Het strijkkwartet is een weinig boeiend of origineel werk, vakkundig gemaakt naar Haydn's model en met het typisch symfonisch denken in opbouw en uitwerking. Veel mooier, geïnspireerder en evenwichtiger is het strijkkwintet dat spijtig genoeg nog weinig wordt uitgevoerd. De beste uitvoering is nog steeds die door L'Archibudelli uit 1994 (Sony Vivarte) hoewel enig voorbehoud moet gemaakt worden bij het overvloedig, stroperig vibrato in de trage delen.
Bruckner is een geval apart - of uniek : zijn symfonieën lijken wel te bestaan uit kolossen die tegen elkaar aanbotsen. Toch is hun structuur begrijpelijk als men weet dat Bruckner eigenlijk organist was : het typische aan orgelmuziek is precies de opbouw uit klankblokken met ertussen pauzes om de klank te laten wegsterven voor de volgende inzet. Elke symfonie van Bruckner kan men dus beschouwen als een orgelsymfonie zonder orgel. Een orgel wordt bespeeld in een kerk : vandaar de verwijzingen naar (volks)religie en heiligenverering (Maria in het bijzonder), het citeren van koralen. Bovendien was Bruckner een soort plattelandsjongen en vindt men die mentaliteit terug onder de vorm van natuurschilderingen en bewondering voor de natuur. Voeg daarbij zijn verering voor Wagner en de invloed van deze componist in de instrumentatie en in de melodische opbouw (citaten en verwijzingen). Met al deze elementen vormt Bruckner een origineel en imponerend werk als een ode aan de scheppende kracht.
De "15 Romanzen für eine Singstimme mit Pianoforte" zijn gebaseerd op Ludwig Tieck's "Die wunderschöne Liebesgeschichte der schönen Magelone und des Grafen Peter von Provence" dat op zijn beurt berust op een Provençaals ridderverhaal dat op zijn beurt enz. De romantiek druipt er van af : de cliché's, conventies, onwaarschijnlijkheden, overdrijvingen, de inkonsekwentie en de irrationaliteit - en de steeds aanwezige spanning tussen Eros en Thanatos zijn wel de typische kenmerken. Veel beter is de muziek die Brahms hierop componeerde, die het stereotype van de tekst ruim overstijgt en het geheel op een hoger niveau tilt. De tekst wordt fantastisch gezongen door basbariton Dominik Wörner en geheel aan de muziek van Brahms aangepast. Hij wordt even voorbeeldig begeleid door Masato Suzuki op een J.B. Streicher uit 1870. De luxueuze band met tekst en uitleg is geïllustreerd met koel-romantische schilderijen van Kensaku Fukazawa die alweer een meerwaarde aan de tekst verlenen. Deze opname van de te weinig gehoorde (want aartsmoeilijk op de juiste wijze te vertolken) ballades is onmisbaar in elke goede verzameling (Ars Produktion).
Dit is het absolute hoogtepunt in de klassieke westerse muziek, waarbij zelfs Beethovens Ode an die Freude in het niet verzinkt. Orkestratie en instrumentatie zijn grandioos uitgewerkt en spelen een schitterende rol in de betekenis van de tekst : soms benadrukkend, soms anticiperend, soms commentarierend maar steeds in perfecte symbiose. De titel zelf is misleidend, het gaat hier niet om het traditionele requiem in de dodenmis. " Vergankelijkheid" of "Het menselijk lot" zouden beter passen. Zelfs wie niet gelooft in de verzameling fabeltjes, sprookjes, legendes en mythes waaruit elke godsdienst is samengesteld, moet onder de indruk komen van dit verbluffend mooi en ontroerend, grensverleggend werk. Het is doordrongen van het sombere protestantse noodlotsgedachte die voortdurend moet gemilderd worden door de troostende herinnering aan een zalig nabestaan. Er bestaat een oude, historisch correcte opname van dit werk (Harmonia Mundi France) uit 1996 met La Chapelle Royale en het Collegium Vocale, het Orchestre des Champs Elysées o. l.v. Philippe Herreweghe en met de baryton Gerard Finley en de sopraan Christiane Oelze (met een niet gepast aangedikt vibrato). De nieuwe opname (uitgebracht in 2012 maar eigenlijk uit 2007/2008) met het Monteverdi Choir, het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. van John Eliot Gardiner en met de bariton Matthew Brooke en de sopraan Katharine Fuge is indrukwekkend : de invloed van Schütz wordt hier duidelijk aangetoond met twee Psalmen van deze componist, maar het zijn vooral Bach en Handel die hun sporen hebben nagelaten (SDG).
Het tweede concert is van een andere orde : hier is geen nood aan een verbluffende inzet, de meester heeft het evenwicht gevonden. Het Allegro non troppo zorgt voor een prachtige dialoog tussen piano en orkest. Het Allegro appassionato heeft zowel een duister thema als een hel tegenthema. Het Andante is een romantisch stemmingsbeeld gedragen door cello, klavier en klarinet. Het Allegretto grazioso tenslotte is echt concertant : onbekommerd keuvelen piano en orkest. Van dit prachtig werk bestaat jammer genoeg geen enkele historisch gedocumenteerde uitvoering.
De overdonderend dramatische inzet met de koortsig rillende trillers laat het horen : dit is een symfonie. De piano zet later in, gaat niet in dialoog met het orkest maar speelt de rol van leidinggevend instrument. Het Adagio baadt in een innige soms smartelijke Schubertiaanse stemming. Het Rondo bezit noch de duistere sfeer van het eerste deel noch de ingekeerde van het tweede ; het toont een soort geremde vrolijkheid in het fugato. De invloed van Chopin is heel duidelijk te horen in de pianopartij en in de orkestrale melodie. De mooiste uitvoering was die door Anima Eterna met Alexei Lubimov op een Bechstein uit 1870, maar die is nooit op CD is gezet. Er bestond geen enkele CD met uitvoering op authentieke instrumenten (een wereld van verschil) en alle interpretaties leken meer op muziek van Rachmaninov dan op Brahms, zwaar op de hand en overgeromantiseerd, een overbezet orkest dat een dikke klanksoep produceerde en een virtuoos solist die veel tingeltangel uit zijn Steinway haalde : Brahms met veel Brillantine. Gelukkig is er een live opname met Hardy Rittner (een revelatie in de pianowerken) en L'arte del mondo o.l.v. Werner Ehrardt (die twintig jaar lang Concerto Köln leidde). Door de beperkte bezetting is elke instrumentengroep duidelijk hoorbaar in het geheel ; de authentieke, originele Erard uit 1854 met zijn soms subtiele, gedempte, soms volle klank past perfect in dat kader en Rittner speelt heerlijk articulerend (MDG).
De 4de symfonie perfectioneert deze methode en gaat konsekwent tot het uiterste zodat het barokke element slechts na enige tijd hoorbaar wordt. In de finale verdwijnen de overgangen tussen de verschillende variaties en ontstaat een soort gefragmenteerde oneindige melodie vol verrassende kleuren en stemmingen. Prachtig ook de inzet van de klarinetten en de hoorns en het dramatisch gebruik van de pauken. Al deze symfonieën zijn schitterende voorbeelden van romantische, sensuele en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is zeker die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op elke CD staan ook een aantal minder bekende werken van Brahms en voorbeelden van inspiratie uit barok en klassiek : uiterst interessant.
De 3de is een meesterwerk : een overrompelend werk, uitermate complex in structuur, instrumentatie en orkestratie en dat op een originele en meesterlijke manier alle technieken en vormen van de barok integreert in de romantische melodie en aldus een nieuwe Tonsprache ontwikkelt. Ondanks de extreme stemmingswisselingen wordt het op geen enkel ogenblik bombastisch of oppervlakkig virtuoos - wat niet kan gezegd worden van de zgn. progressieve Liszt. De beste uitvoering is weer door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner. Op deze CD staan ook nog : "Ich schwing mein Horn ins Jammertal" Op. 41/1, "Es tönt ein voller Harfenklang" Op. 17/1, "Nachtwacht" Op. 104/1, "Gesang der Parzen" Op. 89 en "Nänie" Op. 82
De 2de symfonie klinkt veel idyllischer en zelfs pastoraal, ook door het uniek en voor Brahms karakteristiek gebruik van klarinetten en hoorns ; ze eindigt in een overrompelende jubelstemming die Tsjaikovski zeker heeft geïnspireerd. en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is ook hier die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op de CD staan ook de prachtige "Alt-Rhapsodie" Op. 53 met Nathalie Stutzmann, en 3 werken van Schubert : "Gesang der Geister über den Wassern", "Gruppe aus dem Tartarus en "An Schwager Kronos".
De 1ste symfonie is een sterk geladen, dramatisch werk dat de titel zou kunnen dragen van Schicksal (noodlot) symfonie ; compositorisch is het zeer bestudeerd en complex zonder evenwel artificieel over te komen ; integendeel, het is zowel emotioneel als intellectueel uitermate boeiend en aangrijpend. ijn schitterende voorbeelden van romantische, sensuele en passionele muziek. De beste uitvoering ervan is zeker die door het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (SDG). Op de CD staan ook een aantal minder bekende werken van Brahms ("Begräbnisgesang" Op. 13, "Schicksalslied" Op. 54) en "Mitten wir im Leben sind" van Mendelssohn.
Heerlijke muziek en van het mooiste en minst geforceerde wat Brahms ooit componeerde (zoals veel uit zijn vroege periode), naar vorm ogenschijnlijke klassieke serenades, maar in uitwerking veel gesofisticeerder : de beroemde Brahmsiaanse "zwevende" ritmiek gebroken door triolen en syncopes, de even beroemde Sextengangen, het gebruik van natuurhoorn en klarinet als sfeerschepping... De eerste serenade is hoofdzakelijk pastoraal-rustikaal van karakter met middenin een pathetisch adagio. De tweede serenade is veel minder vrolijk en gaat van idyllisch in het aanvangs allegro moderato tot rustikaal in de finale, met in het midden een zwaarmoedig, melancolisch adagio. Een goede vertolking is die door de Capella Augustina o.l.v. Andreas Spering (cpo) ; het orkest treft overal de juiste toon, ook door het gebruik van historische instrumenten. Nochtans gaat het niet om een puristische HIP : de houtblazers gebruiken nogal eens vibrato, maar dat stoort hier nauwelijks. Nog (veel) beter is de vertolking door het Philharmonia Baroque Orchestra o.l.v. Nicholas McGegan, waarschijnlijk het beste authentiek orkest van de V.S. : hier wordt met ongelooflijk veel precisie gespeeld en de aparte sfeer van elk deel perfect vertolkt (Brahms is niet bang om zonder overgang van diepe weemoed naar exuberante vrolijkheid te springen). Ook de verschillende thema's waar Brahms kwistig mee omspringt worden naadloos aan elkaar geregen. Een genot om te beluisteren (PBP, het eigen CD label van het orkest).
Twee meeslepende, hoogromantische werken. Het eerste is heel toegankelijk met zijn elementen uit de volksmuziek, de soms Schubertiaanse sfeer en hét kenmerk van Brahms : de variaties (een erfenis van de barok). Het tweede is weemoediger, soms ronduit somber, mist de jeugdige bravoure van 1 maar gaat toch wat dieper. Van deze sextetten bestaat een opname uit 1995 die boven andere uitsteekt en nog niet werd geëvenaard : die door L'Archibudelli (SonyVivarte). Ze klinkt nog altijd even fris en vernieuwend door de intonatie, het samenspel, de solistische tussenkomsten, het spaarzaam gebruik van vibrato en natuurlijk door de historische instrumenten met darmsnaren. Wat een fenomenaal team was (ook het uitgebreide) Archibudelli toch en wat voor schitterende uitvoeringen hebben ze in de jaren 90 van vorige eeuw gebracht. Dat waren hoogdagen voor de liefhebbers van authentieke vertolkingen en die dagen zijn nooit meer teruggekomen.
De klarinet werkte inspirerend op Brahms en dit werk is er de neerslag van ; het is kenmerkend en herkenbaar Brahms met zijn ingehouden lyriek, zijn a.h.w. geïmproviseerde zigeunermuziek en de variaties op een eenvoudig thema ; heel mooi ook is dat begin en einde in dezelfde weemoedige sfeer hangen waardoor de cirkel rond is. Het wordt vertolkt door waarschijnlijk de beste klarinettist ter wereld, Eric Hoeprich : zijn ademtechniek en zijn kunst om alle mogelijke nuance's uit zijn instrument te halen zijn grandioos ( hij speelt op een kopie van een Ottersteiner-Bärmann, het instrument van Brahms' inspirator Richard Mühlfelds). Het London Haydn Quartet speelt de harmonische achtergrond en doet dat voortreffelijk, hoewel het door de opname-techniek wat té letterlijk op de achtergrond wordt gehouden waardoor de balans wat teveel overhelt naar de klarinet (Glossa). Het kwartet speelt op historische instrumenten (darmsnaren) met de kenmerkende wat benepen toon : Catherine Manson op een Janarius Gagliano, Margaret Faultless op een Carlo Bergonzi, James Boyd op een altviool-kopie van Jan Spidlen en Jonathan Cohen op een cello van Giuseppe Guarneri.
Beethoven's rijpe werken zijn als een motief(je) dat ontkiemt en als een boom met veel vertakkingen de hoogte ingaat ; Brahms is in zijn late werken als een bodembedekker die alle kanten uitgaat door thema's en variaties, zich soms wat verliest in overgangen daartussen en die daardoor meer dan eens meer doorwrocht als geïnspireerd lijkt. Dit geldt vooral voor zijn twee strijkkwintetten. Er bestaat jammer genoeg geen enkele opname die dit beeld zou kunnen bijstellen, hoezeer The Raphael Ensemble dat ook probeert (Hyperion). Hun interpretatie klinkt mooi en dramatisch maar kan de gekunstelde compositie niet echter maken - ook al door het (onvermijdelijke ?) vibrato.
Brahms : Quintett für Pianoforte, zwei Violinen, Viola und Violoncello Op. 34
Dit kwintet ontstond een tiental jaren na de kwartetten en ademt dezelfde romantisch sfeer uit : gevoelig, soms smartelijk, met de sterke hijgend-gejaagde ritmiek en het gebruik van (motieven uit) volksliederen. De beste - maar niet perfecte - uitvoering is nog steeds die door La Gaia Scienza op oude instrumenten uit 2001 (Winter & Winter). Het is geen puristische HIP opname, daarvoor wordt wat te ruim en niet altijd adekwaat gebruik gemaakt van vibrato. Bovendien gaat het om een zgn. "natuurlijke" opname d.w.z. zonder processing en die klinkt heel ijl, afstandelijk en mono-toon. Beter geslaagd is het opus 60 op deze CD waarvan de dramatiek hen hoorbaar beter ligt. Hier echter gelden dezelfde opmerkingen.
De eerste twee strijkwartetten illustreren de spanningen tussen lyriek en dramatiek die de romantiek kenmerkt , spanningen die geen oplossing vragen waardoor de muziek vaak onbeslist eindigt. Het eerste strijkkwartet is hoofdzakelijk donker en pathetisch met af en toe een lyrische tegenstem. Het tweede is meer bezonken en ingehouden onderbroken door dramatische climaxen. In de Finale is duidelijk te horen hoe Brahms Dvorak beïnvloed heeft : bij deze componist is nog amper sprake van muzikale conflicten en heeft de lyriek de overhand genomen. Het derde is een zwak werk : het is week, zonder diepte of spanning. De vele onhandige overgangen maken duidelijk dat het Brahms hier aan inspiratie ontbrak : een componist op zoek naar een melodie. Van deze werken bestaat geen HIP opname. Een aanvaardbaar alternatief biedt het Quartet Sine Nomine uit 1993 (Claves). Ze spelen op moderne instrumenten en door het oneigenlijk gebruik van vibrato ontaardt het Andante in een melo-drama. De snellere delen (waar vibrato technisch onmogelijk is) zijn wel heel geslaagd.
De kwartetten voor piano en strijkers zijn de mooiste kamermuziek van de hoogromantiek. Het zijn 2 vroege werken - alleen is het derde twintig jaar na de eerste twee grondig herwerkt. Ze hebben ook onmiskenbaar Brahmsiaanse trekken met hun smachtende thema's en motieven (vaak volkswijsjes) afgewisseld door een jachtige ritmiek (vaak van hongaarse en/of zigeuner oorsprong). Dt eerste twee zijn schitterende composities van een hoogbegaafd musicus, het derde treft door zijn donker-weemoedige, soms troosteloze toon waarin onrust, heimwee en smart doorklinken. In 1994 verscheen een eerste - en jammer genoeg laatste - opname op authentieke instrumenten en het was meteen de perfectie : het Italian Piano Quartet samengesteld uit vier eminente solisten nl. Corrado Bolsi op een Guarneri viool, Angelo Bartoletti op een Testore altviool, Sandro Meo op een Ventapane cello en vooral de buitengewone Riccardo Cechetti op een Bösendorfer. Historische instrumenten gebruiken is niet zaligmakend, de solisten moeten vooral oog hebben voor de intenties van de componist. En dat gebeurde hier in overtreffende mate : hun uitvoering was zo roerend mooi, zo trefzeker en ingeleefd in de geest van Brahms dat ze nooit overtroffen werd en nog altijd de standaard is (Symphonia). Het zeldzaam maar aangepast en natuurlijk gebruik van vibrato door de strijkers is opmerkelijk en Riccardo Cechetti speelt de klavierpartij verbluffend accuraat. Een tijdloze klassieker.
Brahms : Trio für Klavier, Klarinette und Violoncello op. 114
Brahms en de klarinet, dat was liefde op het eerste gehoor en inspireerde de componist tot enkele van zijn mooiste werken. Dit trio wordt uitgevoerd door het beroemde Abegg Trio, dat voor het eerst historische instrumenten bespeelt : Birgit Erichson op een cello van Andrea Castagnieri uit 1747, Ulrich Beetz op een viool van Nicolas Lupet uit 1821(Tacet). Jammer genoeg staat spelen op een historisch instrument niet garant voor een perfecte uitvoering : beide solisten kunnen dan ook hun verleden niet vergeten en gebruiken flink vibrato waar dat ook kan. Gerrit Zitterbart speelt op een Hammerflügel van Johann Baptist Streicher ; hij is bekend als specialist van oude instrumenten en dus is zijn spel perfect aangepast. Martin Spangenberg speelt op een kopie van een historische klarinet en doet dat onberispelijk : de hemelse hoge noten en de zacht brommende lage klinken nergens schel of hard. De mooiste stukken zijn de dialogen tussen klavier en klarinet waartussen de cello geen vibrato kan produceren. Schitterend. Op dezelfde CD staat ook een Trio für Klavier, Violine und Violoncello dat van Brahms zou kunnen zijn. Het is een passioneel en virtuoos werk dat door het vibrato van beide strijkers grotendeels verknoeid wordt. Hier kan Gerritt Zitterbart alle klankrijkdom uit zijn instrument halen.
Brahms : Trio für Violine, Horn und Klavier Op. 40
Dit had de perfecte uitvoering kunnen zijn. Teunis van der Zwart is één van beste natuurhoornisten van het ogenblik en hij speelt schijnbaar moeiteloos op een natuurhoorn van Lorenz uit 1845 : de donkere, warme toon van de hoorn klinkt inderdaad als een Waldhorn met alle mogelijke nuances. Alexander Melnikov speelt op een Bösendorfer uit 1875 en doet dat in de sfeer van Brahms. Het probleem ligt bij IsabelleFaust, ongetwijfeld een schitterende violiste ...van de oude school d.w.z. zonder inzicht in de HIP. Ze speelt op een (gemoderniseerde) Stradivari zonder darmsnaren en met een gruwelijk vibrato dat vooral in het Adagio mesto contraproductief werkt : de innige dialoog tussen de hoorn en de viool bereikt door haar vibrato het tegengestelde effect : het klagende motief wordt een jammerklacht. Op dezelfde CD staan ook de Sonate voor viool en piano op. 78 waar Faust het alweer verknalt door haar vibrato (hoe mooi is de zuivere toon !) en de Fantasien op. 116 waar Melnikov niet de innerlijke diepte of bezieling bereikt van Jan Michiels.
