meer valt de klank- en toonwisseling op. De opvallende briljante pianopartij klinkt als een pianoconcerto (hier haalde Chopin de mosterd) en de prachtig lyrische cello is alweer volbloed romantiek.In het Andante speelt de piano weer een bijzondere rol, ook in het romantisch duet met de viool dat overgaat in een semi-pianoconcert met alweer cello lyriek. Het romantisch thema van het Rondo wordt versterkt door de syncopes, de doorwerking is romantisch en doet denken aan de pianotrios van Schumann ; de reprise herneemt weer deel 1 met de syncopes ; de piano is de motor, de viool het bindmiddel. Pianotrio n° 6 op. 93 gaat nog verder in de subjectieve, romantische vrijheid van uitwerking, het voolspel wordt niet meer gebonden door objectieve regels en de piano wordt de briljante hoodrolspeler. In het Allegro con moto volgt de melodie een eigen, subjectief parcours, niet meer gebonden aan de strenge regels van de klassiek. Zelfs het fugato schikt zich in dit verloop. Un poco larghetto laat een romantisch thema horen in de piano, waarna de viool en de piano afwisselend het voortouw nemen begeleid door romantische figuren in het begeleidend instrument. In het Rondo ontstaan uit een thema drie motiefjes met o.a. een fuga. Pianotrio n° 7 op. 96 combineert briljant de "oude klassieke" motivische doorwerking met de "nieuwe romantische" inspiratie. In het Allegro con spiritu hoort men twee contrasterende thema' die op een meesterlijke manier, motivisch en instrumentaal met elkaar verweven worden. Het Andante quasi allegretto is opgebouwd uit drie delen : een romantisch liedje als hoofdthema ; een middendeel met een ingehouden piano en een derde deel bestaande uit variaties op het hoofdthema. In het Rondo alla russa domineert de piano alweer de hoppende kozakkendans (met Tsaar Nicolas II in gedachten aan wie Hummel zijn piano methode had opgedragen ?) met af en toe een rustigere tussenkomst van de strijkers. Al deze trio's werden op 2 CD's vertolkt door het befaamde Italiaanse Voces Intimae met Riccardo Cecchetti op een modern klinkende pianoforte van Salvatore Lagrasse uit 1815, Luigi di Filippi op een viool van Antonio Mariani uit 1648, en Sandro Meo op een cello van Mattia Albani uit 1703). Hun briljant maar gedisciplineerd spel beantwoordt precies aan de vereisten van de pianotrios, zowel de "ouderwets klassieke" als "modern romantische". Jammer genoeg staan ze niet chronologisch op beide CD's wat vermoeidend heen en weer hoppen noodzakelijk maakt(Warner Classics).
Hummel : Sonaten für Klavier und Violine/Bratsche Op. 5
Deze sonates worden nog zelden gespeeld, vooral omdat ze - na Mozart - nog weinig nieuws brengen en ondanks het feit dat er enkele pareltjes tussen zitten. Sonata I. 1. Allegro moderato. De piano zet in met een melodie helemaal in de geest van Mozart, de viool valt in en samen werken ze de melodie uit. Hoewel, zoals te verwachten van een pianovirtuoos, dit instrument de hoofdrol voor zich neemt, vertolkt de viool af en toe meer dan de rol van accompagnement. 2. Andantino con variazione. Het klavier speelt staccato een gemakkelijk kindermelodietje. De viool speelt de traditionele rol van begeleider en versierder. De 6 variaties volgen elkaar op in dezelfde sfeer. Het deel sluit af zoals het begon maar nu met de viool in de hoofdrol. 3. Rondo. Begint als presto. De viool mag het walsachtige vervolg spelen terwijl de piano nu begeleidt. Ze neemt echter al snel het initiatief en de viool mag enkele snelle loopjes op zich nemen. De rest van het deel draait, zoals aangeduid, rondjes waarbij de viool de speelse, humoristische geest vertolkt.
Sonate II. 1. Allegro con Spiritu. De tweede sonate heeft als motief een eenvoudig, "getrapt" melodietje dat klassiek wordt uitgewerkt, steeds in de geest van Mozart maar niet altijd met diens dieptewerking, en luchtiger, zelfs humoristisch. 2. Andantino con grand 'espressione. Het tweede deel begint als een slaapliedje voor piano en viool. De piano speelt voorzichtig diepe tonen en de viool beklemtoont gedempt de sprookjesachtige sfeer van het geheel. De piano beeindigt het lieflijke stukje in een gedempte, ernstige toon. 3. Rondo alla Polacca. Een dansend stukje muziek, vrolijk en volks, waarin de piano wervelt en de viool probeert te volgen. Een ernstig intermezzo verandert kort de sfeer, maar het deel eindigt zoals het begon : als een humoristische op en neer dans.
Sonata III. Hier is de viool vervangen door een altviool. 1. Allegro moderato. Na een wat vreemde, ernstige aanzet begint de piano een vrolijk melodietje te zingen. De altviool vult aan en rondt af. De piano brodeert viruoos verder op het thema en de altviool vertolkt de ernstige stem. Mozart is weer niet ver weg. Het deel is klassiek maar zeer mooi en geïnspireerd en Hummel zelf vond het waarschijnlijk geslaagd want hij houdt het meer dan 11 minuten vol. 2. Adagio cantabile. Mozart loert alweer om het hoekje : de muziek klinkt ernstg, melancholisch zoals een opera duet. Na een dramatische onderbreking herneemt de Mozartiaanse melodie. 3. Rondo con moto. Hier kan de pianist voluit zijn virtuoze rol spelen. De altviool neemt over zoals de klassieke traditie voorschrijft, waarna de piano weer overneemt enz. zoals een rondo betaamt. Gelukkig bestaat er van deze sonates een opname met authentieke instrumenten. Michael Jarvis gebruikteen anonyme pianoforte uit 1800 in Weense stijl, en doet dat met veel verve en ingehouden virtuositeit. De viool van Paul Luchkow werd gebouwd door Christophe Dungey naar Jacob Stainer ; de altviool is een anonym 18de eeuws Saksisch instrument. De strijkstokken zijn natuurlijk aangepast : een van Paul Luchkow zelf naar Edward Dodd en een van Bernard Walke.
Er is een enorm verschil tussen de pianosonates van Beethoven en die van Hummel : bij Beethoven "groeit" een sonate a.h.w. uit zichzelf op, ongewoon maar "natuurlijk" ; de sonates van Hummel moeten het hebben van het verrassingseffect : door de gewaagde modulaties, de verrassende harmonische en dynamische verschillen, het gebruik van alle registers van de pianoforte. Het Allegro con brio vanOp. 13 Nr. 6 begint met een militair aandoend thema en wordt gevolgd door een romantische melodie ; de verwerking van beide thema's is conventioneel volgens het klassicistisch model maar met opvallende moduleringen en pianistische virtuositeit. Na de nogal dramatische inleding van het Adagio con gran espressione volgen enkele even geladen romantische melodieën (die zeker Chopin hebben geïnspireerd), gescheiden door dramatisch-romantische, sterk ritmische onderbrekingen. De terugkeer naar het hoofdthema brengt rust. In het Allegro con spirito worden twee thema's (een mannelijk en een vrouwelijk) voorgesteld. De uitwerking verloopt in fuga-vorm en de twee thema's worden virtuoos door elkaar verwerkt. Ze worden onderbroken door romantische intermezzootjes vooraleer over te gaan tot de herneming. Het Allegro moderato van de Sonate Op. 20 is moderner, minder classicistisch door de afwisselende tempi, de syncopes en de dynamische verschillen. Verschillende thema's volgen elkaar op en worden onderbroken door loopjes en virtuoze, opgejaagde passages die aan Beethoven doen denken. Over het hele deel hangt een melancholische sluier die zo typisch voor Chopin zal worden. Het Adagio meaestoso stelt een forte in octaven tegenover een simpel piano. Het vervolg wordt beheerst door een opvallende chromatiek, een mooi compromis tussen oud en nieuw met ingehouden virtuositeit. Daarna volgt een wat vreemd deel waarin de melodische modulaties vermengtd worden met harmonische veranderingen. Het aansluitend Presto is een voorbeeld van acrobatische pianomuziek waarin alle truken van de foor worden bovengehaald: arpeggio's, toonladderloopjes, rondjes draaien. De twee sonates dateren uit de tijd dat Hummel als opvolger van Haydn bij de Esterhazy's in dienst was. Op dezelfde CD (Chandos) staat ook het Larghetto van een werk dat twintig jaar later werd gecomponeerd : La Contemplazione Op.107 Nr. 3, dat na een rustig begin verschillende thema's aan en door elkaar speelt ; het middendeel begin dramatisch en verrast weer door de erg verschillende harmonische instellingen. Het eindigt rust en sereen zoals het begin. Deze muziek vraagt een doordachte aanpak om zowel de virtuositeit als de intensiteit, de gevoelsinhoud en de kleurenrijkdom weer te geven, en een aangepast instrument : dit is hier een pianoforte uit 1814 van het Weense atelier van Joseph Brodmann dat adembenemend mooi wordt bespeeld door een expert in historisch gedocumenteerde uitvoeringspraktijk, de Amerikaanse, in Engeland levende Susan Alexander-Max.
Zo beroemd als Hummel in zijn tijd was, zo grotendeels vergeten is hij nu - wellicht omdat zijn roem in die tijd meer steunde op zijn virtuoze pianotechniek (hij toonde aan dat de nieuwe pianofortes een andere techniek vereisten dan de eerste, wat primitieve, op clavecimbel gelijkende instrumenten). En dat is jammer want zijn kamermuziek is nog altijd het beluisteren waard : virtuoos ja, maar nooit goedkoop. Als componist is hij een scharniermoment tussen de klassiek en de romantiek, en beiden komen in zijn werk tot uiting, soms zelfs in een eigenaardige afwisseling en/of opeenvolging. Ondanks het feit dat zijn werken niet allemaal gedateerd zijn (meestal is alleen de datum van uitgave bekend en die volgde meestal ettelijke jaren na hun ontstaan) is zijn evolutie evident. Zijn meest persoonlijk werken (o.a. de laatste 3 pianotrios) ontstonden in de jaren 1819 en volgende toen hij in Weimar als goedbetaalde Kapellmeister van de groothertog fungeerde en over voldoende tijd beschikte om te reizen en te componeren. Gelukkig bestaan er schitterende opnames van enkele van zijn kamermuziekwerken en zelfs van enkele pianoconcerto's.
Hartmann is één van de belangrijkste Duitse componisten van de 20ste eeuw. Zijn muziek is zowel door de barok (Bach), de laat-romantiek (Mahler), het serialisme (Schönberg) als door het neo-classicisme (Stravinsky) en het expressionisme (Bartok) beïnvloed maar spreekt toch een heel eigen, persoonlijke taal. Een kennismaking met zijn muziek vraagt daarom een tijdje inloopwerk omdat ze niet gemakkelijk en/of vanzelfsprekend is, maar dit wordt beloond door het ontdekken van een fascinerende (klank)wereld die de 20ste eeuwse mens typeert. Deze hoge moeilijkheidsgraad maakt ook dat zijn werken zelden worden uitgevoerd en nooit populariteit zullen verwerven.
