Christenen hadden afstand genomen van de tempel als stenen gebouw. Dit betekende echter niet dat zij geen eigen cultusplaatsen zouden bouwen. In de Handelingen van de Apostelen lezen we dat christenen in de eerste eeuw zowel de eredienst met de joden volgden als onder christenen samen kwamen “bij iemand aan huis”. Daar braken zij het brood en hadden zij samen maaltijd. Deze ‘liturgie’ lijkt sterk op wat Jezus met zijn apostelen had gedaan tijdens het Laatste Avondmaal. De apostelen “bleven iedere dag, in de tempel of bij iemand aan huis, onderricht geven en de goede boodschap verkondigen dat Jezus de Messias is.”

Ook de christenen buiten Jeruzalem waren verbonden met bepaalde woningen. Zo weten we uit onder andere de brief die Paulus aan de christenen van Rome schreef dat Prisca en Aquila een gemeente bij hen aan huis hadden

De eerste ruimten waar christenen samenkwamen zal dan ook vaak de grootste kamer in een woonhuis geweest zijn en dit was waarschijnlijk de eetkamer. De bovenzaal, die hiervoor meestal was ingericht en waarover op verschillende plaatsen wordt gesproken in de Handelingen van de Apostelen, had bovendien nog een bijzondere waarde omdat het ook juist in deze ruimte was dat Jezus met zijn Apostelen het Laatste Avondmaal had gevierd.

Het is te veronderstellen dat de kamers na verloop van tijd werden heringericht zodat zij aan de noden van de gemeenschap konden voldoen. Doordat de gemeenschappen groter werden, werd er ook steeds een groter gedeelte van de private woningen voor de gemeenschap voorzien. Muren werden uitgebroken en het doopsel werd in een aparte kamer toegediend. Dit moet ongetwijfeld ook invloed hebben gehad op de identiteit van de plaats van samenkomst. De gemeente kreeg langzamerhand, gesteund door giften, een eigen huis. Zij het dat het huis hoogstwaarschijnlijk nog eigendom bleef van een bepaalde persoon. De huiskerk was ontstaan. De christenen kwamen niet meer samen in ‘een of ander huis’ maar op een bepaalde plaats die voor deze samenkomst was ingericht.

Archeologen hebben op verschillende plaatsen restanten van deze huiskerken gevonden. De bekendste site is ongetwijfeld Doura Europos in het huidige Syrië aan de oever van de Eufraat. De oorspronkelijke woning dateert van rond 200 en werd volgens de in de streek gebruikelijke vorm en grootte gebouwd. Rond 231 werd een muur weggehaald waardoor een ruimte ontstond die plaats kon bieden aan ongeveer vijftig personen. Andere ruimten kregen een functie als baptisterium of sacristie. Het is mogelijk dat de tweede grootste ruimte werd gebruikt als plaats waar de agapè, het vriendschapsmaal, werd gehouden of waar de catechumenen plaats namen.

Ondanks de gewijzigde functie en de verbouwingen bleef het gebouw langs buiten het karakter van een gewone woning behouden.

Naarmate de gemeenschap groter werd kreeg de huiskerk verschillende functies waarvan sommige een duidelijk seculier karakter hadden. De huiskerk bleef in de eerste plaats het huis van samenkomst van een gemeenschap, meer dan dat zij de verblijfplaats van God was. De gemeenschap kwam er samen om liturgie te vieren en voor het gemeenschapsmaal, of voor andere bijeenkomsten. Daarnaast bood zij onderdak aan de voorgangers en werd zij tevens gebruikt voor catechese. Turner spreekt voorts van haar functie als bibliotheek, als plaats waar relieken werden ondergebracht, als school of als opvangplaats voor zieken en armen.