Ik probeer even het één en ander neer te schrijven om mijn gedachten te ordenen.  De basis van mijn verhaal is iets wat ik al langer opmerk, maar de laatste tijd steeds meer mee geconfronteerd wordt. Uiteindelijk heeft Koen pas deze morgen laten vallen hoe hij het zelf ziet en ik sta perplex. Ik verwachtte alles, maar toch dat niet!

Om te beginnen bij het begin : ik heb al vaker gehoord dat mannen met autisme die niets lijken te kunnen op bepaalde vlakken, plots toch heel veel kunnen op het ogenblik dat ze er alleen voor staan, dat er niemand meer is om het van hen over te nemen…

Ik betwijfel de juistheid van de verhalen niet, maar blijkbaar valt Koen daar toch buiten : Voor allen die mijn situatie niet kennen : Mijn man is zelfstandig landbouwer (veeteelt), ik ben zelfstandig architect.

Mijn man heeft destijds het landbouwbedrijf van thuis overgenomen en jarenlang is mijn schoonvader hier dagelijks komen helpen.  Officieel was mijn man de baas, maar hij steunde toch heel sterk op zijn vader. De laatste jaren was dit niet meer dagelijks, maar qua ondersteuning was zijn vader er wel nog, tot voorbije zomer twee jaar geleden zijn vader een trombose kreeg.

Hij is er nog, maar naar de hoeve komen lukt nog nauwelijks, dus van helpen is zeker geen sprake meer, en psychisch is die man ook niet meer in staat om Koen te ondersteunen.  Het werk op het landbouwbedrijf is het zwaarst in de wintermaanden. De eerste winter na zijn vader zijn trombose is Koen terug in de kliniek belandt voor een open hart operatie.  Het liep allemaal spaak die winter, maar men schoof het dus maar op zijn gezondheid. Februari, maart, en april heb ik, met hulp, het werk moeten overnemen. Vorige winter liep het opnieuw fout : toen wees men op een depressie (komt vaker voor bij hartpatiënten na een zware operatie, alhoewel ik niet geloofde dat het daardoor kwam), en nu gaat het weer de verkeerde kant op.

Uiteindelijk komt het er op neer dat hij zo’n 12 uur per dag bezig is met het werk dat ik, met hulp (dus twee personen in plaats van één, en in het weekend drie personen), deed in drie uur per dag en ondertussen klaagt en zaagt dat hij zijn werk niet af krijgt, dat hij zoveel moet werken en dat het niet gewaardeerd wordt,… Mijn schoonmoeder heeft zich wel verklapt vorige week, en blijkbaar gaat hij daar toch regelmatiger langs dan hij tegen mij zegt. Ze wonen op zo’n 300 meter, en als hij vanuit de stallen naar daar vertrekt, merk ik dat normaal gezien niet. Ik ben al lang blij dat ik niet gestoord wordt als ik aan het werk ben. Aan de andere kant spaart hij dan wel een aantal werkjes op tot de woensdagnamiddag of het weekend om dan de kinderen ze te laten doen… En tijdens de week overdag weet hij ook wel regelmatig iets waar ik moet bijspringen. Uiteindelijk ben ik elke dag toch wel meer dan een uur op het bedrijf bezig. Vanmorgen was ik alvast buiten van 5u15 tot 7u15, doordat er een koe kalfde. Ik ben ondertussen wel binnen geweest om de jongens wakker te maken, en heb ondertussen ook de wasmachine en de vaatwas geledigd, maar dat was ten hoogste een half uur.

Rond 11u moet ik naar buiten om het nieuwe kalfje drinken te geven. Met opwarmen van melk en alle werk er rond is dat een half uurtje werk. Vanavond geef ik ook de kalveren. Normaal gezien is dat drie kwartier, maar met dat nieuw kalfje erbij zal dat meer dan een uur zijn. De eerste drie dagen is er nogal wat extra werk aan. Op zich heb ik daar geen probleem mee : eens buiten is een welkome afwisseling met het bureauwerk dat ik doe. En dit is eigenlijk ontstaan door een suggestie van zijn vader, die wou dat Ivan toen we pas getrouwd waren mij er af en toe bij betrok, zodat ik op de hoogte zou zijn van het reilen en zeilen van het bedrijf. De keren dat Koen in het ziekenhuis belandde was dit heel nuttig! Maar waar ik wel moeite mee heb, is dat mijn werk door Koen niet gewaardeerd wordt, en dat wat ik doe ook “mijn” werk geworden is, dat hij in geen geval meer overneemt. Als er dus iets is waardoor hij het zelf zou moeten doen, dan blokkeert hij volledig. Ik heb vorig jaar mijn zoon moeten inschakelen om een voor mijn werk noodzakelijke cursus te kunnen volgen, en om naar het huwelijk van mijn broer te kunnen gaan. Voor Koen kon het onmogelijk want ik moest de kalveren drinken geven, terwijl het eigenlijk zijn job is! En dat kun je hem niet duidelijk maken!!!

Ik laat los, doe wat mij gevraagd wordt maar ook niet meer, en stuur niet of zo beperkt mogelijk. Het resultaat is dat hij steeds meer vastloopt:  Ik merk dat telkens er iets ‘nieuws’ (iets wat een hele tijd geleden is, is ook nieuw) toegevoegd wordt aan zijn opdracht, dit door hem ondersteund wordt door een hele reeks “routines” die tijd vragen, maar eigenlijk zinloos zijn.

Het meest opvallende deze winter is het volgende : normaal wordt in de stallen waar de dieren gebonden staan twee maal per dag de mest achteruit geveegd en opgeschept.  Normaal gezien deed hij dat na het voederen. Zijn broer had de gewoonte de mest achteruit te vegen tijdens het melken, zodat hij onmiddellijk na het melken alles kon opscheppen. Deze winter doet Koen dat ook tijdens het melken, daarna voederen, daarna nog eens vegen en opscheppen, het werk gaan doen in de loopstal, dan terug komen zien of alles in orde is en nog eens vegen, na de middag loopt hij door de stallen om te zien of alles in orde is, opnieuw met de borstel om te vegen, rond 15u voor hij begint te voederen nog eens, na het voederen vegen en opscheppen, naar de loopstal om te voederen, naar de gewone stallen om de kalveren te bekijken zodat ik ze melk kan geven volgens zijn instructies, dan opnieuw vegen, naar de loopstal stro gaan geven, nog eens nachecken of alles in orde is, en nog eens vegen. Het werk is dan af. Rond 21 uur loopt hij dan nog eens door de stallen om te zien of alles O.K. is en aangezien de tijd dat hij dan buiten is, zou het me niet verwonderen als er nog eens geveegd zou worden…  Niet dat het mij kan schelen dat hij zoveel veegt, maar ondertussen verliest hij wel enorm veel tijd, en heeft hij een hoop routines aan geleerd die niet zonder frustraties kunnen overboord gegooid worden. Ik heb wel de opmerking gemaakt in het begin dat hij toch wel meer veegde dan andere jaren, maar volgens hem kan hij niet anders, want dit jaar zouden de koeien anders vuil liggen… Zelfde diersoort, zelfde stal, zelfde voeders,… en nu plots moet er zoveel meer geveegd worden???? Enfin, ik weet al een hele tijd dat het bedrijf de laatste jaren eigenlijk niet leefbaar is. We hebben goede jaren gehad, maar die zijn duidelijk voorbij. Ik gun hem de luxe om het bedrijf te runnen, aangezien ik weet dat hij tot weinig meer in staat is. Ik verdien voldoende om het gezin te onderhouden, en wat hij verdient is dus gewoon mooi meegenomen, want word als spaargeld aan de kant gezet. Het feit dat ik alles betaal is gegroeid van af het ogenblik dat we huwden : als we onze inkomsten gescheiden zouden houden, was het eenvoudiger om te zien wat het bedrijf op bracht. Het leek daarbij ook normaal dat ik het huishouden betaalde, want het was voor het bedrijf meer nodig om te sparen, voor latere investeringen dan voor mijn job. Toen legde hij er zelf de nadruk op dat het toch allemaal van ons samen was, en dat het dus eigenlijk niets uitmaakte… Met de jaren is hij daarin dus wel veranderd : wat hij spaart is “zijn” geld, en ik heb niets want ik kan niet sparen… Dat ik alles betaal doet er volgens hem niet toe. Ik moet er maar voor zorgen dat ik meer verdien… Waar mijn ergernis bij de zoveelste discussie over dit onderwerp nog steeds oplaait, trek ik het me op de meeste momenten niet aan : ik weet dat ik ingedekt ben : als er iets gebeurd is alles wettelijk evenveel van mij dan van hem… zelfs zijn koeien .

Mijn ergernis liep vorige zomer op toen hij verbood dat Evy een vakantiejob deed omdat ze “maar” 5 euro per uur zou betaald worden, en niemand werkte nog voor een dergelijk bedrag volgens hem. 7 euro was volgens hem het absolute minimum. Ik heb toen eens bekeken wat hij het jaar ervoor verdiend had, en als ik 10 uren werk per dag reken,  kom ik aan 5,48 euro per uur.

Het feit dat hij niets betaald in verband met het gezin, buiten de lening van de woning (waarbij hij mij nog altijd niet vergeven heeft dat ik hem dat gelapt heb) maakt het rekenen wel vrij gemakkelijk.  Op dat moment heb ik het hem eigenlijk nooit durven zeggen : Vooral omdat hij al zo’n negatief gevoel over zichzelf heeft. En dat negatieve komt toch dubbel en dik bij mij terug. Liever geen boomerang effect. Voor mij was het trouwens wel een opkikker, want als hij voor de zoveelste keer riep dat ik niets verdiende, wist ik wel beter.  Narekenen leerde mij trouwens dat met wat hij verdient we onmogelijk kunnen rondkomen met het gezin. En door al zijn gezaag heb ik al wat afgerekend :  Hij (van wat kon sparen omdat hij niets betaald) heeft de auto betaald,  want ik had het geld er niet voor, maar in de jaren dat we er mee rijden heb ik wel al meer dan dat bedrag betaald aan diesel, onderhoud, verzekering, taks,… Hij heeft de woning betaald : het deel dat we onmiddellijk betaalden kwam van zijn spaarrekeningen, en hij betaald ook de lening af, omdat ik “per vergissing” zijn rekeningnummer opgegeven heb in plaats van het mijne, maar na 23 jaar huwelijk en met drie kinderen heb ik wel al meer dan een huis betaald. Mijn jongste zoon wijsneusde onlangs :

“Moet hij daar zo trots op zijn dat hij het huis heeft betaald. Een kind kost een huis tegen dat het groot is. Dus betaal jij er drie!” Enfin, zoals ik al zei : als hij er over zwijgt dan kan ik het over het algemeen wel goed loslaten en kan het mij eigenlijk weinig schelen wie wat betaald.

Ik ben van sterrenbeeld een leeuw, waarop mijn vader altijd lachend zei toen ik klein was, dat ik veel meer had van een schattig lief poesje dan van een gevaarlijke leeuw. Dit is ook wel zo, want over het algemeen ben ik heel zachtaardig. Alleen zijn er een aantal grenzen waar zelfs Koen nog nooit is over gegaan, of dan krijg je toch met een brullende leeuw te maken. Eén van die grenzen zijn mijn kinderen : wie aan mijn kinderen raakt, krijgt met mij te doen, en dan schiet er van dat lieve poesje niet veel meer over.

Donderdag veertien dagen geleden was er voor de laatste jaars secundair onderwijs een infonamiddag met de verschillende richtingen en scholen van het hoger onderwijs. Mijn oudste zoon zit in het laatste jaar en moet kiezen. Tot nu toe wist hij het niet echt. Hij dacht iets in de richting van computers… Na de namiddag kwam hij thuis : “mama, ik zie dat toch niet echt zitten een richting met computers. Dat is niets voor mij!” “Heb je iets anders in gedachten?” “Ja, ingenieur architect lijkt me wel iets voor mij. Je kunt dan tenminste nog creatief bezig zijn. Het is wel keihard werken zegt men, maar het is ten minste niet allemaal zuiver theorie!”  Voor mij was dit een echte fijne verrassing : levend in een landbouwmilieu waar nog altijd veel waarde gegeven wordt aan een “opvolger”, lijkt het er op dat ik een “opvolger” zal hebben voor mijn werk in plaats van Koen. Ik zou mijn kinderen nooit pushen om die richting uit te gaan, maar denk wel dat het iets is voor mijn zoon en het heeft mij het gevoel dat ik, ondanks het feit dat ik in een moeilijke situatie zit en dat mijn werk serieus ondergewaardeerd wordt door Koen, ik toch de liefde voor mijn job heb kunnen doorgeven. De oudste lijkt het meest op mij, maar de kinderen hebben toch alle drie, elk in een verschillend domein en elk op hun manier mijn creativiteit geërfd, wat Koen totaal niet heeft.

En dat voelt gewoon ontzettend goed, hoe onbelangrijk dit ook kan lijken.

“Heb je het al tegen papa gezegd?” “Nee, die zal zeker niet enthousiast zijn?” “Afwachten…” ’s Avonds aan tafel gaat het gesprek er opnieuw over en verteld Ruben dat hij denkt aan ingenieur architect (is trouwens hoger dan wat ik ben). Op het eerste zicht is de reactie van Koen positief, tegen onze verwachtingen in. Maar enkele uren later, als hij zijn avondtoer doet in de stallen wordt ik “op het matje” (in de stallen) geroepen : “Ruben meent dat toch niet? Zo lang studeren en niets verdienen. Je zou beter stoppen met studeren en gaan werken. Jij verdient ook niets. Je hebt in al die jaren nog niets kunnen sparen, ik moet een auto kopen, dank zij mij hebben we een nieuw huis,….”  En op dat moment was dat voor mij teveel : alle rationele elementen dat ik het volledige huishouden betaal, dat ik min uren kan werken dan de doorsnee architect omdat ik nog bijspring op het bedrijf en alleen insta voor het huishouden,… werden door hem allemaal als grote onzin van tafel geveegd. Het enige wat telde is dat hij kon sparen en ik niet!  Ik heb hem toen zacht en poeslief gevraagd of hij eigenlijk wel besefte dat als er iets met mij gebeurde hij zijn gezin niet kon onderhouden met wat hij verdiende?? Wham, dat kwam blijkbaar toch aan!

Niet meer verder gediscusieerd en vertrokken, de volgende dag een artikel op tafel gelegd waarin duidelijk vermeld stond dat ingenieurarchitecten bij de top 10 qua startersloon zitten (de architecten stonden er niet tussen), en sedertdien heeft hij zich toch min of meer neergelegd bij de keuze van zijn zoon. Ondertussen blijft hij het wel duidelijk moeilijk hebben met de groeiende zelfstandigheid van Ruben : meer schoolwerk, sterke vriendenkring, beginnen met uitgaan, een liefje,… en dan volgend jaar nog op kot. Allemaal normale en toe te juichen ontwikkelingen, maar Koen geraakt dus wel duidelijk de controle op zijn zoon kwijt. Die danst niet meer zomaar naar zijn pijpen, wat iedereen als een positieve evolutie ziet, behalve Koen.

Mijn zachte opmerking (met schreeuwen haal ik het bij Koen toch niet) dat hij weinig verdiend was raak. Ik ben er nog niet van uit of ik daarom moet juichen of verzuchten, want naast het zeuren over het feit dat hij teveel werk heeft, sleurt hij er nu nog bij : het brengt dan ook nog niets op omdat ik veel te veel kosten heb. Door de beperkte grootte van het bedrijf moeten we inderdaad heel wat mest laten weghalen en dat is vrij duur.  Er moet ook heel wat voeders bijgekocht worden. Dat klopt ook. Maar het feit dat het te weinig opbrengt heeft mijn inziens meer te maken met het feit dat het bedrijf te klein is, dan met teveel onkosten. Daarnaast zijn de landbouwers voor hun inkomen een stuk afhankelijk van de landbouwpremies die door Europa uitbetaald worden. Aan die premies hangen bepaalde premierechten, die refereren naar een bepaald jaar in het verleden : had je toen zoveel zoogkoeien, dan kun je nu max. voor dat aantal koeien premie krijgen, op voorwaarde natuurlijk dat je dat aantal koeien ook nu nog hebt. Bij groei kopen de meeste landbouwers premierechten aan van landbouwers die stoppen.

Hier niet : Koen durft die stap niet te zetten, omwille van het feit dat men dat wel eens zou kunnen afschaffen. Zo’n risico is het nu eigenlijk niet :

Men rekent normaal anderhalf keer de premie als men rechten verkoopt. Dus het eerste jaar heb je niets, het tweede jaar de helft van de premie, en vanaf het derde jaar de volledige premie. Het totale bedrag zou dan bijna het dubbele zijn van wat we nu ontvangen. En wat we nu ontvangen is de helft van wat hij opzij kan leggen. Dus dat is  niet niks. Maar hij snapt het niet, en ik push hem niet, want uiteindelijk, als het niet loopt zoals hij het verwacht, krijg ik wel de volle lading. Bedankt, dan moei ik me liever niet.

Die landbouwpremies houden ook verplichtingen in. Zo heeft elke landbouwer, ook volgens een bepaald referentiejaar, een bepaald areaal blijvend grasland dat niet gewijzigd mag worden.  Ga je daar één jaar lichtjes onder, dan verlies je 3% op de uitbetaalde premies, ga je daar meerdere jaren of duidelijk opzettelijk onder, dan verlies je 20%. Dit is iets waar je tenslotte wel rekening moet mee houden, en ik dacht dat Ivan daar wel niet echt gelukkig mee was, maar dat hij diezelfde mening deelde. Tot hij vanmorgen doodleuk verkondigde dat hij de helft van de dieren zou wegdoen (geen mest teveel meer) en een deel grasland, wat hij moet behouden, zou omploegen om mais in te zaaien.  En geen dieren meer afmesten om te slachten, zodat hij weinig tot geen voeders meer moest bijkopen. Dan zou hij pas geld verdienen!!! Ik dacht dat ik omver viel! De helft minder dieren is wel de helft minder dieren kunnen verkopen, niet meer afmesten is zo’n 300 tot 500 euro min per dier dat je verkoopt, een deel grasland omploegen is minder landbouwsteun wat ongeveer gelijk komt met hetgeen we nu betalen voor de mest weg te laten halen, en mais zelf kweken? De helft van de jaren kun je hem goedkoper aankopen dan zelf kweken.  Hoeveel zal hij dan nog verdienen?

Het verhaal was nog niet  ten einde : en op het ogenblik dat zijn ouders overlijden en hij 2/3 van de waarde van de landbouwgrond die we pachten aan zijn ouders (is wel meer dan de helft van de oppervlakte van de hoeve) moet uitkeren aan zijn broer en zus, stopt hij helemaal. En ik moest weer niet tegendraad zijn want de prijzen voor landbouwgrond zijn totaal niet meer haalbaar en zo zot om zoveel geld te geven daarvoor was hij  niet. O.K. op dat punt kreeg hij gelijk : de prijzen zijn het laatste jaar behoorlijk uit de pan aan het swingen en inderdaad niet haalbaar. Dat hij dat niet ziet zitten begrijp ik ook, maar niet het afbouwen en het inkomen op de helft laten vallen: ofwel stop je en ga je gaan werken, ofwel doe je verder! De twee samen gaat niet, omdat er altijd wel iemand op de hoeve moet zijn voor de dieren.  “Ik gaan werken? Waar zou ik nog werk moeten vinden?” “En wat ga je dan doen?” “Niets meer, me gewoon een beetje bezig houden…” Uiteindelijk ben ik al heel veel gewoon, maar dat toch niet :  nietsdoen, genoeg gewerkt, ik moet maar voor alles opdraaien,… Kan ik meteen ook de lening van het huis en een nieuwe auto betalen… Ik verdien toch veel meer dan hem….

Argumenteren dat dit echt niet kan, lukt niet, want hij schreeuwt er toch maar boven dat ik gewoon altijd tegendraads doe, dat ik het niet wil oplossen,… Met mijn vroegere ervaringen heb ik dan maar gewoon mijn kar gekeerd, gezegd dat ik hem echt niet zou proberen tegen te houden, dat als hij wil afbouwen moet beginnen met elk nieuw stierkalf te verkopen. Ik zou me moeten redelijk misrekenen als hij dat ook effectief gaat doen, al is het maar omdat hij van de omgeving reacties zal krijgen.  En dat is wel de meest logische manier en gaat traag, zodat er nog altijd een weg terug is. Hetgeen ik verwachtte : de rest van de dag heb ik niets meer gehoord over “afbouwen”, wel over de enorm hoge prijzen van de landbouwgrond, en dat hij hoopt dat zijn ouders nog tien jaar blijven leven, dan is hij toch een stuk dichter bij zijn pensioen.

Pfff, en ik vraag me af hoe het verder met hem moet, want hij kan het niet, hij kan het echt niet aan, om het bedrijf alleen te runnen. Iedere winter is een stap achteruit, is meer opgaan in zijn eigen zinloze routines, geen onderscheid kunnen maken tussen wat noodzakelijk is en wat bijzaak,… Ik zie hem dit echt geen tien jaar volhouden, maar hoe het anders moet weet ik ook niet.