Met Mahler, het expressief hoogtepunt van de westerse klassieke muziek, scheen ook het eindpunt bereikt ; er boden zich drie mogelijkheden : een voortzetting door extreme virtuoze instrumentatie, echter zonder de mentale inhoud, met als hoogtepunt (of dieptepunt) de vaak protserige muziek van Richard Strauss ; een selectieve en eclectische terugkeer naar het classicisme, zoals gevolgd door Igor Strawinsky ; of een breuk met de geschiedenis door het verlaten van de tonaliteit en de opbouw van de dodekafonie zoals gebeurde door Schönberg en zijn leerlingen Alban Berg en Anton (von) Webern. Dat dit systeem nooit "populair" werd kwam natuurlijk door het ogenschijnlijk gebrek aan herkenbare melodie en de mentale en intellectuele inspanning die het beluisteren en begrijpen van deze muziek vereiste. Alban Berg heeft de hele ontwikkeling in zijn muziek weergegeven en is door de herkenbare lyriek het meest toegankelijk. Voortdurend hangt ook de invloed van Mahler over zijn werk : een zeer uitgebreid orkest, het gebruik van volksmuziek en elitaire muziek door elkaar. Nieuwer is het gebruik van solistische instrumenten als deel van het orkest (piano, harp). In zijn meesterwerken - het vioolconcert en de twee opera's - wordt het rauwe expressionisme gemilderd door de inbreng van tonale elementen en de verwijzingen naar en het citeren van Bach.
Wat een weg heeft de vertolking van dit lyrische werk afgelegd. Men luistere eerst naar de eertijds (en door sommige nostalgici nog steeds !) bejubelde vertolking door Arthur Grumiaux en het Concertgebouw o.l.v. Colin Davis uit 1973. Wat een gruwel : slepend, sloom orkest en een viool die het moet hebben van vibrato. Luister dan naar Viktoria Mullova en het Orchestre Révolutionnaire et Romantique o.l.v. John Eliot Gardiner (Philips) uit 2003. Een hemel van verschil, hoewel Mullova nog teveel onnodig vibrato toevoegt en de opname van een bedenkelijke kwaliteit is). Nog vitaler, indringender en met meer inleving spelen Patricia Kopatchinskaja (hoewel die ook het vibrato niet kan laten) en het mooi gedoseerde en gedetailleerde Orchestre des Champs-Elysées o.l.v. Philippe Herreweghe (Naïve). Op deze CD staan ook nog de twee Romances Op. 40 & 50. Deze opname krijgt de eerste plaats in mijn lijst.
Van Beethoven : Konzerte für Pianoforte und Orchester
Beethoven op een Steinway klinkt als een Mercedes op een landbouwwegeltje : totaal onaangepast. En toch bleven - en blijven - virtuozen het proberen. De reactie kwam in de jaren 80 met het streven naar authenticiteit - niet altijd met even goed resultaat. Het was tussen 2004 en 2009 dat een verbazend radicale uitvoering van de pianoconcerto's verscheen die meteen op een ongehoord conservatieve kritiek stootten : Arthur Schoonderwoerd speelde op klinkende pianofortes (Anton Walter-kopie resp. Johann Fritz) met het minimaal bezet "authentiek" (kamer)orkest Cristofori (Alpha). Beethoven klonk nu als of de patine verwijderd was : fris, levendig, kleurrijk, contrastvol, wars van virtuositeit. Controversieel maar absoluut overtuigend. Door de nabije klankopname heeft men de indruk een live concert bij te wonen.
Ontelbaar aantal keren al werden deze symfonieën opgenomen met meestal hetzelfde resultaat : een laat-romantische interpretatie door een laat-romantisch orkest o.l.v. een dirigent opgeleid in de laat-romantische traditie (in een film over Beethoven zal men geen auto's tonen - dat zou totaal onhistorisch zijn, maar de meeste orkestleiders doen dat wel met het excuus : als Beethoven de latere instrumenten had gekend, zou hij ze gebruikt hebben - of de geschiedenis op haar kop !) Pioniers als Roger Norrington probeerden het met een kleiner bezet orkest op "authentieke" instrumenten en met eerbied voor de historische uitvoeringspraktijk en bleef een hele tijd de norm. Maar het was wachten op Jos van Immerseel en zijn Anima Eterna (ZigZag Territoires) om de perfecte uitvoering te realiseren, een vertolking die niet alleen door de kleine bezetting spelend op historische correcte instrumenten een schitterende, transparente klankwereld opriep maar ook en vooral vorm en inhoud scrupuleus respecteerde omdat ze steunde op historische bronnen - wat andere interpreten niet doen, omdat ze hun eigen zgn. tijdloze interpretatie verkiezen. Deze meesterlijke vertolkingen zijn de maatstaf en zullen wellicht nooit serieuze concurrentie krijgen.
Deze serenade aan de vreugde is de meest onbekommerde muziek die Beethoven ooit schreef ; elk melodieus deel ervan wordt door afwisselende instrumenten met heerlijke speelvreugde ingevuld. De opname stamt uit de tijd dat EMI met zijn serie Reflexe nog een voortrekkersrol speelde (1993). De speelse vertolking door Hausmusik, bestaande uit de toenmalige fine fleur van Engelse solisten op authentieke instrumenten, heeft nog niets van haar waarde verloren.
Een conventioneel werk in de sporen van Haydn en Mozart met hier en daar een wat zwaardere toets. Hausmusik brengt er een gedegen vertolking van (op dezelfde CD als het septet).
Van Beethoven : Streichquartette Op. 127, 130,131,132,133,135
We zullen nooit weten in welke richting de strijkkwartetten van Beethoven zouden evolueren na deze werken. Misschien heeft hij de grens bereikt in zijn op. 132, een fascinerend, naar vorm en inhoud revolutionair werk dat definitief breekt met alle wetten, voorschriften en geplogenheden van de "klassieke" kwartetten. Het verloopt in ongeveer dezelfde sfeer als zijn op. 18 n° 6 maar is nog extremer in uitdrukking en inhoud. Een verbluffend accurate vertoking brengt het Quatuor Terpsycordes dat met wonderbaar inlevingsvermogen alle nuances van het werk weet uit te drukken, nuances die ook door het gebruik van darmsnaren een diepte en authenticiteit bereiken die nog nooit door een ander kwartet werden bereikt. Na het beluisteren vraagt men zich af waarom men in een hiernamaals zou geloven als hier de hemelse sfeer te horen is. Van Beethovens laatste werk (opus 135) is energiek, vitaal, experimenteel, humaan én spiritueel is; humaan in de zin dat menselijke gemoedsgesteltenis er in velerlei vormen voorkomt (subtiel en exuberant, sereen en bucolisch...) ; spiritueel in die zin dat de muziek boven het ordinaire schijnt te zweven, ongebonden, onthecht en superieur. Eén kwartet heeft deze inhoud meesterlijk en respectvol weergeven : het Eroica Quartet (Harmonia Mundi). Een unieke prestatie, maar jammer genoeg en om onbekende redenen, ook zijn voorlaatste opname. Van de andere kwartetten bestaan (nog) geen opnames die in keuze van instrumenten, vertolking en respect voor de tijdsgeest, voldoen.
Van Beethoven : Streichquartette Op. 74 (Harfen) & 95 (Serioso)
Na 200 jaar hebben deze kwartetten nog niets van hun fascinerend, revolutionair karakter verloren ; ze behoren tot de absolute hoogtepunten van composities voor strijkkwartet en zelfs na een tiental keer beluisteren verrassen ze nog en begrijpt men waarom Beethoven de grootste componist aller tijden is. Hier zijn we ver verwijderd van het onderhoudend karakter van de eerste strijkkwartetten. Was dit woord niet zo beladen door verkeerd gebruik, zou men kunnen spreken van bekentenis-muziek : introverte inhoud in een extraverte vorm, met wisselende stemmingen, gaande van diepe melancolie tot regelrechte euforie, gewaagde overgangen, thema(atjes) die in alle delen onder een of andere vorm opduiken en weer verdwijnen zonder dat ze uitgezongen worden, dramatische pauzes, nu eens solistisch dan weer symfonisch, en een meeslepende motoriek en dynamiek. Eén uitvoering steekt met kop en schouders boven alle andere uit door hun doorleefd spel en perfecte weergave van inhoud en vorm : die van The Eroica Quartet uit 2000 (Harmonia Mundi).
Van Beethoven : Streichquartette Op. 59 Nr. 1-3 (Rasoumovsky)
Jammer genoeg bestaat van deze strijkkwartetten geen opname die voldoet. Het Kuijken kwartet voerde ze uit... op moderne instrumenten (Challenge Classics). Men kan zich afvragen waarom pioniers van historische instrumenten zoiets doen ...
Beethoven was al rond de 30 jaar oud toen hij zijn eerste strijkkwartetten schreef. De vierdelige vorm zoals door Haydn en Mozart vastgelegd, behoudt hij, maar de inhoud wordt verschillend : i.p.v. zich te beperken tot één of meerdere thema's die verwerkt worden, gevarieerd en herhaald, introduceert hij vaak motieven die a.h.w. voortgestuwd worden door een middelpuntvliedende kracht, gefragmenteerd, hun verschillende facetten belicht en weer hersteld ; dit gaat gepaard met een complexe verdeling over de instrumenten en het oproepen van nieuwe, onvermoede klankkleuren en een intense dynamiek die grote contrasten en spanningen creëren. Deze complexe verstrengeling van inhoud en vorm is verrassend nieuw maar komt harmonisch en evident over. Daarnaast behoudt hij in bepaalde delen (bv. scherzo) de humor van Haydn en de fragiele gevoeligheid van Mozart (bv. adagio) maar interpreteert hij die op zijn manier als ironie/sarcasme en pathos. Quatuor Mosaïques (Naïve) is beslist de beste keuze ; opvallend is wel dat in opnames van nrs 5 (eigenlijk 4) en 6 uit 1995 minder vibrato te horen is dan hun latere nrs 1 (eigenlijk 2) en 4 (eigenlijk 5) uit 2005 en van de nrs 2 (eigenlijk 3) en 3 (eigenlijk 1) uit 2006. Hun bedoeling was duidelijk niet een HIP, maar het gebruik van darmsnaren en hun briljant samenspel maakt veel goed. Een indrukwekkende vertolking van het sublieme n° 6 ("himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt") brengt het Quatuor Terpsycordes met Girolamo Bottiglieri (viool van Jean-Baptiste Vuillaume uit 1855, een copie van een Guarneri del Gesù), Raya Ratcheva (viool van dezelfde Vuillaume uit 1861, een copie van een Stradivari), Caroline Cohen-Adadd ( altviool van Vuillaume, een copie van een Guarneri del Gesù) en François Grin (cello van Nicolas-François Guillaume uit 1861, een exacte copie van een Stradivari). Vanzelfsprekend zijn de instrumenten bespannen met darmsnaren en gebruiken de vertolkers een "klassieke" strijkstok (Ambronay).
Van Beethoven : Trios für Pianoforte, Violine und Violoncello
Het romantische, unheimliche Largo van het Geister trio wordt, mede door het donkere, zware timbre van de Tröndlin waarop Jos van Immerseel speelt, expressief weergegeven ; Vera Beths en Anner Bylsma (twee van de drie leden van L'Archibudelli) spelen passend in dezelfde sfeer (Sony Vivarte). In Op. 97 - het nimmer overtroffen hoogtepunt in klaviertrios, met een overvloed aan stemmingen, kleuren, wendingen, gebruik van de instrumenten, maar nergens geforceerd - valt het timbre wat tegen. Hier is het Tröndlin Trio superieur, met zijn bijna impressionistische lezing door Jan Vermeulen op een delicaat parelende Graf kopie en daarin gevolgd door Peter Despiegelaere en Karel Steylaerts (Et'cetera). Beide CD's vullen elkaar dus best aan. Ze werden allebei opgenomen in 1999 en zijn nog steeds actueel. Opus 70 n° 2 en op. 97 worden ook vertolkt door Alexander Melnikov (Alois Graff uit ca 1828), Isabelle Faust (Stradivarius "Sleeping Beauty" uit 1704) en Jean-Guihen Querras (Geoffedo Cappa uit 1696) : een zeer bestudeerde en bedachte uitvoering door drie topmusici, die de ideale kon geweest zijn had Isabelle Faust haar ouderwetse speelwijze achter zich gelaten en daarmee haar overbodig en storend vibrato dat tegen alle historisch gefundeerde uitvoeringspraktijk indruist (harmonia mundi).
Van Beethoven / Trio für Pianoforte, Violine und Violoncello op. 1 Nr 3
Dit trio is het eerste meesterwerk van Beethoven dat breekt met het verleden ; het is een prachtig werk waarin de componist de typiciteit van elk instrument benut in de ontwikkeling van een thema, die niet langer gebeurt als een soort voortgezette versiering, maar als een bijna natuurlijk groeiproces waarin dramatiek, lyriek en pathetiek elkaar afwisselen en in elkaar glijden, als een perfect weefsel. De uitvoering door Patrick Cohen, Erich Höbarth en Christophe Coin is meesterlijk. Op dezelfde CD uit 1994 (Harmonia Mundi) staat ook nog het gelegenheidswerkje Nr. 8, en het entertainende Gassenhauer-Trio op. 11 met Wolfgang Meyer, klarinet.
Van Beethoven : Trios für Pianoforte, Violine und Violoncello op. 1 Nr. 1 & 2
Wortelen deze trios formalistisch/melodisch nog in de Haydn-Mozartiaanse traditie, qua motivisch-thematische uitwerking en ontwikkeling staan ze er ver van af. Voor een opname uit 1991 met Patrick Cohen (pianoforte), Erich Höbarth (viool) en Christophe Coin (cello), drie pioniers van de HIPP (Harmonia Mundi), heb ik nog altijd geen recenter, beter alternatief gevonden.
Van Beethoven : Trios für Violine, Viola und Violoncello Op. 9 Nr. 1, 2 & 3
De eerste twee trios van opus 9 passen nog min of meer in het traditionele (objectieve) kader door hun rethoriek, ornamentiek en lyriek ; nr 3 is andere koek : dit is puur subjectieve muziek, vol drama, passie, duisternis en opflakkerend licht, in een uitwerking die in niets meer herinnert aan de voorgangers van Beethoven - eigenzinnig, onformalistisch, onvoorspelbaar, verrassend, vernieuwend. De vertolking door L'Archibudelli ( Sony Vivarte 1992 !) is nog steeds ongeëvenaard.
Van Beethoven : Trios für Violine, Viola und Violoncello Op. 3 & Op. 8
Op. 3 kan men beschouwen als een eindwerk dat bewijst dat Beethoven de lessen van Mozart en Haydn goed geleerd had ; Op. 8 voegt daar ook nog Boccherini aan toe ; het is een opgeruimde, charmante, conflictvrije serenade die in niets naar de latere Beethoven verwijst ; L'Archibudelli vertolkt dit werk op pakkende wijze, zowel in de smachtende, trage delen als in de levendige ; de CD uit 1992 (Sony Vivarte) is nog steeds onovertroffen. In de jaren 90 stond Sony onder producer Wolf Erichson in de avant-garde en kon L'Archibudelli een reeks opnamen maken die nog niets van hun actualiteit hebben verloren...
Van Beethoven : Sonaten für Cello und Pianoforte op. 69, op. 102 Nr 1 & 2
Terwijl de sonate op. 69 in structuur eerder conventioneel lijkt, markeert de textuur de weg die Beethoven aflegde sinds zijn op. 5 ; het revolutionaire van zijn muziek is echter merkbaar in zijn op. 102, die, zoals zijn laatste pianosonates en kwartetten, hoogtepunten van de Westerse muziek en eigenlijk hun tijd ver vooruit zijn : a.h.w. geïmproviseerd, ongebonden, verrassend, eigenzinnig zoekt de muziek haar weg ; schijnbaar achteloos maar verduiveld bewust maakt Beethoven gebruik van barokke technieken zoals polyfonie, kontrapunt, fuga, en past die naadloos in in zijn concept van superieure, absolute muziek. Muziek die men talloze keren moet beluisteren om de originaliteit ervan te onderkennen (ook dat is Beethoven in zijn laatste werken: zo fascinerend dat men bijna niet hoort hoe ingenieus ze in elkaar zitten). Gelukkig bestaat er een geweldige opname die ons die mogelijkheid biedt : Tanya Tomkins op klassieke cello en Eric Zivian op pianoforte (Bridge). Virtuositeit, intimiteit, balans worden (ogenschijnlijk) moeiteloos bereikt. Een briljante CD.
Alle sonates voor cello en piano evenals de variaties op een thema uit Händels Judas Maccabäus, op Ein Mädchen oder Weibchen en op Bei Männern, welche Liebe fühlen uit Mozarts Die Zauberflöte werden ook opgenomen door Jan Vermeulen en France Springuel. Jan Vermeulen heeft spijtig genoeg niet gekozen voor drie verschillende instrumenten voor de drie verschillende stijlperiodes van de sonates maar voor één enkel instrument nl. een J.N. Tröndlin uit 1830. France Springuel speelt op een Tomaso Balestrieri uit 1752, een heerlijk instrument dat misschien ietsje te oud klinkt voor de speelse pianoforte. Mijn tweede ernstige bezwaar : France Springuel is iemand van de oude school en kan het vibrato niet laten Jammer. (Et'cetera).
Deze vroege sonates zijn al getekend door de latere, absolute eigenzinnigheid en zijn onmiskenbaar Beethoveniaans : origineel, uiterst muzikaal én rijk aan ideeën. Ze zijn ook zowat elkaars tegengestelde : de eerste sonate klinkt uitgelaten en onbezorgd, de tweede begint dramatisch en broeierig maar eindigt in een speels rondo. Rainer Zipperling (schitterende cello van Barak Norman) en Boyan Vodenitcharov (mooi klinkende Anton Walter copie door onze trots, Chris Maene) zorgen voor de perfecte uitvoering : perfect samenspel, perfecte balans, perfecte inleving en met respect voor de HIP. Beter kan eenvoudigweg niet (Accent).
Van Beethoven : Sonaten für Fortepiano und Violine
Deze sonates werden door talloze pianisten/violisten opgenomen, meestal op een totaal onaangepaste manier : op een moderne vleugel die voor een grote concertzaal is gemaakt, niet voor intieme kamermuziek, en op een viool met een lange nek en bespannen met stalen snaren eveneens ontworpen voor de concertzaal. Bovendien werd de muziek uitgevoerd zoals in de conservatoria (helaas) nog altijd wordt aangeleerd : traag en nadrukkelijk in de pianopartij, met continu vibrato in de vioolpartij (vibrato dat meer lijkt op het mekkeren van een geit, zoals Schönberg ooit zei, of op het kwaken van een eend zoals ik het ondervind). Gelukkig zijn er een aantal uitvoerders die een pianoforte en een viool bespannen met darmsnaren (en een klassieke strijkstok) bespelen. Het begon in 2003 met de opnames door Jorja Fleezanis en Cyril Huvé, die echter door de officiële muziekpers werden genegeerd (wat niet gekregen is wordt ook niet besproken) en de lof niet kregen die ze verdienden als pioniers (en ook wel door het wat onafgewerkte vioolspel van Fleezanis). Kristian Bezuidenhout en Viktoria Mullova hebben ook al twee sonates opgenomen - misschien het begin van een cyclus. Maar de palm gaat naar Hiro Kurosaki en Linda Nicholson die, perfect op elkaar ingespeeld, deze sonates met onovertroffen brio, stijlgevoel en trefzekerheid vertolken (ACCENT). Beethoven klonk nog nooit zo (h)eerlijk. Dat Nicholson elke groep sonates op de aangepaste pianoforte speelt maakt het nog interessanter. Een mijlpaal.
Dikwijls worden deze Veränderungen vergeleken met de Goldberg Variationen van Bach ; er is echter een enorm verschil : het werk van Bach is een sacraal werk dat hij componeerde als een hulde aan zijn schepper en als imitatie van de schepping ; hij geloofde sterk in de strenge wetten, regels en voorschriften van zijn godsdienst en in de volmaakte orde van de schepping ; het is die strengheid en orde die we terug vinden in zijn werk. Beethoven geloofde in de goddelijke inspiratie, maar in de uitwerking zijn de Diabelli Variationen menselijk : hij volgt noch de strenge orde, noch de geldende (muzikale) voorschriften ; zijn muziek is als een illustratie van "Gods wind waait waar hij wil" ; Beethoven is god, de schepper van een tijdeloos muzikaal universum vol menselijke emoties en tegenstrijdigheden. Gelukkig bestaat er een unieke vertolking die dit alles gaaf weergeeft : Gary Cooper bespeelt een Anton Walter uit 1822 en doet dat briljant ; door het gebruik van een historisch instrument en het feilloos aanvoelen van de muziek is dit een memorabele CD (Channel Classics). Kan iemand zich voorstellen dat dit werk vol rijke klankkleuren ooit (en nog) gespeeld wordt op een steriele Steinway door een of andere piano-acrobaat? Op dezelfde CD staan ook de 6 Bagatelles Op. 126, een mysterieus werk dat klinkt als een testamentair résumé van de componist. Ook hier is Gary Cooper ongelooflijk precies in zijn vertolkingt. Subliem.
Alworden ze Kleinigkeiten genoemd, men moet deze werkjes zeker niet bagatelliseren : ze zijn het resultaat van interessante invallen die niet verder uitgewerkt werden tot een sonate. Ze illustreren ook de evolutie die zijn muziek doormaakte : van de mooie Sieben Bagatellen Op. 33 over de Neue Bagatellen Op. 119 tot de rijpe Sechs Bagatellen Op. 126. Ronald Brautigam vertolkt ze alweer op verbluffend accurate wijze met onovertroffen nuanceringen. Meesterlijk (BIS)
