Deze componist had in Italië veel succes met zijn opera's. Nadien werd hij in Londen twee jaar koninklijk hofcomponist. Daarna maakte hij carrière in Parijs, oorspronkelijk als dirigent van het Petit Trianon van de beruchte Marie-Antoinette (qu'ils mangent de la brioche). Na de revolutie paste hij zich - en zijn muziek - snel aan de nieuwe orde aan. Na de restauratie paste hij zich opnieuw aan en schreef zijn zijn beroemde Requiem als herinnering aan zijn vroegere (onthoofde) meesteres en haar echtgenoot. Hij schreef talloze indertijd succesvolle werken en hoewel hoog gewaardeerd door Beethoven, Schubert en Brahms, zijn de meeste daarvan nu wel voorgoed vergeten (alleen "Médée" wordt soms nog opgevoerd) en alleen te horen op CD. Dat zijn laatste werken puur religieuze muziek zijn, zegt ook veel over hem en zijn ingesteldheid. Zijn verdienste ligt hierin dat hij de Fransen hun eigen (vorm van) klassieke strijkkwartet schonk en hun minderwaardigheidsgevoel in dit genre enigszins verzachtte, hoewel het noch in de geest noch in de uitwerking Frans aandoet en volledig geïnspireerd is door de Weense klassiek (Haydn).
De symfonie begint als een langzaam ontwaken/bewustworden ; meteen volgt een overdonderende waarschuwing van de Engel des Doods dat het einde nabij is ; een wat melancolische terugblik naar vroeger brengt enige verlichting maar de waarschuwing wordt herhaald dat er aan het einde niet valt te ontwijken. In het tweede deel wordt getracht dat verschrikkelijk einde te bezweren door een parodiërend huppelende toon die aan een Middeleeuws fresco van een Totentanz doet denken (koning, keizer, kardinaal, doodgaan doen ze allemaal). In het Trio trachten stootjes van houtblazers en een mooie strijkersmelodie de toon te milderen maar de Totentanz komt ongehavend terug. Het derde deel zet in met een smachtend romantische melodie die als snel onderbroken wordt door de de dreigende kopers die aan het onvermijdbaar einde herinneren. Flarden uit de vorige delen worden aaneengeregen tot een thema ; motieven die soms als een open poort naar de gelukzaligheid wijzen, soms de verscheurde heimwee naar een voorgoed voorbij verleden, soms door een luchtige toon de dreiging proberen te banaliseren, onderbreken zonder succes de onheilsboodschap. De symfonie eindigt in een berustende aanvaarding van het onontkoombare, voorlopig althans want we zullen nooit weten wat de inhoud was van het voorziene vierde deel. De opname door het Radio-Sinfonieorchester Stuttgart o.l.v. Roger Norrington is prachtig : een vertolking zonder gebruik van oude instrumenten maar met alle respect voor de historisch gedocumenteerde informatie (hänssler Classic).
De 7de volgt in haar opbouw een identiek patroon als de andere symfonieën ; melodie, ritmiek en harmonie zijn nog krachtiger uitgewerkt en maken van deze symfonie een meesterwerk dat - alle verschillen in acht genomen - gerust de vergelijking met Beethoven en Brahms kan doorstaan. Het eerste deel illustreert de inspiratiebronnen van de componist : de natuur, de Oostenrijkse volksmuziek, de kerkorgelmuziek en natuurlijk de vereerde meester Richard Wagner. Het tweede deel is een hommage aan Wagner en zijn vernieuwende semi-sacrale muziek. Het derde deel is, zoals vaak bij Bruckner, een intrigerende parodie, een tafereel dat aan een schilderij van Bosch doet denken : het trompetsignaal hangt als een waarschuwing boven de mensen die onbekommerd op aarde rondwalsen. Het laatste deel is een inrigerende mix van krijgshaftigheid en ingetogenheid. Deze korte inhoud doet natuurlijk onrecht aan de geïnspireerde, meesterlijke uitwerking en verwerking van de themas' en motieven. De mooiste, beheerste uitvoering is nog altijd die door het Orchestre des Champs-Elysées o.l.v. van Philippe Herreweghe (harmonia mundi)
De 6de symfonie is zowat de Symphonie fantastique van Bruckner. Het eerste deel schildert de indrukken, gebeurtenissen en verwachtingen die zijn leven en zijn composities gevormd hebben (de natuur, de kerkmuziek etc.), de hoogtepunten en dieptepunten, de twijfel en het uiteindelijk groeiend en zelfs blakend zelfvertrouwen. De dicht dooreengestrengelde motieven en thema's geven dit complex beeld weer. Bij het begin van het tweede deel lijkt het dat hij zich verzoend heeft met zijn lot en het aanvaardt maar al snel vervloeit het "verzoend" thema in een klagende muziek ; een zangerig thema brengt troost maar ook dat verzinkt snel in diepe treurnis waaraan niet meer te ontkomen valt ; het eindigt in diepe melancolie. In het derde deel worden zijn slapende demonen wakker : het spookachtige beginthema wordt onderbroken door even spookachtige intermezzo's ; het doet denken aan Mendelssohns Sommernachttraum ; het verzet tegen de demonen is te horen in de de hoornfanfares die wel stoer en heldhaftig maar niet erg overtuigend klinken ; het slot is nog even onheilspellend. De finale zet in in dezelfde sfeer : heftige, heldhaftige fanfares van de kopers moeten de spoken verjagen, gesterkt door een religieus en Wagneriaans motief ; eens de demonen overwonnen wordt het "berustend" adagio thema hernomen en besluit het werk in dezelfde (pseudo ?) religieus -wagneriaanse sfeer ; het eindigt in een haastige, bijna parodistische pseudo-overwinningsmuziek. Van dit werk bestaat geen uitvoering op oude instrumenten, wel een die volledig gebaseerd is op de historisch gedocumenteerde uitvoeringspraktijk : het Radio-Sinfonieorchester Stuttgart ol.v. Roger Norrington vertolkt de complexe symfonie op weergaloze wijze (hänssler CLASSIC).
In de vijfde - een hoogtepunt in de hoog-romantiek - ontbreken twee constanten uit zijn eerste symfonieën : de natuur in zijn indrukwekkende grootsheid en de invloed van Wagner, alsof Bruckner wou aantonen dat hij de symfonische rijpheid had bereikt. De vijfde draait om het mysterie mens : het eerste deel schildert in drie thema's die naast elkaar, tegen elkaar en tenslotte verweven worden, de bewustwording, de verscheurdheid en de twijfel van de mens. Het tweede deel beeldt dit probleem bijna retorisch uit door vraag en antwoord ; vitaliteit en fataliteit strijden met mekaar en veroorzaken lijden en leed. Het derde deel laat horen hoe de mens dit probleem onbeholpen probeert te beheersen door gemaakte, lichtzinnige vrolijkheid, wat natuurlijk mislukt, en een sarcastisch bijna parodistisch reactie uitlokt ; het draait ten slotte op berusting uit. Het vierde deel tenslotte is, zoals vaak bij Bruckner, een résumé waarin thema's uit de voorgaande delen gewikt en gewogen worden, door elkaar gemengd ; opstandige martialiteit en vredige rust wisselen af en een ridiculiserende klarinet tussenkomst onderstreept de tegenstrijdigheden ; de symfonie eindigt in een bijna triomfantelijke dubbele fuga die de contradities met elkaar verzoent en de koraal klinkt als een ode aan het mysterie mens - ondanks alles een ontzaglijk wezen. Dit deel lijkt op een verdure waarin motieven en thema's door elkaar verweven zijn en waarvan betekenis en verbanden alleen vanop afstand kunnen waargenomen worden. Het Orchestre des Champs Elysées o.l.v. Philippe Herreweghe drukt de tragiek en de schizofrenie van dit prachtig werk perfect uit (harmonia mundi).
De vierde symfonie is, net zoals de eerste, een Tondichtung. Kon de eerste als Bergsymfonie worden betiteld, de vierde kan gehoord worden als een Woudsymfonie. Het eerste deel schildert het indrukwekkende woud, van zijn imposante bomen en hun breedse kruin tot de zachtmossige bodem. Een koraal drukt de verering uit. Het tweede deel beschrijft de indruk van nietigheid die de toeschouwer krijgt bij het zien van dit ontzagwekkend schouwspel. De koraal drukt zijn eerbied uit. Het derde deel schildert heel plastisch een jachtpartij in het woud. Wanneeer de jagers langzaam uit het bos verdwijnen, herneemt het vogelgezang. Het laatste deel, ten slotte, herneemt alle gezichtspunten en indrukken en mengt die tot een langgerekt, verwarrend beeld dat nooit helder wordt en eindigt in een berustend onbegrip. De hele symfonie is een soort pantheistisch werk. Natuurlijk mochten verwijzingen naar Wagner niet ontbreken. De mooiste vertolking van de zweite Fassung vinden wij bij het Orchestre des Champs-Elysées o.l.v. Philippe Herreweghe (Harmonia Mundi). De dirigent heeft duidelijke affiniteit met Bruckner en zijn orkest is uiterst geschikt om de grootsheid van de muziek weer te geven. Een andere interessante vertolking, deze keer van de dritte Fassung, vinden we bij het Orchester der KlangVerwaltung o.l.v. Enoch zu Guttenberg (Farao Classics). Deze versie klinkt veel romantischer dan de tweede en de klankexplosies zijn gematigder.
In deze symfonie zijn alle typische kenmerken van Bruckners muziek aanwezig. De veelvuldige citaten uit Wagners werk om in het gevlei te komen bij de bewonderde meester schijnen ons nu wel fel overdreven. De uitvoering die het best het ideaal benadert is nog steeds die door de London Classical Players o.l.v. Roger Norrington uit 1995 (EMI).
De eerste symfonie kan men beluisteren als een Alpensymfonie : in het Allegro ziet (hoort) men uit de nevel de zon opstijgen tussen de machtige, majestueuze bergen ( trompetten, trombones, hoorns), en haar licht laten schijnen op de alpenweiden (houtblazers) en alpenbloemen (kleine instrumenten) en hoort men de romantische gevoelens die dit prachtig landschap oproept (strijkers). In het Adagio wordt door een travelling arrière het Vooralpen landschap opgeroepen : lieflijke weiden en bossen. In het Scherzo gaat de travelling noch verder achteruit en brengt de Heimat in beeld met zijn boerse bevolking (Ländler) ; de (Alpen)hoorn probeert onhandig een liefdeslied te blazen maar moet dat overlaten aan de veel geschiktere hobo. De Finale is een samenvatting en overzicht (Überblick) in breedscherm beeld van wat we in de voorgaande delen gezien hebben en de dankbare gevoelens om al dat moois (koraal). Zuiver muzikaal gezien bestaat de symfonie grotendeels uit tegengestelde dynamische klankblokken (ppp versus fff). De Linzer Fassung van deze symfoniewordt schitterend uitgevoerd door de Wiener Akademie o.l.v. Martin Haselböck (Capriccio). Een boeiende, meeslepende, in perfecte HIP stijl en in menig opzicht tegengestelde vertolking eveneens van de Linzer Fassung brengt ons het orkest Musica Saeculorum (in kleinere bezetting) o.l.v. Philipp von Steinaecker. De muziek klinkt rauw, opwindend, als een oerkreet en doet ons beseffen hoe onthutst en radeloos de eerste toehoorders bij de première moeten geweest zijn. Dt is geen beeld van de "kwezel" Bruckner waarin de moderne orkesten met hun gladde, gepolijste klank ons willen doen geloven, maar van een dynamische, ambitieuze man die zijn plaats wil veroveren in de muziekwereld. Spectaculair (frabernardo).
Het strijkkwartet is een weinig boeiend of origineel werk, vakkundig gemaakt naar Haydn's model en met het typisch symfonisch denken in opbouw en uitwerking. Veel mooier, geïnspireerder en evenwichtiger is het strijkkwintet dat spijtig genoeg nog weinig wordt uitgevoerd. De beste uitvoering is nog steeds die door L'Archibudelli uit 1994 (Sony Vivarte) hoewel enig voorbehoud moet gemaakt worden bij het overvloedig, stroperig vibrato in de trage delen.
Bruckner is een geval apart - of uniek : zijn symfonieën lijken wel te bestaan uit kolossen die tegen elkaar aanbotsen. Toch is hun structuur begrijpelijk als men weet dat Bruckner eigenlijk organist was : het typische aan orgelmuziek is precies de opbouw uit klankblokken met ertussen pauzes om de klank te laten wegsterven voor de volgende inzet. Elke symfonie van Bruckner kan men dus beschouwen als een orgelsymfonie zonder orgel. Een orgel wordt bespeeld in een kerk : vandaar de verwijzingen naar (volks)religie en heiligenverering (Maria in het bijzonder), het citeren van koralen. Bovendien was Bruckner een soort plattelandsjongen en vindt men die mentaliteit terug onder de vorm van natuurschilderingen en bewondering voor de natuur. Voeg daarbij zijn verering voor Wagner en de invloed van deze componist in de instrumentatie en in de melodische opbouw (citaten en verwijzingen). Met al deze elementen vormt Bruckner een origineel en imponerend werk als een ode aan de scheppende kracht.
De "15 Romanzen für eine Singstimme mit Pianoforte" zijn gebaseerd op Ludwig Tieck's "Die wunderschöne Liebesgeschichte der schönen Magelone und des Grafen Peter von Provence" dat op zijn beurt berust op een Provençaals ridderverhaal dat op zijn beurt enz. De romantiek druipt er van af : de cliché's, conventies, onwaarschijnlijkheden, overdrijvingen, de inkonsekwentie en de irrationaliteit - en de steeds aanwezige spanning tussen Eros en Thanatos zijn wel de typische kenmerken. Veel beter is de muziek die Brahms hierop componeerde, die het stereotype van de tekst ruim overstijgt en het geheel op een hoger niveau tilt. De tekst wordt fantastisch gezongen door basbariton Dominik Wörner en geheel aan de muziek van Brahms aangepast. Hij wordt even voorbeeldig begeleid door Masato Suzuki op een J.B. Streicher uit 1870. De luxueuze band met tekst en uitleg is geïllustreerd met koel-romantische schilderijen van Kensaku Fukazawa die alweer een meerwaarde aan de tekst verlenen. Deze opname van de te weinig gehoorde (want aartsmoeilijk op de juiste wijze te vertolken) ballades is onmisbaar in elke goede verzameling (Ars Produktion).
Dit is het absolute hoogtepunt in de klassieke westerse muziek, waarbij zelfs Beethovens Ode an die Freude in het niet verzinkt. Orkestratie en instrumentatie zijn grandioos uitgewerkt en spelen een schitterende rol in de betekenis van de tekst : soms benadrukkend, soms anticiperend, soms commentarierend maar steeds in perfecte symbiose. De titel zelf is misleidend, het gaat hier niet om het traditionele requiem in de dodenmis. " Vergankelijkheid" of "Het menselijk lot" zouden beter passen. Zelfs wie niet gelooft in de verzameling fabeltjes, sprookjes, legendes en mythes waaruit elke godsdienst is samengesteld, moet onder de indruk komen van dit verbluffend mooi en ontroerend, grensverleggend werk. Het is doordrongen van het sombere protestantse noodlotsgedachte die voortdurend moet gemilderd worden door de troostende herinnering aan een zalig nabestaan. Er bestaat een oude, historisch correcte opname van dit werk (Harmonia Mundi France) uit 1996 met La Chapelle Royale en het Collegium Vocale, het Orchestre des Champs Elysées o. l.v. Philippe Herreweghe en met de baryton Gerard Finley en de sopraan Christiane Oelze (met een niet gepast aangedikt vibrato). De nieuwe opname (uitgebracht in 2012 maar eigenlijk uit 2007/2008) met het Monteverdi Choir, het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. van John Eliot Gardiner en met de bariton Matthew Brooke en de sopraan Katharine Fuge is indrukwekkend : de invloed van Schütz wordt hier duidelijk aangetoond met twee Psalmen van deze componist, maar het zijn vooral Bach en Handel die hun sporen hebben nagelaten (SDG).
Het tweede concert is van een andere orde : hier is geen nood aan een verbluffende inzet, de meester heeft het evenwicht gevonden. Het Allegro non troppo zorgt voor een prachtige dialoog tussen piano en orkest. Het Allegro appassionato heeft zowel een duister thema als een hel tegenthema. Het Andante is een romantisch stemmingsbeeld gedragen door cello, klavier en klarinet. Het Allegretto grazioso tenslotte is echt concertant : onbekommerd keuvelen piano en orkest. Van dit prachtig werk bestaat jammer genoeg geen enkele historisch gedocumenteerde uitvoering.
De overdonderend dramatische inzet met de koortsig rillende trillers laat het horen : dit is een symfonie. De piano zet later in, gaat niet in dialoog met het orkest maar speelt de rol van leidinggevend instrument. Het Adagio baadt in een innige soms smartelijke Schubertiaanse stemming. Het Rondo bezit noch de duistere sfeer van het eerste deel noch de ingekeerde van het tweede ; het toont een soort geremde vrolijkheid in het fugato. De invloed van Chopin is heel duidelijk te horen in de pianopartij en in de orkestrale melodie. De mooiste uitvoering was die door Anima Eterna met Alexei Lubimov op een Bechstein uit 1870, maar die is nooit op CD is gezet. Er bestond geen enkele CD met uitvoering op authentieke instrumenten (een wereld van verschil) en alle interpretaties leken meer op muziek van Rachmaninov dan op Brahms, zwaar op de hand en overgeromantiseerd, een overbezet orkest dat een dikke klanksoep produceerde en een virtuoos solist die veel tingeltangel uit zijn Steinway haalde : Brahms met veel Brillantine. Gelukkig is er een live opname met Hardy Rittner (een revelatie in de pianowerken) en L'arte del mondo o.l.v. Werner Ehrardt (die twintig jaar lang Concerto Köln leidde). Door de beperkte bezetting is elke instrumentengroep duidelijk hoorbaar in het geheel ; de authentieke, originele Erard uit 1854 met zijn soms subtiele, gedempte, soms volle klank past perfect in dat kader en Rittner speelt heerlijk articulerend (MDG).
De 4de symfonie perfectioneert deze methode en gaat konsekwent tot het uiterste zodat het barokke element slechts na enige tijd hoorbaar wordt. In de finale verdwijnen de overgangen tussen de verschillende variaties en ontstaat een soort gefragmenteerde oneindige melodie vol verrassende kleuren en stemmingen. Prachtig ook de inzet van de klarinetten en de hoorns en het dramatisch gebruik van de pauken. Al deze symfonieën zijn schitterende voorbeelden van romantische, sensuele en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is zeker die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op elke CD staan ook een aantal minder bekende werken van Brahms en voorbeelden van inspiratie uit barok en klassiek : uiterst interessant.
De 3de is een meesterwerk : een overrompelend werk, uitermate complex in structuur, instrumentatie en orkestratie en dat op een originele en meesterlijke manier alle technieken en vormen van de barok integreert in de romantische melodie en aldus een nieuwe Tonsprache ontwikkelt. Ondanks de extreme stemmingswisselingen wordt het op geen enkel ogenblik bombastisch of oppervlakkig virtuoos - wat niet kan gezegd worden van de zgn. progressieve Liszt. De beste uitvoering is weer door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner. Op deze CD staan ook nog : "Ich schwing mein Horn ins Jammertal" Op. 41/1, "Es tönt ein voller Harfenklang" Op. 17/1, "Nachtwacht" Op. 104/1, "Gesang der Parzen" Op. 89 en "Nänie" Op. 82
De 2de symfonie klinkt veel idyllischer en zelfs pastoraal, ook door het uniek en voor Brahms karakteristiek gebruik van klarinetten en hoorns ; ze eindigt in een overrompelende jubelstemming die Tsjaikovski zeker heeft geïnspireerd. en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is ook hier die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op de CD staan ook de prachtige "Alt-Rhapsodie" Op. 53 met Nathalie Stutzmann, en 3 werken van Schubert : "Gesang der Geister über den Wassern", "Gruppe aus dem Tartarus en "An Schwager Kronos".
