Ontelbaar aantal keren al werden deze symfonieën opgenomen met meestal hetzelfde resultaat : een laat-romantische interpretatie door een laat-romantisch orkest o.l.v. een dirigent opgeleid in de laat-romantische traditie (in een film over Beethoven zal men geen auto's tonen - dat zou totaal onhistorisch zijn, maar de meeste orkestleiders doen dat wel met het excuus : als Beethoven de latere instrumenten had gekend, zou hij ze gebruikt hebben - of de geschiedenis op haar kop !) Pioniers als Roger Norrington probeerden het met een kleiner bezet orkest op "authentieke" instrumenten en met eerbied voor de historische uitvoeringspraktijk en bleef een hele tijd de norm. Maar het was wachten op Jos van Immerseel en zijn Anima Eterna (ZigZag Territoires) om de perfecte uitvoering te realiseren, een vertolking die niet alleen door de kleine bezetting spelend op historische correcte instrumenten een schitterende, transparente klankwereld opriep maar ook en vooral vorm en inhoud scrupuleus respecteerde omdat ze steunde op historische bronnen - wat andere interpreten niet doen, omdat ze hun eigen zgn. tijdloze interpretatie verkiezen. Deze meesterlijke vertolkingen zijn de maatstaf en zullen wellicht nooit serieuze concurrentie krijgen.
Deze serenade aan de vreugde is de meest onbekommerde muziek die Beethoven ooit schreef ; elk melodieus deel ervan wordt door afwisselende instrumenten met heerlijke speelvreugde ingevuld. De opname stamt uit de tijd dat EMI met zijn serie Reflexe nog een voortrekkersrol speelde (1993). De speelse vertolking door Hausmusik, bestaande uit de toenmalige fine fleur van Engelse solisten op authentieke instrumenten, heeft nog niets van haar waarde verloren.
Een conventioneel werk in de sporen van Haydn en Mozart met hier en daar een wat zwaardere toets. Hausmusik brengt er een gedegen vertolking van (op dezelfde CD als het septet).
Van Beethoven : Streichquartette Op. 127, 130,131,132,133,135
We zullen nooit weten in welke richting de strijkkwartetten van Beethoven zouden evolueren na deze werken. Misschien heeft hij de grens bereikt in zijn op. 132, een fascinerend, naar vorm en inhoud revolutionair werk dat definitief breekt met alle wetten, voorschriften en geplogenheden van de "klassieke" kwartetten. Het verloopt in ongeveer dezelfde sfeer als zijn op. 18 n° 6 maar is nog extremer in uitdrukking en inhoud. Een verbluffend accurate vertoking brengt het Quatuor Terpsycordes dat met wonderbaar inlevingsvermogen alle nuances van het werk weet uit te drukken, nuances die ook door het gebruik van darmsnaren een diepte en authenticiteit bereiken die nog nooit door een ander kwartet werden bereikt. Na het beluisteren vraagt men zich af waarom men in een hiernamaals zou geloven als hier de hemelse sfeer te horen is. Van Beethovens laatste werk (opus 135) is energiek, vitaal, experimenteel, humaan én spiritueel is; humaan in de zin dat menselijke gemoedsgesteltenis er in velerlei vormen voorkomt (subtiel en exuberant, sereen en bucolisch...) ; spiritueel in die zin dat de muziek boven het ordinaire schijnt te zweven, ongebonden, onthecht en superieur. Eén kwartet heeft deze inhoud meesterlijk en respectvol weergeven : het Eroica Quartet (Harmonia Mundi). Een unieke prestatie, maar jammer genoeg en om onbekende redenen, ook zijn voorlaatste opname. Van de andere kwartetten bestaan (nog) geen opnames die in keuze van instrumenten, vertolking en respect voor de tijdsgeest, voldoen.
Van Beethoven : Streichquartette Op. 74 (Harfen) & 95 (Serioso)
Na 200 jaar hebben deze kwartetten nog niets van hun fascinerend, revolutionair karakter verloren ; ze behoren tot de absolute hoogtepunten van composities voor strijkkwartet en zelfs na een tiental keer beluisteren verrassen ze nog en begrijpt men waarom Beethoven de grootste componist aller tijden is. Hier zijn we ver verwijderd van het onderhoudend karakter van de eerste strijkkwartetten. Was dit woord niet zo beladen door verkeerd gebruik, zou men kunnen spreken van bekentenis-muziek : introverte inhoud in een extraverte vorm, met wisselende stemmingen, gaande van diepe melancolie tot regelrechte euforie, gewaagde overgangen, thema(atjes) die in alle delen onder een of andere vorm opduiken en weer verdwijnen zonder dat ze uitgezongen worden, dramatische pauzes, nu eens solistisch dan weer symfonisch, en een meeslepende motoriek en dynamiek. Eén uitvoering steekt met kop en schouders boven alle andere uit door hun doorleefd spel en perfecte weergave van inhoud en vorm : die van The Eroica Quartet uit 2000 (Harmonia Mundi).
Van Beethoven : Streichquartette Op. 59 Nr. 1-3 (Rasoumovsky)
Jammer genoeg bestaat van deze strijkkwartetten geen opname die voldoet. Het Kuijken kwartet voerde ze uit... op moderne instrumenten (Challenge Classics). Men kan zich afvragen waarom pioniers van historische instrumenten zoiets doen ...
Beethoven was al rond de 30 jaar oud toen hij zijn eerste strijkkwartetten schreef. De vierdelige vorm zoals door Haydn en Mozart vastgelegd, behoudt hij, maar de inhoud wordt verschillend : i.p.v. zich te beperken tot één of meerdere thema's die verwerkt worden, gevarieerd en herhaald, introduceert hij vaak motieven die a.h.w. voortgestuwd worden door een middelpuntvliedende kracht, gefragmenteerd, hun verschillende facetten belicht en weer hersteld ; dit gaat gepaard met een complexe verdeling over de instrumenten en het oproepen van nieuwe, onvermoede klankkleuren en een intense dynamiek die grote contrasten en spanningen creëren. Deze complexe verstrengeling van inhoud en vorm is verrassend nieuw maar komt harmonisch en evident over. Daarnaast behoudt hij in bepaalde delen (bv. scherzo) de humor van Haydn en de fragiele gevoeligheid van Mozart (bv. adagio) maar interpreteert hij die op zijn manier als ironie/sarcasme en pathos. Quatuor Mosaïques (Naïve) is beslist de beste keuze ; opvallend is wel dat in opnames van nrs 5 (eigenlijk 4) en 6 uit 1995 minder vibrato te horen is dan hun latere nrs 1 (eigenlijk 2) en 4 (eigenlijk 5) uit 2005 en van de nrs 2 (eigenlijk 3) en 3 (eigenlijk 1) uit 2006. Hun bedoeling was duidelijk niet een HIP, maar het gebruik van darmsnaren en hun briljant samenspel maakt veel goed. Een indrukwekkende vertolking van het sublieme n° 6 ("himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt") brengt het Quatuor Terpsycordes met Girolamo Bottiglieri (viool van Jean-Baptiste Vuillaume uit 1855, een copie van een Guarneri del Gesù), Raya Ratcheva (viool van dezelfde Vuillaume uit 1861, een copie van een Stradivari), Caroline Cohen-Adadd ( altviool van Vuillaume, een copie van een Guarneri del Gesù) en François Grin (cello van Nicolas-François Guillaume uit 1861, een exacte copie van een Stradivari). Vanzelfsprekend zijn de instrumenten bespannen met darmsnaren en gebruiken de vertolkers een "klassieke" strijkstok (Ambronay).
Van Beethoven : Trios für Pianoforte, Violine und Violoncello
Het romantische, unheimliche Largo van het Geister trio wordt, mede door het donkere, zware timbre van de Tröndlin waarop Jos van Immerseel speelt, expressief weergegeven ; Vera Beths en Anner Bylsma (twee van de drie leden van L'Archibudelli) spelen passend in dezelfde sfeer (Sony Vivarte). In Op. 97 - het nimmer overtroffen hoogtepunt in klaviertrios, met een overvloed aan stemmingen, kleuren, wendingen, gebruik van de instrumenten, maar nergens geforceerd - valt het timbre wat tegen. Hier is het Tröndlin Trio superieur, met zijn bijna impressionistische lezing door Jan Vermeulen op een delicaat parelende Graf kopie en daarin gevolgd door Peter Despiegelaere en Karel Steylaerts (Et'cetera). Beide CD's vullen elkaar dus best aan. Ze werden allebei opgenomen in 1999 en zijn nog steeds actueel. Opus 70 n° 2 en op. 97 worden ook vertolkt door Alexander Melnikov (Alois Graff uit ca 1828), Isabelle Faust (Stradivarius "Sleeping Beauty" uit 1704) en Jean-Guihen Querras (Geoffedo Cappa uit 1696) : een zeer bestudeerde en bedachte uitvoering door drie topmusici, die de ideale kon geweest zijn had Isabelle Faust haar ouderwetse speelwijze achter zich gelaten en daarmee haar overbodig en storend vibrato dat tegen alle historisch gefundeerde uitvoeringspraktijk indruist (harmonia mundi).
Van Beethoven / Trio für Pianoforte, Violine und Violoncello op. 1 Nr 3
Dit trio is het eerste meesterwerk van Beethoven dat breekt met het verleden ; het is een prachtig werk waarin de componist de typiciteit van elk instrument benut in de ontwikkeling van een thema, die niet langer gebeurt als een soort voortgezette versiering, maar als een bijna natuurlijk groeiproces waarin dramatiek, lyriek en pathetiek elkaar afwisselen en in elkaar glijden, als een perfect weefsel. De uitvoering door Patrick Cohen, Erich Höbarth en Christophe Coin is meesterlijk. Op dezelfde CD uit 1994 (Harmonia Mundi) staat ook nog het gelegenheidswerkje Nr. 8, en het entertainende Gassenhauer-Trio op. 11 met Wolfgang Meyer, klarinet.
Van Beethoven : Trios für Pianoforte, Violine und Violoncello op. 1 Nr. 1 & 2
Wortelen deze trios formalistisch/melodisch nog in de Haydn-Mozartiaanse traditie, qua motivisch-thematische uitwerking en ontwikkeling staan ze er ver van af. Voor een opname uit 1991 met Patrick Cohen (pianoforte), Erich Höbarth (viool) en Christophe Coin (cello), drie pioniers van de HIPP (Harmonia Mundi), heb ik nog altijd geen recenter, beter alternatief gevonden.
Van Beethoven : Trios für Violine, Viola und Violoncello Op. 9 Nr. 1, 2 & 3
De eerste twee trios van opus 9 passen nog min of meer in het traditionele (objectieve) kader door hun rethoriek, ornamentiek en lyriek ; nr 3 is andere koek : dit is puur subjectieve muziek, vol drama, passie, duisternis en opflakkerend licht, in een uitwerking die in niets meer herinnert aan de voorgangers van Beethoven - eigenzinnig, onformalistisch, onvoorspelbaar, verrassend, vernieuwend. De vertolking door L'Archibudelli ( Sony Vivarte 1992 !) is nog steeds ongeëvenaard.
Van Beethoven : Trios für Violine, Viola und Violoncello Op. 3 & Op. 8
Op. 3 kan men beschouwen als een eindwerk dat bewijst dat Beethoven de lessen van Mozart en Haydn goed geleerd had ; Op. 8 voegt daar ook nog Boccherini aan toe ; het is een opgeruimde, charmante, conflictvrije serenade die in niets naar de latere Beethoven verwijst ; L'Archibudelli vertolkt dit werk op pakkende wijze, zowel in de smachtende, trage delen als in de levendige ; de CD uit 1992 (Sony Vivarte) is nog steeds onovertroffen. In de jaren 90 stond Sony onder producer Wolf Erichson in de avant-garde en kon L'Archibudelli een reeks opnamen maken die nog niets van hun actualiteit hebben verloren...
Van Beethoven : Sonaten für Cello und Pianoforte op. 69, op. 102 Nr 1 & 2
Terwijl de sonate op. 69 in structuur eerder conventioneel lijkt, markeert de textuur de weg die Beethoven aflegde sinds zijn op. 5 ; het revolutionaire van zijn muziek is echter merkbaar in zijn op. 102, die, zoals zijn laatste pianosonates en kwartetten, hoogtepunten van de Westerse muziek en eigenlijk hun tijd ver vooruit zijn : a.h.w. geïmproviseerd, ongebonden, verrassend, eigenzinnig zoekt de muziek haar weg ; schijnbaar achteloos maar verduiveld bewust maakt Beethoven gebruik van barokke technieken zoals polyfonie, kontrapunt, fuga, en past die naadloos in in zijn concept van superieure, absolute muziek. Muziek die men talloze keren moet beluisteren om de originaliteit ervan te onderkennen (ook dat is Beethoven in zijn laatste werken: zo fascinerend dat men bijna niet hoort hoe ingenieus ze in elkaar zitten). Gelukkig bestaat er een geweldige opname die ons die mogelijkheid biedt : Tanya Tomkins op klassieke cello en Eric Zivian op pianoforte (Bridge). Virtuositeit, intimiteit, balans worden (ogenschijnlijk) moeiteloos bereikt. Een briljante CD.
Alle sonates voor cello en piano evenals de variaties op een thema uit Händels Judas Maccabäus, op Ein Mädchen oder Weibchen en op Bei Männern, welche Liebe fühlen uit Mozarts Die Zauberflöte werden ook opgenomen door Jan Vermeulen en France Springuel. Jan Vermeulen heeft spijtig genoeg niet gekozen voor drie verschillende instrumenten voor de drie verschillende stijlperiodes van de sonates maar voor één enkel instrument nl. een J.N. Tröndlin uit 1830. France Springuel speelt op een Tomaso Balestrieri uit 1752, een heerlijk instrument dat misschien ietsje te oud klinkt voor de speelse pianoforte. Mijn tweede ernstige bezwaar : France Springuel is iemand van de oude school en kan het vibrato niet laten Jammer. (Et'cetera).
Deze vroege sonates zijn al getekend door de latere, absolute eigenzinnigheid en zijn onmiskenbaar Beethoveniaans : origineel, uiterst muzikaal én rijk aan ideeën. Ze zijn ook zowat elkaars tegengestelde : de eerste sonate klinkt uitgelaten en onbezorgd, de tweede begint dramatisch en broeierig maar eindigt in een speels rondo. Rainer Zipperling (schitterende cello van Barak Norman) en Boyan Vodenitcharov (mooi klinkende Anton Walter copie door onze trots, Chris Maene) zorgen voor de perfecte uitvoering : perfect samenspel, perfecte balans, perfecte inleving en met respect voor de HIP. Beter kan eenvoudigweg niet (Accent).
Van Beethoven : Sonaten für Fortepiano und Violine
Deze sonates werden door talloze pianisten/violisten opgenomen, meestal op een totaal onaangepaste manier : op een moderne vleugel die voor een grote concertzaal is gemaakt, niet voor intieme kamermuziek, en op een viool met een lange nek en bespannen met stalen snaren eveneens ontworpen voor de concertzaal. Bovendien werd de muziek uitgevoerd zoals in de conservatoria (helaas) nog altijd wordt aangeleerd : traag en nadrukkelijk in de pianopartij, met continu vibrato in de vioolpartij (vibrato dat meer lijkt op het mekkeren van een geit, zoals Schönberg ooit zei, of op het kwaken van een eend zoals ik het ondervind). Gelukkig zijn er een aantal uitvoerders die een pianoforte en een viool bespannen met darmsnaren (en een klassieke strijkstok) bespelen. Het begon in 2003 met de opnames door Jorja Fleezanis en Cyril Huvé, die echter door de officiële muziekpers werden genegeerd (wat niet gekregen is wordt ook niet besproken) en de lof niet kregen die ze verdienden als pioniers (en ook wel door het wat onafgewerkte vioolspel van Fleezanis). Kristian Bezuidenhout en Viktoria Mullova hebben ook al twee sonates opgenomen - misschien het begin van een cyclus. Maar de palm gaat naar Hiro Kurosaki en Linda Nicholson die, perfect op elkaar ingespeeld, deze sonates met onovertroffen brio, stijlgevoel en trefzekerheid vertolken (ACCENT). Beethoven klonk nog nooit zo (h)eerlijk. Dat Nicholson elke groep sonates op de aangepaste pianoforte speelt maakt het nog interessanter. Een mijlpaal.
Dikwijls worden deze Veränderungen vergeleken met de Goldberg Variationen van Bach ; er is echter een enorm verschil : het werk van Bach is een sacraal werk dat hij componeerde als een hulde aan zijn schepper en als imitatie van de schepping ; hij geloofde sterk in de strenge wetten, regels en voorschriften van zijn godsdienst en in de volmaakte orde van de schepping ; het is die strengheid en orde die we terug vinden in zijn werk. Beethoven geloofde in de goddelijke inspiratie, maar in de uitwerking zijn de Diabelli Variationen menselijk : hij volgt noch de strenge orde, noch de geldende (muzikale) voorschriften ; zijn muziek is als een illustratie van "Gods wind waait waar hij wil" ; Beethoven is god, de schepper van een tijdeloos muzikaal universum vol menselijke emoties en tegenstrijdigheden. Gelukkig bestaat er een unieke vertolking die dit alles gaaf weergeeft : Gary Cooper bespeelt een Anton Walter uit 1822 en doet dat briljant ; door het gebruik van een historisch instrument en het feilloos aanvoelen van de muziek is dit een memorabele CD (Channel Classics). Kan iemand zich voorstellen dat dit werk vol rijke klankkleuren ooit (en nog) gespeeld wordt op een steriele Steinway door een of andere piano-acrobaat? Op dezelfde CD staan ook de 6 Bagatelles Op. 126, een mysterieus werk dat klinkt als een testamentair résumé van de componist. Ook hier is Gary Cooper ongelooflijk precies in zijn vertolkingt. Subliem.
Alworden ze Kleinigkeiten genoemd, men moet deze werkjes zeker niet bagatelliseren : ze zijn het resultaat van interessante invallen die niet verder uitgewerkt werden tot een sonate. Ze illustreren ook de evolutie die zijn muziek doormaakte : van de mooie Sieben Bagatellen Op. 33 over de Neue Bagatellen Op. 119 tot de rijpe Sechs Bagatellen Op. 126. Ronald Brautigam vertolkt ze alweer op verbluffend accurate wijze met onovertroffen nuanceringen. Meesterlijk (BIS)
Deze sonates weerspiegelen perfect de evolutie die Beethoven en zijn muziek heeft ondergaan en zijn dan ook het hoogtepunt en eindpunt van zijn muziek voor piano. Elke pianist met enige ambitie heeft ze opgenomen en getracht er iets aan toe te voegen i.p.v. ze zo goed mogelijk uit te voeren (typisch voor virtuozen). Eén pianist is er in geslaagd ze authentiek én virtuoos én getrouw te spelen (op pianoforte) en zo de quasi perfectie te bereiken : Ronald Brautigam (BIS). Men moet ze (dikwijls) horen om het te geloven. Men kan dus gerust alle vroegere opnamen weggooien - ook die van door conservatieve musicologen (zijn er andere ?) opgehemelde "sterren" uit heden en verleden. Deze vertolkingen zijn het summum en kunnen moeilijk overtroffen worden. De laatste sonates zijn adembenemend mooi en ontroerend. Een ereplaats in mijn ideale discotheek. De schitterende pianist Alexei Lubomov heeft deze laatste sonates ( 109, 110 en 111) opgenomen op een Alois Graff uit 1828 (ZigZagTerritoires), een instrument dat veel meer klinkt als een echte pianoforte uit de tijd van Beethoven en dus authentieker en rijker aan klankkleuren. Zijn spel is ook anders, introverter, subtieler, poëtisch en bedachtzaam, minder virtuoos en met minder uitgesproken dynamiek, maar pakkend ; soms heeft men de indruk dat hij wil aantonen dat Beethoven hier al naar Schubert verwijst. Een perfect alternatief voor Brautigam. In 2012 nam hij ook de sonates Nos 14 (Mondschein), 21 (Waldstein) en 17 (Der Sturm) op voor Alpha/Outhere. Hij speelt op een copie door Christopher Clarke van een Erard uit 1802 en haalt er alles uit wat mogelijk is. Het resultaat is verbijsterend en intrigerend : de subtiele, introverte aanpak blijft alleen in de trage delen overeind ; de snelle delen worden overdonderd door een enorme dynamiek alsof Lubimov wilde aantonen dat een Erard ver vooruitliep op de moderne piano. Deze benadering tast de grenzen af van wat technisch mogelijk is in de sonates van Beethoven zonder hun typiciteit te verloochenen. Ze kan echter ook perfect dienen als illustratie van wat HIP haters beweren : zo zou Beethoven het gewild hebben ...
Deze geniale componist luidt het einde in van een economisch-sociaal-cultureel tijdperk (de drie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, wat door veel musicologen wordt vergeten - alsof muziek zou kunnen ontstaan in een vacuüm terwijl ze veelal in dienst stond van de heersende klasse - zoals Marx zei : de heersende cultuur is de cultuur van de heersende klasse) en het begin van een nieuw waarin de kunsten niet meer afhankelijk zijn van de ijdele machten van het ogenblik (kerk en adel, meestal verenigd in één en dezelfde persoon trouwens), maar zich zelfbewust en autonoom presenteren tegenover de nieuwe macht, er zich soms van distantiëren, en terzelfdertijd van het systeem moeten profiteren om te overleven (dit dualisme markeert nog steeds de kunst). Beethoven moest zich dus affirmeren als een nieuwe muzikale autoriteit, enerzijds om de zware erfenis van Haydn en Mozart te doen vergeten, anderzijds om de broodnodige mecenassen aan te trekken. Dat gebeurde door eerst in zijn muziek te illustreren dat hij even goed en later dat hij beter en origineler was. Hoe groter zijn autoriteit, hoe minder afhankelijk hij werd en hoe meer hij zijn eigen, muzikale weg kon gaan. Die zelfbewuste, koppige houding typeert Beethoven : ik weet wat ik doe en ik doe het goed. Zijn muziek wordt origineel : een klein motief waaruit een heel muziekstuk groeit, het sardonisch genoegen waarmee hij de luisteraar op het verkeerde been zet, nu eens ongegeneerd ge-affect-eerd, dan weer puur intellectualistisch, maar steeds hoogst muzikaal boeiend, om in zijn latere werken uit te groeien tot universele, autonome, absolute muziek. Als kind van zijn tijd, stond Beethoven ook onder invloed van de Verlichting en de Franse Revolutie : niet god staat centraal in de muziek, maar de mens ; de spanningen en conflicten in zijn werken draaien niet om de onvolkomenheid van de mens tegenover god (wat Bach vertolkte in zijn muziek) maar om de mens met zijn ideeën en zijn problemen ; niet de retoriek maar de dialectiek typeert zijn werk : de spanningen en conflicten zijn van ideële aard en het zoeken naar en vinden van een oplossing is essentieel.
Op een interessante CD (Deutsche Grammophon) staan drie minder belangrijke concerto's zijn : Concerto voor viool en orkest nr 1, een soort laat-romantisch werk (Gidon Kremer) ; Concerto voor altviool en orkest, met eclectische trekken (Yuri Bashmet) ; Concert voor twee pianos, percussie en orkest (Tamara Stefanovich & Pierre-Laurent Aimard ; Nigel Thomas & Neil Percy), een adaptatie van een sonate. De orkesten LSO resp. Berliner Philharmoniker worden met veel authoriteit geleid door Pierre Boulez. Alweer storend is het totaal nutteloze, overbodige en banala continue vibrato in het spel van de solisten.
