De sonates voor viool (of een ander instrument) met basso continuo, hier uitgebreid tot klavecimbel, cello en aartsluit (deze laatste - een voorloper van de barokluit- schrijft Handel in sommige werken voor) op deze CD omspannen veertig jaar en geven dan ook een goed beeld van de evolutie in de muziek van Handel : van de sterk door Corelli beïnvloede eerst sonate (HWV 358) in Rome geschreven (1706+), over HWV359a, 361 en 364a aan en voor het Engels hof gecomponeerd (1724-1726), naar HWV 361 als een terugkeer naar Corelli (1726), tot HWV 371, zijn laatste en meest speelse werk (1749-50). Musica Antiqua Roma o.l.v. Riccardi Minasi vertolkt deze werken met Italiaanse flair en drive, precies zoals het hoort (het is opvallend hoe goed Italiaanse ensembles zich in de barokmuziek kunnen inleven : ze is hen a.h.w. op het lijf geschreven). Jammer genoeg worden de werken niet chronologisch maar door elkaar gepresenteerd en moet de luisteraar dus switchen tussen de verschillende nummers. Bovendien staan er 3 sonates op die NIET door Handel werden gecomponeerd (HWV 370, 372 en 375) en dat is heel jammer want die vertekenen het beeld (deutsche harmonia mundi).
GEORG (GEORGES) FRIEDRICH (FRIDERIC) HÃNDEL (HANDEL)
Dat zijn naam "verengelst" is, zegt genoeg : het is in Engeland dat hij zijn grootste succes bij adel en rijke burgerij behaalde en dat zijn bekendste (pompeuze) werken werden uitgevoerd. Voordien was hij al een voorbeeld van een geslaagde synthese van de verschillende tendensen, modes, stromingen en vernieuwingen uit de verschillende landen waarin klassieke muziek bloeide en die hij met gemak assimileerde en verwerkte. In de barokperiode werd er duchtig gecopieerd, getransponeerd, gerecycleerd ; van echt copy right was geen sprake : dat lag bij de muziekuitgever, niet bij de componist bij wie het erop aan kwam zoveel mogelijk te componeren. En daarin was Händel sterk : kamermuziek, orkestmuziek, oratoria, opera's (eerder een soort "hoorspel"), ze werden in grote getale geproduceerd en steeds op hoog niveau. Zijn muziek is direct, vlot, ongecompliceerd, conflictvrij (zelfs als ze complex is) maar bereikt nooit de hoogte van een J.S. Bach die er wel in slaagde persoonlijke "motieven" binnen te smokkelen.
De composities voor cello en piano behoren tot het mooiste wat Fauré heeft geschreven, ook al klinken de meeste heel traditioneel ; zijn sonates op. 109 en 117 zijn interessant en overtreffen het anecdotische : het zijn uitgepuurde composities die slechts met mondjesmaat en na lang beluisteren hun inhoud weergeven. Zijn best bekende, de Berceuse op. 16 en Elégie op. 24 zijn heel toegankelijke zij het oppervakkige (en daarom bekende) werkjes. Alles voor beide instrumenten is verzameld op één CD : van de jeugdwerken tot de op hoge leeftijd geschreven sonates. Ze worden idiomatisch vertolkt door Xavier Gagnepain ( op een cello van Gand en Bernardel uit 1878) en Jean-Michel Dayez (op een Erard uit 1902) ; perfect dus om er een geslaagde uitvoering van te maken - en die is het ook ten minste als men zich niet ergert aan het nodeloos en nutteloos vibrato van de cellist (Zig Zag Territoires). De mooiste vertolking echter wordt geleverd door Peter Bruns (op een cello van Carlo Tonini uit 1730) en Roglit Ishay (op een niet gespecifieerde Erard). Zij treffen perfect de bijzondere, delicate sfeer en het raffinement die uit de werken spreken. Jammer dat ze ook hier niet chronologisch worden weergegeven en dus de evolutie niet duidelijk hoorbaar maken (Opus 111).
Een indrukwekkend oeuvre heeft Fauré niet nagelaten en buiten Frankrijk is zijn werk nog zelden te horen ; zijn kamermuziek heeft hem wel overleefd. Zijn populairste werk is de Pavane op. 50, een wat sentimentele, gemakkelijke compositie die dankbaar wordt misbruikt als ondersteunig en idealisering van commercials en reclame boodschappen. Zijn stijl is wat men noemt typisch Frans : elegant, gevoelig en welluidend. Hij componeerde lang in de romantische traditie alsof alle muzikale evoluties aan hem waren voorbijgegaan en hij in liefst in dat besloten, veilig wereldje verbleef. Zijn op hoge leeftijd gecomponeerde Sonates 1 en 2 voor piano en cello echter tonen een Fauré die bijna experimenteel te werk gaat ; het zijn fascinerende werken die ver staan van het gemakkelijk (salon)romantisme waarmee de componist nogal eens geïdentificeerd wordt.
De negende symfonie van Dvorak is zijn populairste werk, ogenschijnlijk wegens de gemakkelijk in het oor liggende melodieën. Maar ze is meer dan dat : ze combineert schitterend het Amerikaans optimisme met de Europese (Boheemse) melancholie, ze verzoent objectieve (absolute) muziek en subjectieve muziek. Al in het eerste deel worden het "Boheems" thema en het "Amerikaans" thema voorgesteld, door elkaar gemengd en met elkaar geconfronteerd. Het tweede deel begint met een plechtige koraal inleiding, dan worden een Amerikaans en een Boheems thema voorgesteld. Na een soort negro spiritual keert het thema van het eerste deel terug en dan het melancholisch thema uit het tweede deel. Dat eindigt met de koraal van de inleiding. Het derde deel begint met een soort snelle indianendans, gevolgd door het Boheems largo en het thema uit deel 1. Een elegante walz à la Schubert brengt een persoonlijke noot. De andere thema's (hoofdthema uit deel 1 en het thema van deel 3 ) wisselen elkaar af. Het vierde deel laat een Amerikaans thema volgen door een Boheemse dans en een polka. In de uitwerking strijden de verschillende thema' (Amerikaans, Boheems en hoofdtema) met elkaar voor het overwicht tot het Boheems thema tenslotte triomfeert. Een koraal sluit de wedstrijd vredig af. Slechts één dirigent heeft zich gewaagd aan de vertolking met authentieke instrumenten en is daarin met brio geslaagd : Emmanuel Krivine laat met La Chambre Philharmonique de muziek spreken zonder onnodige en goedkope virtuositeit (naïve).
Dit zijn twee miskende meesterwerken van absolute muziek, sterk onder de verpletterende invloed van Brahms gecomponeerd maar getuigend van een volstrekt symfonisch meesterschap ; de 7de is een eerder somber werk schitterend georkestreerd en door zijn thematische verbinding tussen de vier delen een perfect voorbeeld van opbouw en uitwerking. De 8ste is wat minder complex, verwijst af en toe duidelijk naar de Boheemse volkscultuur maar is eveneens een onmiskenbaar meesterwerk dat spijtig genoeg te weinig wordt uitgevoerd. Van beide werken bestaat een perfecte vertolking door het Tsjechische Musica Florea o.l.v. Marek Stryncl (Arta). In het inlegboekje verklaart de dirigent biezonder overtuigend zijn keuze voor de historisch gedocumenteerde uitvoering (authentieke instrumenten, geen vibrato, rubato en glissando). Zijn orkestdirectie is meesterlijk en onder zijn leiding klonk Dvorak nooit briljanter en authentieker, wat geen geringe prestatie is. Op de dubbele CD staan ook nog de Symfonische Variaties op.78, de ouverture tot de opera Vanda, Praagse Walsen en een Polka.
Met het Oude Wereld kwintet wordt hier het op. 77 bedoeld, met het Nieuwe Wereld op. 97. Het eerste is weer typisch Dvorak met op nationale muziek en dans geïnspireerde melodieën, kunstvol en rijk uitgewerkt : compleet muzikaal en a.h.w. spontaan, objectief, conflictvrij. Het tweede is veel eenvoudiger zowel in opzet als in uitwerking : naast enkele herinneringen aan Boheemse muziek, bevat het gemakkelijke en weinig gevarieerde melodietjes die het vooral van de herhalingen moeten hebben. De beste opname is nog altijd die door het befaamde L'Archibudelli op het even befaamde Vivarte label van Sony. Hun vertolking is misschien weinig gepassioneerd maar wel heel efficient en getrouw. Op dezelfde CD staat ook de Nocturne op. 40, een hoogromantisch en wat sentimenteel werkje dat bovendien compleet om zeep wordt geholpen door een de sentimentaliteit nog aandikkend vibrato.
Het kwintet voor 2 violen, altviool, cello en piano is alweer geïnspireerd door volkse elementen (dans, melodie, ritme, herhalingen van het thema als een refrein) maar de uitwerking is door en door gecultiveerd, rijk en gevarieerd (Brahmsiaans). Het wordt prachtig vertolkt door het Ensemble Explorations o.l.v. de begaafde cellist Roel Dieltiens ; de pianopartij wordt met veel bravoure gespeeld door Frank Braley ; de verrassing is wel het instrument : een Steinway uit 1874 die perfect geïntegreerd is in de strijkersgroep. De enige opmerking die men kan maken is het wel overdreven en nutteloos vibrato dat de strijkers hanteren en dat het niveau van de mooie volkse melodieën verlaagt. Op dezelfde CD staan ook de Bagatellen op. 47, lieflijke Hausmusik, waarvan het Andante verwantschap vertoont met het thema uit de Amerikaanse (dat dus helemaal niet zo Amerikaans blijkt te zijn!) Jammer genoeg wordt niet vermeld welke instrumenten gebruikt worden, wat wel zou moeten als het ten minst om een historisch gedocumenteerde uitvoering gaat - wat hier niet duidelijk hoorbaar is.
Het zgn. Slavisch strijkkwartet op. 51 is een briljant werk dat gretig gebruik maakt van Slavische melodieën en ritmes om een heel persoonlijk en kunstvol resultaat te verkrijgen. Het zgn. Amerikaans kwartet op. 96 lijkt wel een ode aan de wijdse vlakten van The Big Country. Het is een meeslepend, lyrisch werk dat vooral bekend is omdat het thema van alle delen is afgeleid van het hoofdthema en dus "herkenbaar". Ook het obsessief ritme en de syncopen maken het ongemeen boeiend. Geen enkel kwartet heeft deze werken overtuigender, passioneler en met meer inlevingsvermogen uitgevoerd dan het Antiquarius Quartet Praga dat authentieke instrumenten met darmsnaren en de vroeg-romantische strijkstok gebruikt. Ze zijn niet vies van enig vibrato in de passionele passages maar dat stoort hier nauwelijks (Arta).
De pianomuziek op deze CD (Eufoda) omspant tien jaar (1984-1894) en geeft een goed beeld van de inspiratie en componeerkunst van Dvorak. De "Dumka-Furiant" op. 12 is een perfecte inleiding omdat hier de Slavische (Boheemse) nostalgische en elegische gevoelens nog sterk aanwezig zijn. De "Poetické Nàlady" geven mooi muzikaal de indrukken weer die opkomen bij bepaalde waarnemingen. De "Suita" is een soort verkorte sonate die soms sterk aan Schubert doet denken door de obsessieve herhaling van een motief(je). De "Humoresky"zijn opgewekte stukjes muziek (humor betekent hier gewoon niet zwaarwichtig of ernstig). Niemand beter dan Jan Michiels, onze beste Vlaamse pianist van het ogenblik, kan zich inleven in de sfeer van deze muziek en zijn vertolking (op een Bösendorfer uit 1884) is voorbeeldig.
Dvorak zou men de vertegenwoordiger van de klassieke (want gestyleerde) Heimatmusik kunnen noemen : door Tsjechische volksmuziek geïnspireerde melodieën en ritme(s) en op de Duitse romantiek (Brahms !) gebaseerde motivische doorwerking. Het is gemakkelijk te beweren dat hij niets toevoegde aan de klassieke muziek alsof de spontane verwerking van nationale en volkse muziek in de traditionele klassieke muziek geen verrijking was...
Aangezien de klank(kleur) essentieel is in de composities van Debussy, is het erg belangrijk dat in de uitvoering instrumenten worden gebruikt uit de tijd waarin ze geschreven werden : zo kan het ideaal al op die manier worden bereikt. Voeg daaraan nog inzicht in en respect voor de partituur toe en het resultaat is fenomenaal. En dat is precies het geval in deze opname door Anima Eterna Brugge onder leiding van Jos van Immerseel (Zig-Zag Territoires). De langoureuze sfeer in L'Après-midi, het fascinerend golvenspel in La Mer worden subliem weergegeven, nergens geforceerd of naturalistisch, maar als wisselende, voortdurend varierende indrukken ; zoals in de impressionistische schilderijen worden de kleuren door elkaar en onafgelijnd voorgesteld. Dat is minder het geval in Images : het Ronde de Printemps is een bijna experimenteel stuk muziek met gewaagde intonaties en kleurmengingen ; Iberia klinkt veel klassieker met zijn afgelijnde melodieën, en verwijst naar het neo-classicisme. Dit is alweer een mijlpaal in de HIP.
Het "Premier Quatuor à Cordes opus 10" is al helemaal Debussy : een vreemd werk dat probleemloos abstracte ideeën en romantisme mengt in zijn typische sonore stijl. Het wordt uitgevoerd door de familie Kuyken op min of meer historische instrumenten die door hun timbre historiserend werken en wellicht heel dicht de bedoelingen van de componist benaderen, hoewel misschien iets te los uitgevoerd. De "Sonate pour violoncelle et piano" (Wieland Kuyken en Piet Kuyken op een Erard uit 1894) is nog beter gelukt ; het mooist is de prachtige "Sonate pour flûte, alto et harpe" waarin Barthold Kuyken op een Auguste Bonneville uit 1910, Sigiswald op een Carlo Carletti uit 1940 en Sophie Hallynck op een Erard harp uit 1926, het perfecte samenspel bereiken : een indrukwekkende prestatie. De compositie is één van de mooiste werken van Debussy waarin de uitzonderlijke combinatie van de instrumenten een geraffineerde klank produceert ; het werk verwijst naar het Franse muzikale verleden en klinkt terzelfdertijd modern. De "Sonate pour violon et piano", het laatste werk van Debussy, is slechts een herhaling van voorgaande werken en baadt in een pseudo-Spaanse sfeer. De opname uit 1999 is nog steeds actueel (Arcana). De beste vertolking van het kwartet komt van het Engelse Eroica Quartet dat erin slaagt alle eigenschappen van dit werk uit te drukken : de geraffineerde en wisselende klankkleur tussen de verschillende instrumenten, het ongebonden melodieuze en het weergeven van moderne en conservatieve tendensen. Het gebruik van darmsnaren, het heel spaarzaam inzetten van vibrato, het vermijden van virtuositeit door overmatig aanwenden van geluidsverschillen (effectenjagerij), accentueren al deze eigenschappen en verlenen de vertolking een gevoel van authenticiteit (Resonus).
Debussy is niet direct bekend om zijn liederen, hoewel hij er een 90tal gecomponeerd heeft op teksten van Franse dichters. Ritme, intonatie en accenten liggen in het Frans heel anders dan in het Duits en op muziek zetten van Franse poëzie vraagt een heel andere aanpak : minder dramatisch en meer evocatief. Dat is natuurlijk een kolfje naar de hand van Debussy die door subtiele harmonieën onuitgesproken dingen van het gedicht oproept. Opvallend is de geëxalteerde sfeer, eigen aan de Franse poëzie, en de afstandelijke, koele begleiding door de piano. Een mooie selectie verscheen in 1996 (Arcana) adekwaat gezongen door basbariton Thierry Félix, sfeervol en discreet begeleid door Stany Davis Lasry op een Erard uit 1874. Een alternatief voor deze bijzondere maar te weinig gehoorde melodieën is niet voorhanden.
Deze originele en innoverende stukjes muziek illustreren perfect dat de sonoriteit de basis is waarop Debussy zijn muziek bouwt. De talrijke nuances, imitaties, contrasten in de klank leiden steeds opnieuw tot harmonische experimenten die ver af staan van de thematisch/motivische doorwerking die de Duitse muziek zo typisch maakte. Ze hadden dus evengoed Etudes kunnen heten. Het is ook welluidende, poëtische en sfeervolle muziek ; de titels zouden doen vermoeden dat het om beschrijvende muziek gaat, maar ze zijn eerder fantasietjes die hoogstens als metafoor kunnen doorgaan.Geen betere vertolking dan diedoor Alexei Lubimov die het Premier Livre op een Bechstein uit 1925 speelt en het Deuxième op een Steinway uit 1913. Een wat vreemde keuze misschien maar het resultaat is verbluffend mooi en overtuigend. Op de dubbele CD staan ook nog Trois Nocturnes (een transcriptie voor 2 pianos door Ravel) en Prélude à l'après-midi d'un Faune (Debussy's eigen transcriptie voor 2 pianos), gespeeld door Alexei Lubimov en zijn pupil Alexei Zuev (ECM).
Hoe frustrerend was het voor Franse componisten te moeten vaststellen dat de klassieke muziekwereld al eeuwen werd gedomineerd door "Teutoonse" meesters. Het was dan ook de ambitie van de jongere generatie om eindelijk een einde te maken aan deze toestand en dat kon op één manier : door tegenover de loodzware muziek van de Duitstalige componisten de zgn. typisch Franse vederlichte esprit in de muziek te herintroduceren (zoals Rameau, Lully en consoorten al vroeger hadden gedaan). Het was Debussy die daarin slaagde. De pretentieuze, bombastische orkestratie waarin de Duitse ( in de algemene zin van het woord) muziek onder Liszt was verzeild (zelfs al maakten zijn Symphonische Dichtungen graag gebruik van Franse gedichten ) moest vervangen worden door een lichtere orkestratie/instrumentatie die niet meer steunde op een een min of meer filosofische-romantische basis maar op iets dat de esprit uitdrukte en bv. de Franse taal zo poëtisch maakte : de sonoriteit. De composities van Debussy zijn sonore gedichten, ze maken gebruik van de specifieke klank die elk instrument voortbrengt en samen vormen ze een plastisch schilderij dat perfect vergelijkbaar is met de impressionistische schilderijen : de muziek vormt de kleuren, de compositie ontvouwt zich als een spel van licht(inval), kleurcontrasten, opvallende toetsen en baadt in een feeërieke sfeer. De breuk is nochtans niet compleet : ook Debussy is niet vies van orkestraal geweld, zijn muziek lijdt vaak onder een een overvloed aan ijle klanken (de harp) en nergens leidt de sonoriteit tot enig gevoel van ontroering ; het is cerebrale muziek die de weg opent naar de atonaliteit.
