Dit trio voor viool, altviool en cello wordt ook wel Divertimento genoemd. Het is het enige werk dat Mozart voor deze bezetting schreef en dat is verwonderlijk want ze is ideaal omdat elk instrument op gelijke voet staat. Het is ook veel meer dan het klassieke Haydnse divertimento. Het Allegro begint speels maar de uitwerking is ernstig en ver van "ontspannend en verstrooiend". Ook in het Adagio hoort men een ernstige, duistere toon onder het zangerige, dromerige thema. Het daarop volgende Menuetto is prachtig verdeeld onder de drie instrumenten. Het tweede Andante bestaat uit een aantal heerlijke variaties op een lieflijk thema waarin elk instrument mag schitteren. Het tweede Menuetto heeft twee Trio's : het eerste zwevend over de dansvloer, het tweede meer springerig dan dansend. Het afsluitend Allegro is een wolkenloos, opgeruimd stuk muziek. En zeggen dat dit "gelukkig" strijktrio in opperste geldnood werd geschreven Een historisch gefundeerde vertolking - en wellicht tot nu toe de enige - is die uit 1990 door L'Archibudella met Vera Beths op een Antonio Stradivari, JürgenKussmaul op een William Forster en Anner Bylsma op een Gianfrancesco Pressenda (Sony Vivarte). Op dezelfde CD staan ook vier van de Sechs dreistimmige Fugen KV 404a eingerichtet für Violine, Viola und Violoncello, waarvan niet zeker is dat ze van Mozart stammen.
De composities voor viool en altvioolzijn nu minder populair. Joseph Haydn componeerde er, zijn broer Michael ook, Mozart slechts twee. Het Allegro van KV 423 klinkt bijna als een kwartet doordat de twee instrumenten enerzijds verweven zijn, anderzijds met elkaar wedijveren. Het Adagio is, zoals gewoonlijk, gebouwd op een cantabile melodie waarrond de altviool figuren en versieringen weeft. Het Rondeau klinkt als een vioolconcert. KV 424 opent met een kort maar breed Adagio. Het Allegro klinkt weer meer als een kwartet of zelfs een multi-instrumentale symfonie. Het Andante cantabile wordt geheel beheerst door de viool die de intieme melodie met veel versieringen omweeft. Het afsluitend Andante grazioso is een simpel, gracieus melodietje waarop even uitbundige variaties gebouwd zijn. Er bestaan weinig opnames van deze duo's ; gelukkig één op én authentieke instrumenten én perfect en met een uniek naturel vertolkt door Rachel Podger (eeen Pesarinius uit 1739) en Jane Rodgers (een copie van een Guarnerius door Jan Pawlikowski) (Channel Classics). Als treffende vergelijking staan er twee duo's van Micheal Haydn op deze CD ; het wordt dadelijk duidelijk hoe superieur en complex de muziek is van Mozart : bij Haydn beperkt de rol van de altviool zich al te vaak tot die van basso continuo.
De sonates voor viool en piano overspannen zowat de hele carrière van Mozart. Opnames bestaan er in alle traditionele smaken en geuren, weinig echter op authentieke instrumenten : alleen Rachel Podger en Gary Cooper hebben ze allemaal - en heel succesvol - opgenomen. Rachel Podger speelt op een Pesarinius uit 1739 en doet heel stijlbewust d.w.z. zonder continu vibrato. Gary Cooper voert alle sonates, van de eerste tot de laatste, uit op een copie door Derek Adlam van een Anton Walter uit 1795 en daar wringt het schoentje : de eerste noch de middelste sonates kunnen eenvoudigweg niet op dit instrument gespeeld worden omdat dat toen nog niet bestond ; historisch is dit fout. Erg jammer dus want is er is geen alternatief. Bovendien werden de sonates door elkaar opgenomen i.p.v. chronologisch wat een verwarrende indruk geeft en geen weergave van de opvallende evolutie die Mozart doormaakte. Dubbel jammer (Channel Classics).
Mozart schreef slechts één enkele sonate voor twee piano's (KV 448), een virtuoos en moeilijk werk door de vele handenwisselingen. De sonates KV 497 en 521 zijn twee werken uit 1786 resp. 1787 waarin het genie erin slaagt de complexiteit van een kwartet of zelfs van een orkest te evenaren. Ze woorden met veel élan en jeugdige enthousiasme vertolkt door de zussen Veronica en Marie Kuijken op twee copies door Claude Kelekom van een Johannes Andreas Stein uit 1788, twee uitzonderlijk klinkende instrumenten met veel rijkdom en nuances (Challenge Classics).
De sonates voor piano van Mozart liggen goed in de markt bij bekende pianisten en iedere uitvoerder met naam en faam heeft er zich aan gewaagd, meestal met een desastreus resultaat, omdat hij/zij de sonates uitvoerde volgens de 19de eeuwse praktijk en op een 19de of zelfs 20ste eeuws instrument (wat een totaal verkeerd klanbeeld produceerde) : het ontbrak hen aan met ander woorden aan historisch inzicht. Aan opnames door pianisten van de moderne school d.w.z. van de muzikanten die ervan overtuigd zijn dat de eigenheid van een werk slechts tot uiting komt als het gespeeld wordt op (een copie van) een historisch instrument uit de tijd van de componist is er geen gebrek. Eén van de eersten was de uitstekende Nederlandse pianist Bart van Oort die alle composities voor piano opnam. Ook Ronald Brautgam deed dat. De befaamde Duitser Andreas Staier waagde zich aan enkele werken. De Zuid-Afikaan Kristian Bezuidenhout werkt aan een langlopende reeks. Maar hun uitvoeringen hadden/hebben een enorm gebrek : alle sonates (van de beginperiode tot de rijpere) voer(d)en ze meestal uit op één en hetzelfde instrument, wat natuurlijk onzin is : hier ontbrak opnieuw het historisch inzicht. Aan dit historisch inzicht voldoet de Nederlander Arthur Schoonderwoerd perfect : in 2005 en 2009 nam hij alle sonates op en gebruikte voor elke ontstaansperiode een ander, tijdsgebonden instrument : 1. een Tangentenflügel van W. Jurgenson naar Spaeth & Schmahl uit 1775 (KV 279 tot 284), een schitterend en veelzijdig instrument (men luistere bv. naar het Andante amoroso uit 281 of de Variazioni uit 284 en een een volslagen nieuwe luisterervaring openbaart zich). 2. een pianoforte van dezelfde bouwer naar Johannes Andreas Stein uit 1780 (KV 309 tot 311, 330, 331), een instrument (met onbeklede houten hamertjes) dat af en toe herinnert aan de rammelkast die het klavecimbel is, maar waaruit, onder de magische vingers van Schoonderwoerd, fascinerende klanken en kleuren ontstaan (bv. het Allegro maestoso en het Andante con espressione uit 310 of het treffend spirituele Allegro con spiritu uit 311; het Andante cantabile uit 330 waar men werkelijk meent de orkestbegeleiding te horen die het zangstuk ondersteunt ; het beroemde Alla turca uit 331 dat niet alleen het tromgeroffel beeldig weergeeft, maar door de onverwachte versieringen een poëtisch tintje krijgt) . 3. een clavichord van J. Potvlieghe naar een Noord-Duits voorbeeld uit 1780 (KV 332, 333, 545 en576), een "huiskamerinstrument" waarvan de klank aan een gitaar doet denken, wat te wijten is aan het plectrum dat de snaar doet trillen ; hoe briljant Schoonderwoerd dit delicaat instrument aanpakt hoort men in het veelgehoorde maar veelal gepopulariseerd/geromantiseerde KV 545 en in het Allegretto van 576. 4. een pianoforte door P. Poletti en G. Tuinman naar Anton Walter uit 1790 (KV 533 & 494, 475, 457 en 570) - het meest gebruikte instrument om de sonates "authentiek" te vertolken - waarvan de hamertjes met leer bekleed zijn, wat een een minder klavecimbelachtige, warmere en flamboyantere klank mogelijk maakt (luister naar de zeer intellectuele en briljante KV 533 waar Schoonderwoerd de twee kenmerken grandioos versmelt, of naar de beroemde Fantasie KV 475 of naar de sonates KV 457 hoe de pianist de juiste toon aanslaat die al naar Beethoven verwijst, of naar de romantische 570)). Passende versieringen, spannende frasering, intelligente agogiek, alles steeds in de geest van het werk, maken van deze uitvoeringen een feest voor het oor. Zo levendig én authentiek klonk Mozart nog nooit (Accent).Voor mij is dit de definitieve, ultieme versie van de sonates.
Mozart voorstellen hoeft niet meer. Iedereen (nou ja, iedereen die, zij het maar af en toe, klassieke muziek beluistert) kent wel een deuntje uit één van zijn composities, al was het maar de dolgedraaide Kleine Nachtmusik. Deze geniale componist heeft op alle genres een onuitwisbare stempel gedrukt : de sonate voor piano, het trio, het kwartet, de symfonie en de opera om maar niet te spreken over minder bekende samenstellingen. Hij is de componist bij uitstek die ook vandaag nog erg geliefd is voor uitvoeringen omdat zijn muziek zo gemakkelijk klinkt terwijl de meesten geen oor hebben voor de tragiek, de woede, de smart, de ergernis, de spot die achter het ogenschijnlijk lieflijke verborgen zit.
Concertino Op. 43 1. Allegro moderato. Na een opening in puntig ritme volgt een Mozartiaans, serenade-achtig thema dat wordt gevarieerd en uitgewerkt op roccoco wijze, van sober naar rijk versierd, maar niet overdadig. Erg Mozartiaans ook is de rol van de blazers. 2. Andante grazioso. Het symfonisch thema wordt klassiek gevarieerd in de stijl van Mozart maar dan virtuozer. Het orkest begeleidt sober de mars die aan Haydn doet denken. 3. Rondo. De piano zet meteen in met een wervelend thema (alweer Mozartiaans) sober begeleid door het (kamer)orkest. De mooie rol van de blazers doet erg Mozartiaans aan. Het thema wordt virtuoos uitgewerkt en besluit met een Mozartiaans tutti.
Klavierkonzert Op. 85 1. Allegro Moderato. Hier hoort men duidelijk welke enorme invloed Hummel heeft gehad op Chopin. De muziek is nu ver verwijderd van Mozart en is een mooi voorbeeld van mengeling van classicisme en romantiek : i.p.v. een of meerdere thema's motivisch te ontwikkelen en uit te werken, worden verschillende stemmingen en thema's door en na elkaar gemengd in dienst van de briljante pianopartij. Na een lange inleiding wordt het hoofdthema als een romantische melodie op allerlei manieren door de piano geïnterpreteerd en met veel versieringen overladen. 2. Larghetto. Een wat pompeuze, dramatische inleiding voert naar een dromerig thema in de piano met veel overdadige versieringen maar sober begeleid door het orkest. Dit deel kijkt alweer vooruit naar de style brillant en Chopin, maar dankt terzelfdertijd veel aan Mozart (pianoconcerto 21). 3. Rondo Hier worden verschillende invloeden en technieken vermengd : Mozartiaanse welluidendheid, Beethoveniaanse dramatiek, met zelfs een korte barokke fuga. Het orkest dient hier om het briljante wat inhoudsloze pianospel te illustreren. De voortdurend wisselende stemmingen zijn dan weer typisch voor de romantiek. De virtuoze pianopartij zal de tijdgenoten wellicht verbaasd hebben, maar doet nu oppervlakkig, leeg en vermoeiend aan.
Introduction & Rondo Brillant Op. 127 1. Introduction Een trage, wat sombere inleiding wordt al snel onderbroken door een Chopiniaans thema in de piano die het deeltje beeindigt met een virtuoze cadenz. 2. Allegro vivant Dit deel met zijn opeenvolgende thema's en motieven typeert weer Hummel. Een opgeruimd thema in de piano wordt gevolgd door een mars met een overdadig briljante pianopartij. Een koraal in de klarinetten, hoorns en fagot wordt op romantische wijze versterkt door het orkest en de piano brodeert minder opvallend maar virtuoos zijn eigen melodie rond de koraal en brengt dan het eerste thema terug ; de houtblazers marcheren weer en de piano reageert met trillers en arpeggio's.
Deze werken worden met veel panache, erg overtuigend, tijdsgetrouw en briljant vertolkt door het Slovaakse Solamente Naturali onder leiding van de Franse Didier Talpain dat (vanzelfsprekend) authentieke instrumenten gebruikt. De pianopartij wordt even briljant gespeeld door de Italiaan Alessandro Commellato op een Weense Joseph Böhm uit 1825 resp. een Franse Ignace Pleyel uit 1837. Beide instrumenten klinken onder de handen van de pianist als nieuw.
Dit pianokwintet werd pas gepubliceerd in 1822, wellicht in een bewerking van een vroeger in Weimar gecomponeerd werk en nu geschikt voor de nieuwere pianoforte met een bereik van 6 1/2 octaven i. p.v. de eerdere 5 1/2. Op dat moment was de klassieke periode, waarmee Hummel (onterecht) werd geassocieerd, al afgesloten, had Parijs Wenen vervangen als culturele hoofdstad en maakten nieuwe virtuozen opgang zoals de charlatan Paganini. Nochtans is dit kwintet één van de mooiste werken in deze bezetting.
Het Pianotrio n° 1 op. 12 is al meteen een schot in de roos. Het Allegro agitato begint met een een romantisch hoofdthema in de viool, snel gevolgd door een verwant 2de thema ; zoals een klassiek componist past, nemen viool, piano en cello deel aan de uitwerking : niet bijzonder origineel maar innemend en boeiend. Het Andante zet in met een eenvoudig romantisch thema in de viool ; piano en cello (pizzicati) verwerken het thema. In het midden neemt de virtuoze piano de leiding en volgt de cello met een mooie cantilène. De reprise verloopt grotendeels tussen figuren in de piano en de viool. Het Presto is een aaneenschakeling van verwante thema's en variaties; weer heeft de viool de leiding maar de piano en de cello spelen hun rol. Het Pianotrio n° 2 op. 22 klinkt heel wat conventioneler. Het Allegro moderato zet direct met het tema in en vervolgt met een contrasterend 2de thema ; de uitwerking begint nogal braaf maar wordt in het verloop rijker en complexer. Het deel eindigt met een fuga op het 2de thema. Het Andante bestaat uit variaties op een eenvoudig thema dat door de verschillende instrumenten wordt geïnterpreteerd, met een mooi rol voor de cello. Het Rondo is in sonatevorm met Turkse en Hongaarse allures. Het Allegro con brio van het Pianotrio n° 3 op. 35 lijkt wel Mozart door het thema en het meesterlijk gebruik van de instrumenten. Het Tempo di menuetto is wat simpele muziek met weer een mooie rol van dat prachtig instrument, de cello. Het levendige Rondo bekoort door de perfect uitgebalanceerde rol van de instrumenten en de scherzando uitwerking. Het Pianotrio n° 4 op. 65 is een evenwichtig zij het "klassiek" werk. Het Allegro con spiritu heeft een mooi roccoco thema dat evolueert naar een concertante coda met een verwant 2de thema. Het Andante grazioso opent met 2 thema's, waarvan het tweede in de cello, en beide thema's worden het onderwerp van gracieuze variaties (tweede weer in de cello). Het Rondo begint met het tweede thema uit 1, wordt "klassiek" uitgewerkt en, ook zoals in 1, verschijnt een nieuw thema in de coda. Het Pianotrio n° 5 op. 83 is het eerste van de persoonlijke meesterwerken waar weinig of niets nog herinnert aan de Weense klassiek en de piano een bijzondere rol krijgt toebedeeld. Het Allegro klinkt romantisch breed, lyrisch en melancholisch (Chopin !) en briljant in de pianopartij. Het tweede thema wordt rijk symfonisch-concertant aangebracht. Van de "klassiek"motivische doorwerking is weinig over, des te meer valt de klank- en toonwisseling op. De opvallende briljante pianopartij klinkt als een pianoconcerto (hier haalde Chopin de mosterd) en de prachtig lyrische cello is alweer volbloed romantiek.In het Andante speelt de piano weer een bijzondere rol, ook in het romantisch duet met de viool dat overgaat in een semi-pianoconcert met alweer cello lyriek. Het romantisch thema van het Rondo wordt versterkt door de syncopes, de doorwerking is romantisch en doet denken aan de pianotrios van Schumann ; de reprise herneemt weer deel 1 met de syncopes ; de piano is de motor, de viool het bindmiddel. Pianotrio n° 6 op. 93 gaat nog verder in de subjectieve, romantische vrijheid van uitwerking, het voolspel wordt niet meer gebonden door objectieve regels en de piano wordt de briljante hoodrolspeler. In het Allegro con moto volgt de melodie een eigen, subjectief parcours, niet meer gebonden aan de strenge regels van de klassiek. Zelfs het fugato schikt zich in dit verloop. Un poco larghetto laat een romantisch thema horen in de piano, waarna de viool en de piano afwisselend het voortouw nemen begeleid door romantische figuren in het begeleidend instrument. In het Rondo ontstaan uit een thema drie motiefjes met o.a. een fuga. Pianotrio n° 7 op. 96 combineert briljant de "oude klassieke" motivische doorwerking met de "nieuwe romantische" inspiratie. In het Allegro con spiritu hoort men twee contrasterende thema' die op een meesterlijke manier, motivisch en instrumentaal met elkaar verweven worden. Het Andante quasi allegretto is opgebouwd uit drie delen : een romantisch liedje als hoofdthema ; een middendeel met een ingehouden piano en een derde deel bestaande uit variaties op het hoofdthema. In het Rondo alla russa domineert de piano alweer de hoppende kozakkendans (met Tsaar Nicolas II in gedachten aan wie Hummel zijn piano methode had opgedragen ?) met af en toe een rustigere tussenkomst van de strijkers. Al deze trio's werden op 2 CD's vertolkt door het befaamde Italiaanse Voces Intimae met Riccardo Cecchetti op een modern klinkende pianoforte van Salvatore Lagrasse uit 1815, Luigi di Filippi op een viool van Antonio Mariani uit 1648, en Sandro Meo op een cello van Mattia Albani uit 1703). Hun briljant maar gedisciplineerd spel beantwoordt precies aan de vereisten van de pianotrios, zowel de "ouderwets klassieke" als "modern romantische". Jammer genoeg staan ze niet chronologisch op beide CD's wat vermoeidend heen en weer hoppen noodzakelijk maakt(Warner Classics).
Hummel : Sonaten für Klavier und Violine/Bratsche Op. 5
Deze sonates worden nog zelden gespeeld, vooral omdat ze - na Mozart - nog weinig nieuws brengen en ondanks het feit dat er enkele pareltjes tussen zitten. Sonata I. 1. Allegro moderato. De piano zet in met een melodie helemaal in de geest van Mozart, de viool valt in en samen werken ze de melodie uit. Hoewel, zoals te verwachten van een pianovirtuoos, dit instrument de hoofdrol voor zich neemt, vertolkt de viool af en toe meer dan de rol van accompagnement. 2. Andantino con variazione. Het klavier speelt staccato een gemakkelijk kindermelodietje. De viool speelt de traditionele rol van begeleider en versierder. De 6 variaties volgen elkaar op in dezelfde sfeer. Het deel sluit af zoals het begon maar nu met de viool in de hoofdrol. 3. Rondo. Begint als presto. De viool mag het walsachtige vervolg spelen terwijl de piano nu begeleidt. Ze neemt echter al snel het initiatief en de viool mag enkele snelle loopjes op zich nemen. De rest van het deel draait, zoals aangeduid, rondjes waarbij de viool de speelse, humoristische geest vertolkt.
Sonate II. 1. Allegro con Spiritu. De tweede sonate heeft als motief een eenvoudig, "getrapt" melodietje dat klassiek wordt uitgewerkt, steeds in de geest van Mozart maar niet altijd met diens dieptewerking, en luchtiger, zelfs humoristisch. 2. Andantino con grand 'espressione. Het tweede deel begint als een slaapliedje voor piano en viool. De piano speelt voorzichtig diepe tonen en de viool beklemtoont gedempt de sprookjesachtige sfeer van het geheel. De piano beeindigt het lieflijke stukje in een gedempte, ernstige toon. 3. Rondo alla Polacca. Een dansend stukje muziek, vrolijk en volks, waarin de piano wervelt en de viool probeert te volgen. Een ernstig intermezzo verandert kort de sfeer, maar het deel eindigt zoals het begon : als een humoristische op en neer dans.
Sonata III. Hier is de viool vervangen door een altviool. 1. Allegro moderato. Na een wat vreemde, ernstige aanzet begint de piano een vrolijk melodietje te zingen. De altviool vult aan en rondt af. De piano brodeert viruoos verder op het thema en de altviool vertolkt de ernstige stem. Mozart is weer niet ver weg. Het deel is klassiek maar zeer mooi en geïnspireerd en Hummel zelf vond het waarschijnlijk geslaagd want hij houdt het meer dan 11 minuten vol. 2. Adagio cantabile. Mozart loert alweer om het hoekje : de muziek klinkt ernstg, melancholisch zoals een opera duet. Na een dramatische onderbreking herneemt de Mozartiaanse melodie. 3. Rondo con moto. Hier kan de pianist voluit zijn virtuoze rol spelen. De altviool neemt over zoals de klassieke traditie voorschrijft, waarna de piano weer overneemt enz. zoals een rondo betaamt. Gelukkig bestaat er van deze sonates een opname met authentieke instrumenten. Michael Jarvis gebruikteen anonyme pianoforte uit 1800 in Weense stijl, en doet dat met veel verve en ingehouden virtuositeit. De viool van Paul Luchkow werd gebouwd door Christophe Dungey naar Jacob Stainer ; de altviool is een anonym 18de eeuws Saksisch instrument. De strijkstokken zijn natuurlijk aangepast : een van Paul Luchkow zelf naar Edward Dodd en een van Bernard Walke.
Er is een enorm verschil tussen de pianosonates van Beethoven en die van Hummel : bij Beethoven "groeit" een sonate a.h.w. uit zichzelf op, ongewoon maar "natuurlijk" ; de sonates van Hummel moeten het hebben van het verrassingseffect : door de gewaagde modulaties, de verrassende harmonische en dynamische verschillen, het gebruik van alle registers van de pianoforte. Het Allegro con brio vanOp. 13 Nr. 6 begint met een militair aandoend thema en wordt gevolgd door een romantische melodie ; de verwerking van beide thema's is conventioneel volgens het klassicistisch model maar met opvallende moduleringen en pianistische virtuositeit. Na de nogal dramatische inleding van het Adagio con gran espressione volgen enkele even geladen romantische melodieën (die zeker Chopin hebben geïnspireerd), gescheiden door dramatisch-romantische, sterk ritmische onderbrekingen. De terugkeer naar het hoofdthema brengt rust. In het Allegro con spirito worden twee thema's (een mannelijk en een vrouwelijk) voorgesteld. De uitwerking verloopt in fuga-vorm en de twee thema's worden virtuoos door elkaar verwerkt. Ze worden onderbroken door romantische intermezzootjes vooraleer over te gaan tot de herneming. Het Allegro moderato van de Sonate Op. 20 is moderner, minder classicistisch door de afwisselende tempi, de syncopes en de dynamische verschillen. Verschillende thema's volgen elkaar op en worden onderbroken door loopjes en virtuoze, opgejaagde passages die aan Beethoven doen denken. Over het hele deel hangt een melancholische sluier die zo typisch voor Chopin zal worden. Het Adagio meaestoso stelt een forte in octaven tegenover een simpel piano. Het vervolg wordt beheerst door een opvallende chromatiek, een mooi compromis tussen oud en nieuw met ingehouden virtuositeit. Daarna volgt een wat vreemd deel waarin de melodische modulaties vermengtd worden met harmonische veranderingen. Het aansluitend Presto is een voorbeeld van acrobatische pianomuziek waarin alle truken van de foor worden bovengehaald: arpeggio's, toonladderloopjes, rondjes draaien. De twee sonates dateren uit de tijd dat Hummel als opvolger van Haydn bij de Esterhazy's in dienst was. Op dezelfde CD (Chandos) staat ook het Larghetto van een werk dat twintig jaar later werd gecomponeerd : La Contemplazione Op.107 Nr. 3, dat na een rustig begin verschillende thema's aan en door elkaar speelt ; het middendeel begin dramatisch en verrast weer door de erg verschillende harmonische instellingen. Het eindigt rust en sereen zoals het begin. Deze muziek vraagt een doordachte aanpak om zowel de virtuositeit als de intensiteit, de gevoelsinhoud en de kleurenrijkdom weer te geven, en een aangepast instrument : dit is hier een pianoforte uit 1814 van het Weense atelier van Joseph Brodmann dat adembenemend mooi wordt bespeeld door een expert in historisch gedocumenteerde uitvoeringspraktijk, de Amerikaanse, in Engeland levende Susan Alexander-Max.
Zo beroemd als Hummel in zijn tijd was, zo grotendeels vergeten is hij nu - wellicht omdat zijn roem in die tijd meer steunde op zijn virtuoze pianotechniek (hij toonde aan dat de nieuwe pianofortes een andere techniek vereisten dan de eerste, wat primitieve, op clavecimbel gelijkende instrumenten). En dat is jammer want zijn kamermuziek is nog altijd het beluisteren waard : virtuoos ja, maar nooit goedkoop. Als componist is hij een scharniermoment tussen de klassiek en de romantiek, en beiden komen in zijn werk tot uiting, soms zelfs in een eigenaardige afwisseling en/of opeenvolging. Ondanks het feit dat zijn werken niet allemaal gedateerd zijn (meestal is alleen de datum van uitgave bekend en die volgde meestal ettelijke jaren na hun ontstaan) is zijn evolutie evident. Zijn meest persoonlijk werken (o.a. de laatste 3 pianotrios) ontstonden in de jaren 1819 en volgende toen hij in Weimar als goedbetaalde Kapellmeister van de groothertog fungeerde en over voldoende tijd beschikte om te reizen en te componeren. Gelukkig bestaan er schitterende opnames van enkele van zijn kamermuziekwerken en zelfs van enkele pianoconcerto's.
Hartmann is één van de belangrijkste Duitse componisten van de 20ste eeuw. Zijn muziek is zowel door de barok (Bach), de laat-romantiek (Mahler), het serialisme (Schönberg) als door het neo-classicisme (Stravinsky) en het expressionisme (Bartok) beïnvloed maar spreekt toch een heel eigen, persoonlijke taal. Een kennismaking met zijn muziek vraagt daarom een tijdje inloopwerk omdat ze niet gemakkelijk en/of vanzelfsprekend is, maar dit wordt beloond door het ontdekken van een fascinerende (klank)wereld die de 20ste eeuwse mens typeert. Deze hoge moeilijkheidsgraad maakt ook dat zijn werken zelden worden uitgevoerd en nooit populariteit zullen verwerven.
Handel : Water Music (HWV 348-350) - Music for the Royal Fireworks (HWV 351)
Beide werken worden gewoonlijk samen vertolkt en op CD gezet, hoewel er meer dan dertig jaar tussen ligt (1717 resp. 1749). Wat ze gemeen hebben is de prachtlievende, semi-militaire sfeer. Het zijn beide weinig gecompliceerde, overzichtelijke werken waarin het da capo principe een grote rol speelt en ze begrijpelijk en reproduceerbaar maakt. Het zijn vooral propagandistische werken in opdracht van het hof : Water Music om de nieuwe koning George I met pracht en praal aan zijn onderdanen voor te stellen (wat erg nodig was want de nieuwe koning was een niet bijster intelligente Duitser - en vroegere werkgever van Handel - die nauwelijks Engels sprak !) ; Music for the Royal Fireworks om bij de Engelsen het gevoel van eigenwaarde te herstellen en te laten horen dat het land (en vooral het hof) nog niets van zijn waarde/waardigheid had verloren na de onnadelige voorwaarden van het Vredesverdrag van Aken. Lang werd gedacht dat de Water Music bestond uit drie Suites die niet door Handel zelf werden samengesteld, maar door uitgevers. De eerste twee zijn duidelijk outdoor music : de blazers (een specialiteit van het Engelse leger) beheersen er door hun triomfantelijke inbreng het hele verloop, zowel in de op het Italiaanse Concerto gestoelde tragere delen als in de snelle, aan de Franse muziek ontleende dansen. De derde Suite is veel intiemer, minder op effecten in open lucht gericht en lijkt dan ook als indoor music bedoeld. Het is deze (voorbijgestreefde) versie die het Canadese Aradia Ensemble o.l.v. Kevin Mallon brengt : de muziek klinkt levendig, danst echt in de Franse dansen en sleurt zich nergens voort (wat vooral treft in het Air No. 6 van de eerste Suite, die het lot deelt van het andere beroemde Air van Bach dat ook meestal veel te traag en slepend wordt gespeeld) ; de strijk- en blaasinstrumenten vullen elkaar aan of spelen tegen elkaar op (Concerto !), precies zoals het hoort. Ook de Music for the Royal Fireworks klinkt prachtig, zowel in de pompeuze Ouverture als in de intiemere middendelen ; de inbreng van de traverso's in het deel La Paix is heerlijk ; men hoort de vreugde om de bereikte vrede in La Réjouissance en men hoort en ziet de adel op de Menuets I en II echt dansen om het feest te besluiten (Naxos). Een oudere opname (1997) van de Fireworks door het eveneens Canadese period instruments ensemble Tafelmusik o.l.v. Jeanne Lamon heeft nog niets van haar waarde verloren en klinkt nog altijd even indrukwekkend ; vooral in het deel La Réjouissance is duidelijk hoorbaar gemaakt dat de muziek oorspronkelijk voor een militaire band bestemd was (Sony Classical). Een superieure vertolking van de twee werken komt van het gerenomeerde Italiaanse L'Arte dell'Arco o.l.v. Federico Guglielmo : zij vertolken Water Music niet als drie suites maar als één ononderbroken geheel. De bezetting is ook veel kleiner (zo'n 25 musici tegenover de +/- 50 van de twee andere opnames) wat het voordeel heeft dat het Concerto Grosso principe (Corelli) veel beter uit de verf komt en men de instrumenten(groepen) duidelijker tegen elkaar hoort spelen. Ook de toonhoogte waarop de instrumenten gestemd zijn is die van de Romeinse barok : a'=415 Hz. Ondanks (of dank zij ?) de kleinere bezetting klinkt de muziek briljanter, opener en ... klaarder doordat de nadruk minder ligt op de praal en meer op de muzikaliteit die de werken uitstralen. Ook de Fireworks wordt briljant vertolkt en door de opstelling en de opname bereikt men een schitterend ruimtelijke effect en uitstraling (cpo). "First historical version" zegt Hervé Niquet van zijn vertolking met Le Concert Spirituel, en hij kon wel eens gelijk hebben : 100 uitvoerders op (copieën) van oude instrumenten die gedisciplineerd maar minder "gepolijst" (soms zelfs ruw en rauw) samenspelen dan in andere opnamen, waardoor er toch een sfeer van authenticiteit ontstaat : zo kon de uitvoering in Handel's tijd geklonken hebben. Fireworks - in het bijzonder La Réjouissance - klinkt indrukwekkend, opzwepend, dreigend en krijgshaftig wat vermoedelijk de bedoeling was : het Engels patriotisme (For King and Country) aanwakkeren. Het is in elk geval een krachttoer en een bewonderenswaardig alternatief (Glossa).
Moderne concertgangers zouden waarschijnlijk gechoqueerd zijn konden ze een opera of oratorium (in de tijd) van Handel bijwonen : het was namelijk de gewoonte de pauzes op te vullen met een orgelconcert of later, een instrumentaal concert zoals deze concerto's voor twee koren waarmee Handel twee groepen blaasinstrumenten bedoelde die waarschijnlijk aan elke kant van de strijkers opgesteld stonden. In het eerste concerto zijn deze "koren" hobo's resp. fagotten. In het tweede en derde komen daar hoorns bij. De melodie en uitwerking in de drie werken is duidelijk typisch "Handel"en zelfs herkenbaar omdat hij alweer vroegere werken "gerecycleerd" heeft en aangepast aan hun nieuwe bestemming. Ook het Concerto Grosso type komt erin terug. Een goede uitvoering met uitstekende solisten is die door Tafelmusik o.l.v. Jeanne Lamon (op de CD met de Royal Fireworks). Helaas is de te grote bezetting een nadeel en historisch niet helemaal correct. Een direct alternatief op authentieke instrumenten en op de juiste "pitch" bestaat er echter niet (Sony Classical).
Handel : Twelve Grand Concerto's, in Seven Parts, for four Violins, a Tenor, a Violoncello, with a Thorough-Bass for the Harpsichord
Tegen 1739 was in Engeland de opera uit de mode en Corelli in de mode. Handel profiteerde dus snel van de rage en componeerde in korte tijd, naar zijn grote voorbeeld, 12 concerto's en gebruikte hiervoor (zoals Corelli) gerecycleerd en hersamengesteld thematisch materiaal. In tegenstelling tot Corelli, wiens werk nog in de sfeer blijven van de Sonate da Chiesa en da Camera en dus ernstig, zijn de concerto's van Handel werelds, briljant en picturaal. De polyfonie is niet complex en de fuga's kort en doorzichtig. Ze berusten wel nog steeds op de wisselwerking tussen het Concertini (2 violen en 1 cello) en de Tutti (violen, altviolen, cello's, klavecimbel, aartsluit/theorbe). A tempo giusto van Concerto Grosso n° 1 zet plechtig in en vervolgt traag, rijk en kleurrijk. Het Allegro e forte is levendig (Vivaldi) en gebruikt het bekende echo-effect door opeenvolging van het Concertini en het Ripieno (Corelli). In het Adagio heerst een weemoedige herfstsfeer (Vivaldi's L'autunno). Het Allegro zet in met de bekende fuga (Corelli) weelderig georkestreerd en het thema wordt polyfoon uitgewerkt door de twee groepen. Het tweede Allegro is een soort dans met een vraag-en antwoordspel door het Concertini en het Ripieno. Overal is de invloed van Corelli duidelijk hoorbaar. Het Andante larghetto van het Concerto n° 2 is een lieflijk, pastoraal tafereeltje met alweer contrast tussen Concertini en Ripieno, en wordt meer melodieus dan thematisch uitgewerkt. Het Allegro is een briljant instrumentaal spel met de twee violen. Het Largo begint met zware akkoorden tegengesteld aan het lichte violenspel, het Larghetto andante is een Italiaans weemoedig intermezzo, waarna de inzet wordt herhaald en daarna het Larghetto maar nu gevarieerd. Het Allegro ma non troppo zet weer fugaal in en vervolgt met een afgemeten dans. Het Larghetto van Concerto n° 3 is een plechtige dialoog. Het Andante is een typisch barok stukje licht fugaal uitgewerkt. Het Allegro is een briljante rondo-achtige wedstrijd tussen Concertini en Ripieno met Vivaldiaanse reminescenties. De Polonaise is een gesofisticeerde dans ondersteund door zware bassen. Het Allegro ma non troppo is rondo-achtig en maakt uitgebreid gebruik van de dialoog tussen Concertino en Ripieno. Het 4de Concerto is het mooiste van de reeks. Het Larghetto affettuoso is melodieus en gevoelig en de violen zingen amoureus en langoureus. Het Allegro is een ander hoogtepunt en bestaat uit een prachtig uitgewerkte en rijke fuga. In het Largo e piano valt de slepende toon op. Het Allegro is een luchtig, opgewekt, positief stukje spel tussen Concertino en Ripieno. Het Larghetto e staccato van Concerto n° 5 klinkt als een Franse ouverture met plechtig stappend ritme, een soort barokke Verdi. Het Allegro is een intermezzo tussen Concertino en Ripieno, en fugaal optimaal benut. Het Presto treft door het virtuoze effect door het contrast tussen het Concertino en het Ripieno. Het Largo verloopt breed en melancholisch met droevige tussenkomsten van de violen. Het Allegro huppelt vrolijk. Un poci larghetto is een elegante dans met hoofse buigingen. Het Largo e affettuoso van het Concerto n° 6 is weer dramatisch opera-achtig met treurige onderbrekingen. De fuga van het Allegro is rijk uitgwerkt maar gemakkelijk te volgen. Het Larghetto is een lieflijke, trage dans met een sneller, huppelend middendeel. Het Allegro heeft de typische, herkenbare Handel-stijl met goed verwerkte invloed van de Italiaanse barok. Het tweede Allegro is al ver verwijderd van Corelli en is een voorbeeld van briljante barok waarin de violen unisono spelen (Vivaldi). In het Largo van het Concerto n° 7 overwegen de diep, plechtige wat slepende tonen. Het Allegro is de bekende fuga. Het Largo e piano is een aandoenlijk, licht sentimenteel stukje. Het Andante klinkt wat conventioneel en de Hornpipe is, zoals aangeduid, een vrolijke wat boerse, stampende dans op de tonen van de horlepiep en heeft een satirische ondertoon. Het Concerto grosso n° 8 heeft weer Franse kenmerken. Het Andante is zeer picturaal en beeldt een hoofse dans uit met aristocratische rondjes en af en toe een buiging, de hoed in de hand. Het Grave vangt aan in een de dramatische toon en wordt vervolgd door een melodramatisch recitatief. Het Andante allegro is een virtuoze mengeling van plezier en weemoed. In het Adagio keren we terug naar de opera : een aria met veel barokke passie. Het Andante is alweer een aria met geween en treurnis. Het Allegro neemt afscheid van de opera en gaat op weg naar vrolijkere bijeenkomsten. In het Largo van het 9de Concerto zet het orgel de ernstige toon voor een opera-achtige, wat naargeestige scène. Het Allegro laat een snelle, wat volkse dans tussen Concertino en Ripieno en laat horlepiep imitaties horen. Het Larghetto bestaat uit een veelvuldig herhaald, licht gevarieerd motief dat een Siciliana doet denken. Het tweede Allegro is een "klassieke" fuga, mooi maar niet ingewikkeld. Het Menuet is eenvoudig met de typische danspassen. De Gigue is een levendige dans met knikjes tussen de danspartners. Het Allegro van Concerto n° 10 lijkt zo uit Frankrijk weggelopen : het is een ouverture met veel met veel bombarie en bombast, een ongewoon midddendeel en een korte terugkeer van de inzet. In het Lentement valt het contrast op tussen de nadrukkelijk, krachtige passages en de stille melancholische. Het Allegro is alweer fugaal en met echo-effect, nu introvert. Het contrast met het volgende Allegro is wel groot : dit is vrolijk en extravert. Het Allegro moderato wordt gekenmerkt door de beheerste vrolijkheid in de dans. Het Andante largehetto e staccato van Concerto n° 11 begint als een Franse ouverture : plechtig-vrolijk in stokkende ritme, een dialoog tussen Concertino en Ripieno en heeft briljante tussenkomsten in de viool en altviool. Het Allegro is een fuga met staccato ritme en een gesofisticeerd, melancholisch einde. Het Andante begint als een Corelli-achtige sonata da chiesa en heeft briljante violen in de tussendelen met veel versieringen. Het Allegro doet alweer aan Corelli denken door de vogelgezang imitaties tussen de snelle dansdelen met echo- en cimbaal effect. Het Largo van het Concerto n° 12 klinkt weer als een Franse ouverture met pijnlijke invallen door het Concertino. Het Allegro klinkt door de natuurgeluiden als een Vivaldi. Het Larghetto e piano en een ontroerende aria (Corelli) licht gevarieerd herhaald. Het besluit is een origineel Allegro waarvan het thema achtereenvolgens door de eerste violen, de tweede violen, de altviolen, de celli en de bas wordt voorgesteld. De mooiste uitvoering is die door het Poolse Arte dei Suonatori o.l.v. Martin Gestner dat overal de juiste toon treft en een ideaal klankbord vormt voor dit meesterwerk van Handel (BIS). Ook zeer mooi maar ietsje gepolijster is de opname met het Avison Ensemble o.l.v. Pavlo Beznosiuk (Linn). Een derde, zeer degelijke, getrouwe maar ietsje saaiere versie komt van het Aradia Ensemble o.l.v. Kevin Mallon waarin de hostorisch verantwoorde toevoeging van de hobo's prachtige effecten sorteert (Naxos).
Handel is geen Bach : anders dan deze laatste schrijft hij geen "intellectuele" muziek met ingewikkelde polyfonie en fuga's maar "begrijpelijke" muziek (lees : begrijpelijk voor de betere Engelse klasse), monumentaal maar terzelfdertijd eenvoudig. In op. 3 verwerkt hij, zoals gewoonlijk, vorige composities ; deze gerecycleerde stukjes hebben dus onderling weinig verband, waardoor de concerti nogal rommelig lijken en gebrek aan eenheid vertonen ; ook allerlei invloeden (of modes) zijn erin verwerkt : de pompeuze Engelse stijl, de elegante Franse dansstijl, de virtuose Italiaanse vioolstijl. Ze laten ook veel vrijheid aan de uitvoerders en daar maakt het Silete Venti Ensemble! o.l.v. Corrado Rovaris gretig gebruik van ; ook de mooie soli voor hobo, fagot, fluit, viool (en in n° 6, het orgel) worden schitterend aangebracht en ingepast. Mooi evenwichtig is het n° 5 dat meer lijkt op (de voorloper van) een symfonie. Op de CD (deutsche harmonia mundi) staat ook het dubbel concerto voor hobo en fagot (waarschijnlijk NIET van Handel) waarin Simone Toni (hobo) en Laurent Le Chenadec (fagot) met elkaar wedijveren en in het Adagio als een verliefd paar met elkaar en tegen elkaar zingen.
De sonates voor viool (of een ander instrument) met basso continuo, hier uitgebreid tot klavecimbel, cello en aartsluit (deze laatste - een voorloper van de barokluit- schrijft Handel in sommige werken voor) op deze CD omspannen veertig jaar en geven dan ook een goed beeld van de evolutie in de muziek van Handel : van de sterk door Corelli beïnvloede eerst sonate (HWV 358) in Rome geschreven (1706+), over HWV359a, 361 en 364a aan en voor het Engels hof gecomponeerd (1724-1726), naar HWV 361 als een terugkeer naar Corelli (1726), tot HWV 371, zijn laatste en meest speelse werk (1749-50). Musica Antiqua Roma o.l.v. Riccardi Minasi vertolkt deze werken met Italiaanse flair en drive, precies zoals het hoort (het is opvallend hoe goed Italiaanse ensembles zich in de barokmuziek kunnen inleven : ze is hen a.h.w. op het lijf geschreven). Jammer genoeg worden de werken niet chronologisch maar door elkaar gepresenteerd en moet de luisteraar dus switchen tussen de verschillende nummers. Bovendien staan er 3 sonates op die NIET door Handel werden gecomponeerd (HWV 370, 372 en 375) en dat is heel jammer want die vertekenen het beeld (deutsche harmonia mundi).
GEORG (GEORGES) FRIEDRICH (FRIDERIC) HÃNDEL (HANDEL)
Dat zijn naam "verengelst" is, zegt genoeg : het is in Engeland dat hij zijn grootste succes bij adel en rijke burgerij behaalde en dat zijn bekendste (pompeuze) werken werden uitgevoerd. Voordien was hij al een voorbeeld van een geslaagde synthese van de verschillende tendensen, modes, stromingen en vernieuwingen uit de verschillende landen waarin klassieke muziek bloeide en die hij met gemak assimileerde en verwerkte. In de barokperiode werd er duchtig gecopieerd, getransponeerd, gerecycleerd ; van echt copy right was geen sprake : dat lag bij de muziekuitgever, niet bij de componist bij wie het erop aan kwam zoveel mogelijk te componeren. En daarin was Händel sterk : kamermuziek, orkestmuziek, oratoria, opera's (eerder een soort "hoorspel"), ze werden in grote getale geproduceerd en steeds op hoog niveau. Zijn muziek is direct, vlot, ongecompliceerd, conflictvrij (zelfs als ze complex is) maar bereikt nooit de hoogte van een J.S. Bach die er wel in slaagde persoonlijke "motieven" binnen te smokkelen.
