De mens en zijn handpoppen

De handpoppen van romanschrijvers beperken zich tot hun personages en dat zijn geheel fantastische figuren maar om elke twijfel weg te nemen wordt ergens op de eerste bladzijden van menig fictieverhaal gestipuleerd dat mogelijke overeenkomsten van de fantasiehelden - of antihelden - met mensen uit de 'echte' wereld, aan het toeval moeten toegeschreven worden. Verder staat het dan iedereen vrij om hier al dan niet het principe van het assepoester-personage van toepassing te brengen en wij weten dat dit luidt als volgt: "Wie het schoentje past, trekke het aan!"

Romanschrijvers zijn voorzichtige mensen en zij werken met voorzichtige werelden die ook niemand lastig vallen en die men niet onverhoeds betreedt zonder eerst geconfronteerd te worden met welbepaalde waarschuwingsborden en zonder eerst een hele resem specifieke en doelgerichte inspanningen te moeten leveren. Elke lezer wordt er attent op gemaakt dat het boek dat hij ter hand neemt, fictie is, wat wil zeggen: onecht, een product van iemands fantasie, 'slechts' een droom maar tegelijk ook géén bedrog want het boek waarschuwt de lezer dat het niets dan verzinsels bevat. Men kan heel duidelijk zien dat het een boek is en de fantastische wereld die erin besloten ligt, komt niet tot leven zonder dat de lezer het boek eerst opent en de inspanning van het lezen levert, een kunde welke vele jaren arbeid vergt en die voor de meesten onder ons een leven lang te moeilijk blijft om te beoefenen - getuige de lege bibliotheken en de bijzonder geringe omzet van de boekhandels alom ter wereld. Het chatten en het twitteren worden weliswaar beschouwd als reuzensprongen in de evolutie van de menselijke beschaving maar wie eerlijk oordelen, zullen ermee instemmen dat deze activiteiten exact het tegendeel voorstellen, namelijk een terugkeer naar het tijdperk van het analfabetisme of zelfs naar de oertijd, toen men vrede nam met communicatie middels kreten.

Aan een schrijver kan men niet verwijten dat hij zich verbergt achter zijn personages omdat voor elke lezer ook heel duidelijk is dat deze handpoppen de creaties zijn van een auteur welke ook de lezer mee vorm geeft in zijn fantasie en dat geldt evenzeer voor de wereld waarin zij zich ophouden. Weliswaar kan een verhaal zich afspelen op de echt bestaande aardbol, in het echt bestaande Brussel en met mensen die er niet anders uitzien dan wij, maar de duiding 'roman' op de flap van het boek waarschuwt ons alsnog dat het om louter fictie gaat. Die specifiëring vervangt eigenlijk een inleidende tekst die ongeveer als volgt zou luiden: "Stel eens dat er een wereld was zoals de onze..." en daarom ook beginnen sprookjes met de woorden: "Heel lang geleden...", waarmee zij insinueren dat het er eigenlijk niet meer toe doet of het vertelde al dan niet echt gebeurde - de tijd heeft immers de laatste sporen van wat kon gebeurd zijn uitgewist, op het geheugenspoor na, waarmee het sprookje in wezen samenvalt.

Het is overigens welbekend dat verhalen van heel lang geleden zo dikwijls werden naverteld dat onopzettelijke en meestal zeer geringe maar ook zeer talrijke wijzigingen dezen even onvermijdelijk aantastten als de veranderingen welke onze lichaamscellen ruïneren telkens als zij gekopieerd worden. Maar anders dan het lichaam dat mettertijd slechts kan vervallen tot het gekende resultaat omdat het stoffelijke aan de entropiewet onderhevig is, kunnen geestelijke zaken met het verloop der tijd alleen maar groeien, alsof aldus ons innerlijk niet aan de tand des tijds ten prooi is doch daarentegen pas op het einde der tijden tot voltooiing komen kan. Neg-entropie, zo werd dit gloednieuwe principe genoemd door de Jezuïet Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955) die aldus middels zijn rijke verbeelding het geloof in de geest wetenschappelijk onderstutte - de kerk die niet begreep welk een grote dienst hij haar alzo bewees, verbande haar toentertijd allerbelangrijkste theoloog godbetert naar de V.S. met publicatie- en spreekverbod!

Hogerop in deze tekst werd het adjectief 'echte', dat bij 'wereld' hoort, uiteraard niet zonder reden tussen aanhalingstekens geplaatst want, hoezeer men zich ook mag inspannen om de grenzen aan te geven tussen wat fictie is en wat niet, blijkt uiteindelijk niemand bij machte om die twee zaken in het echte leven gescheiden te houden: zij gaan gewis hun eigen weg. Zij maken zich van hun bedenker los, zij verzelfstandigen zich, krijgen benen en zetten het op een lopen, bijvoorbeeld zoals Dostojewski's Dubbelganger (1846) of godbetert De neus (1836) van Nicolaj Gogol en aldus lopen zij vooruit op de grap die de nieuwste technologie met de mens uithaalt, al moet hier worden aan toegevoegd dat dit allernieuwste slechts het alleroudste kan weerkaatsen: de mens die zoals god wil zijn en die daarop zijn schepper ombrengt, gaat immers vele eeuwen vooraf aan de robot die dit met de mensen doet. Maar nu weiden we al veel te ver uit: het onderwerp is immers zoals een stroom met afwezigheid van dijken.

Handpoppen in de echte wereld zijn om te beginnen onze naam en faam waarmee wij ons identificeren of waarmee wij tegen heug en meug vereenzelvigd worden, waarmee meteen gezegd is dat handpoppen, zelfs als zij van eigen makelij zijn, weleens de benen nemen en het voorbeeld volgen van Adam, de golem, de robot, de technologie, de economie en noem ze maar op, de groteske duimzuigsels die zich keren tegen hun zuigers. Een prachtig en alom nagevolgd voorbeeld biedt de wereldliteratuur in Vida de Don Quijote y Sancho (1905) van Miguel de Unamuno, waar een romanpersonage zijn beklag komt doen bij zijn wereldvermaarde schrijver, zoals uitmuntend uiteengezet door de hedendaagse Roemeens-Amerikaanse filosoof Costica Bradatan in zijn essay, getiteld: "“God Is Dreaming You”: Narrative as Imitatio Dei in Miguel de Unamuno." (1) Tot besluit van zijn tekst herinnert de illustere filosoof aan de hedendaagse Tiresias, Jorge Luis Borges, die in een van zijn verhalen Shakespeare op zijn sterfbed aan zijn Schepper de vraag laat stellen: "“Ik, die altijd de rol heb gespeeld van zoveel mensen die niet echt bestonden, wens nu eindelijk één te zijn, mezelf te zijn.” God’s stem antwoordde hem vanuit een wervelwind: “Ook Ik, Ik ben niet Ik, Ik droomde de wereld, net zoals jij, mijn Shakespeare, je eigen werk droomde; jij bent één van de vele gedaanten van mijn dromen - jij, die net als ikzelf menigeen bent, en tegelijk niemand”. (Borges 1998: 320)." (2) Waarmee meteen duidelijk mag zijn waarom hoger in deze tekst ook het woordje 'slechts' dat bij 'een droom' hoort, tussen aanhalingstekens werd geplaatst.

Schrijvers zijn zoals gezegd voorzichtig, hun handpoppen zijn geheel fictief. Maar wat gedaan als zekere lieden wegens een schromelijk tekort aan verbeelding hun toevlucht gaan zoeken in echt bestaande mensen om hun gebrekkige fantasiewerelden mee te bevolken? Wat als zij het speelterrein van hun inbeelding niet eens weten te onderscheiden van de levensruimte die wij allen gemeenschappelijk hebben en die met Gods levende schepping samenvalt? Zij haspelen 'verbeelding' en 'inbeelding' door elkaar, een bijzonder kwalijk onvermogen waarvoor professor emeritus in de esthetica, Karel Boullart, waarschuwt in zijn magistraal wijsgerig essay uit 1990, getiteld: Vanuit Andromeda gezien: het bereikbare en het ontoegankelijke.

Wij kunnen het dan hebben over de handpoppen van Adolf Hitler en over die van de paus van Rome, alsook over de fantasiewerelden die getekend worden op de aardbol met fictieve grenzen die onder het geweld van moorddadige oorlogen onophoudelijk worden verlegd - een ziekelijke inbeelding welke dan de naam 'vooruitgang' toebedeeld krijgt.

(J.B., 13 maart 2021)

Verwijzingen:

(1) Voor een Nederlandse vertaling van dit essay van Costica Bradatan, getiteld: "Wij zijn slechts goddelijke droombeelden": het verhaal als Imitatio Dei bij Miguel de Unamuno, zie: http://blogimages.bloggen.be/ludonoens/attach/93208106080.pdf

(2) Costica Bradatan, o.c.: de voorlaatste paragraaf van de tekst.

"The great reset": over schatrijke megalomane barbaren en hun speelgoed

Aflevering 5: De volgelingen van Raskolnikow

In zijn werk over Dostojewskij wijdt dr. M.A. Lathouwers een hoofdstuk aan het thema van de vrijheid in het oeuvre van de grote Russische schrijver. In zijn Herinneringen aan het ondergrondse heeft de geëngageerde vrijheidsstrijder die Dostojewskij is, zijn afkeer uitgedrukt voor de anonieme systemen en structuren die het bestuur over de mensen dreigen over te nemen terwijl zij toch nooit in staat zijn om verantwoordelijkheid te dragen. De schrijver gebruikt het beeld van het dode kristal dat de levende cel dreigt te vervangen en het navenante schrikbeeld van een toekomstige maatschappij die zal zijn zoals een kristallen paleis:

"Visionair als hij is, ontwaarde [Dostojewskij], bijna een eeuw voor Orwell en Huxley, in het perspectief op de toekomst dat deze verafgoding [van de natuurwetten, de logica en de sociale verordeningen waarin alles wettelijk geregeld en contractueel vastgelegd is,] biedt, de mogelijkheid van een fatale kristallisatie; het spookbeeld van een kristallen paleis, waarin alles geheel pasklaar gemaakt en met wiskundige nauwkeurigheid becijferd is, maar waaruit de vrijheid voorgoed verdwenen is. Juist daarom verdedigt hij (…) de vrijheid als een wezenlijk onmisbare dimensie van het bestaan. Meer nog: als de hoogste waarde van de mens (…) waarvoor de mens desnoods bereid is "tegen alle wetten, tegen gezond verstand, eer, rust en welvaart in te gaan."" En zoals duidelijk wordt in zijn parabel van de grootinquisiteur in De gebroeders Karamazov, wordt een bestaan zonder vrijheid nagestreefd door niemand minder dan de duivel - in deze roman in de gedaante van de katholieke kerk. (1)

Voor het garanderen van de vrijheid is de scheiding der machten van fundamenteel belang: wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht moeten onderling onafhankelijk kunnen opereren om te kunnen verhinderen dat wetgevers en uitvoerders geheel ongecontroleerd te werk gaan zoals dat het geval is in een dictatuur. Naast deze drie machten worden ook nog de media genoemd als de 'vierde macht' omdat het uitoefenen van sociale druk en het brengen van geladen informatie via kanalen die in het bezit zijn van privépersonen, een niet te onderschatten invloed heeft op opinievorming en gedrag, zoals dat recent nog mocht blijken in de heisa rond de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Maar er is ook nog een vijfde macht: de kerk van weleer, welke althans in het westen reeds lange tijd gescheiden wordt van de staat omdat ook deze machtsstructuur politieke invloed heeft en soms zelfs op fatale wijze, zoals in een theocratie, vindt vandaag haar opvolger in het instituut van de zogenaamde wetenschap.

In principe is het een goede zaak dat op die manier het irrationele wordt geweerd dat immers de willekeur faciliteert maar algauw is het wetenschappelijk instituut waarvan verwacht kan worden dat het een zekere objectiviteit handhaaft, verworden tot een tentakel van de heersende politieke partijen. Om te beginnen zijn helaas ook professoraten politieke benoemingen, waardoor in principe de waarheden die zij voordragen a priori ondergeschikt worden gemaakt aan macht. Daardoor wordt de geleerdheid of wat daarvoor moet doorgaan, steeds vaker ingezet in pogingen tot het onderbouwen van alles behalve objectieve politieke standpunten, om maar niet te zeggen dat zij functioneert als fabrikant van wat moet doorgaan voor de waarheid en in dat verband spreekt men dan ook spottend over de wetenschap als 'hedendaagse religie'. Dostojevskij heeft het in dat verband over de 'tirannie der quasi-geleerdheid'. Belangenvermenging is reeds lange tijd de regel daar waar universiteiten zich laten subsidiëren door de industrie en zo is het geen geheim meer dat bij uitstek de bijzonder welvarende farmaceutische industrie het wetenschappelijk onderzoek in onze verarmde universiteiten spekt met grote sommen geld in de vorm van allerlei hulpmiddelen. Het hoeft geen betoog dat zowel de verrijking van de farmaceutische industrie als de verarming van de universiteiten door politici wordt in de hand gewerkt en zoals de feiten het bevestigen, blijken politici veel vaker dan men kon verwachten gevoelig voor corruptie. Dat ook van deze gang van zaken de waarheid het allereerste slachtoffer is, kan niet verbazen en dit gebeurt terwijl die waarheid nog steeds het handelsmerk van 'wetenschappelijke waarheid' draagt, een handelsmerk dat alsnog goed verkoopt - maar wellicht niet meer voor lang.

Onlangs verdedigde een filosofieprofessor in de media de mening dat aan zogenaamde 'antivaxers' geen forum mocht gegeven worden - ook niet als het gaat om geneesheren: mensen die de wetenschap van de geneeskunde gestudeerd hebben, deze dagelijks beoefenen en die, wanneer zij tegen de stroom ingaan, ook hun nek uitsteken, wat wil zeggen dat zij er aldus van getuigen met de gezondheid van hun patiënten zeer begaan te zijn. Om meer dan één reden is de mening van deze filosofieprofessor - want meer dan een mening is het uiteraard niet - volstrekt in strijd met wat inzake de elementaire deontologie van dat ambt verwacht kon worden en daarom ook is het ongepast wanneer aan verkondigers van dergelijke meningen een forum wordt verschaft waarin zij in afwezigheid van hun tegenhangers geheel ongehinderd dat eigen meninkje kunnen verkondigen. Of weten zij dan niet dat een stelling die zich niet blootstelt aan kritiek, ongeopenbaard blijft en derhalve helemaal geen stelling is? Het is niet meer dan praat voor de vaak, maar in de gegeven omstandigheden is het uiteraard bijzonder gevaarlijke praat.

In dit geval wordt in de media de mening gepropageerd van een figuur die oordeelt dat het criterium om aan iemand spreekrecht toe te kennen over een zeker onderwerp niet zijn of haar geleerdheid en ervaring inzake dat onderwerp hoort te zijn, maar wel zijn of haar standpunt jegens een zeer specifieke behandeling - in dit geval een specifieke vaccinatie - waarvoor, zoals algemeen geweten, binnen de wetenschappelijke kringen zelf, zowel voor- als tegenstanders zijn, met telkenmale 'wetenschappelijke' argumenten. Wordt bovendien het feit in acht genomen dat precedenten inzake gelijkaardige aangelegenheden hebben aangetoond dat belangenvermenging, corruptie, commissielonen en allerlei beloftes inzake aantrekkelijke postjes in deze zaken veeleer de regel zijn dan de uitzondering, dan kan men zich onmogelijk ontdoen van de indruk dat ook de fora waarin betrokken sprekers opereren, gestuurd worden door figuren die belangen hebben geheel wars van volksgezondheid, wetenschap en waarheid. Uitgerekend de (naar hun eigen zeggen) verdedigers van de open debatcultuur in het zog van Voltaire en het hele santenkraam van de Verlichting, verraden hier hun vrees voor tegenstanders omdat die het wankele karakter van hun voorgewende zekerheden wel eens aan het licht konden brengen, om nog maar te zwijgen over de praktijken welke gedekt worden door het gezegde: "wiens brood men eet, diens woord men spreekt".

Kortom: geleerden die er niet in slagen om uit te leggen aan het volk waarom men dan een mondmasker moet dragen, vertonen inderdaad bijzonder veel gelijkenis met de clerici van destijds die hun geloofswaarheden evenmin uitgelegd kregen en die dan dachten dat zij zich uit de slag konden trekken met gezagsargumenten (zoals: de onfeilbaarheid van de paus), met verbodsbepalingen geruggensteund door hellestraffen (maar ook door sociale uitsluiting) en met de fabricatie van 'mysteries' en andere monddoodmakers zoals de zwijgplicht. Van universiteitsprofessoren die benoemd zijn door een zeker politiek apparaat dat specifieke 'waarheden' wil verkondigd zien met het cachet van 'wetenschappelijke waarheid' - in 'officiële' media of dus in media waarover het het monopolie heeft - kan geen weldenkend mens verwachten dat zij zelf ook menen wat zij zeggen. Indien men hen de biecht kon horen op hun sterfbed en gesteld dat zij gelovig waren, zij zouden zich gewis alsnog uit de slag proberen te trekken met het argument dat zij de job aanvaardden omdat in geval zij hadden geweigerd, een ander hetzelfde in hun plaats had gedaan, zodat de fout die zij begingen, althans in hun visie, eigenlijk helemaal geen gevolgen had. Dostojewskij zou hierop antwoorden dat het uitgerekend aan deze onverschilligheid is, die eigen is aan moordenaars zoals zijn Raskolnikow, dat de wereld nu ten onder gaat.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 9 maart 2021)

Verwijzingen:

(1) M.A. Lathouwers, Dostojewskij, Desclée De Brouwer, Brugge/Utrecht 1968, pp. 72-85.

Intermezzo: Over die andere griepvirussen. Een interview met Omsk Van Togenbirger

OVT: De zaak is dat ze zich allemaal blind kijken op het coronavirus...

Omsk Van Togenbirger! Maar... ik had u niet gezien!

OVT: Wat niet betekent dat ik er niet was. En zo is het ook met nog een andere zaak.

Een andere zaak?

OVT: Het leger griepvirussen dat zich momenteel in slagorde opstelt!

Maar er is dit jaar helemaal geen griep!

OVT: Heb ik u nog niet verteld over het aanpassingsvermogen van covid-19?

Je bedoelt de varianten?

OVT: De mutaties, ja: van zodra de maatregelen verstrengen, nemen de kansen voor het virus af, het voelt zich bedreigd en steekt een tandje bij. Het wordt dus agressiever: besmettelijker en dodelijker.

Kennelijk, ja...

OVT: Maar heb je er al bij stilgestaan dat hetzelfde uiteraard ook zal gebeuren met alle andere virussen!

Hoezo?

OVT: Sinds men ons bang gemaakt heeft voor corona, zijn alle mensen maatregelen gaan nemen om de verspreiding van het coronavirus in te dijken.

Klopt, ja.

OVT: Maar uiteraard worden op die manier ook alle andere virussen de pas afgesneden.

Welke virussen?

OVT: De griepvirussen bijvoorbeeld!

In het meervoud?

OVT: Ik ben geen viroloog maar naar het schijnt is het aantal van de griepvirussen niet te tellen. En die staan nu allemaal voor het voldongen feit van de algemene verstenging van de menselijke hygiëne, wat voor hen betekent dat zij de broeksriem moeten aantrekken: willen ze overleven, dan moeten ze allemaal een tandje bijsteken.

Bedoel je nu dat je denkt dat alle griepvirussen agressiever zullen worden?

OVT: Wel, er zal voor die beestjes niet veel anders opzitten en de drang tot zelfbehoud en soortbehoud geldt voor elk schepsel Gods: voor mensen, voor covid-19 maar uiteraard ook voor die ontelbare griepvirussen die tot voor kort als het ware onze tafelgenoten waren. Want zonder dat wij het goed beseften, hadden wij met de vele griepjes een stilzwijgend contract gesloten. Wij hebben ze geduld op voorwaarde dat ze zich een beetje koest zouden houden. Nu zullen ze zich vanzelfsprekend onbemind voelen en bedreigd. Het staat als een paal boven water dat ze zullen terugslaan.

Geheel meedogenloos?

OVT: Je lacht ermee maar kijk eens wat er gebeurd is toen Columbus aanmeerde in Amerika, in 1492. Dat continent was al vele duizenden jaren bewoond door Indianenvolkeren. Zij hadden uiteenlopende hoogstaande culturen, spraken meer dan honderd verschillende talen. Waarschijnlijk waren dat in oorsprong Mongolen, Aziaten, bewoners van wat nu Siberië is en China. Je ziet het aan hun zwarte haren en hun huidskleur: even onterecht als zij 'Indianen' heten, want Columbus heeft nooit geweten dat hij niet in Indië aanmeerde, even onterecht heten zij ook 'roodhuiden', want ze zijn geel. Zij kwamen via de Beringstraat, die de Grote Oceaan van de Noordelijke IJszee scheidt en het Aziatische van het Amerikaanse continent. Ze kwamen van het huidige Siberië naar het huidige Alaska. Voor het Plioceen dat eindigde, zo'n 2,5 miljoen jaar geleden, was daar nog een landbrug tussen de twee werelddelen, wat bewezen wordt door het specifieke dierenbestand in de continenten. Maar ook in de laatste ijstijd die duurde tot 11.500 jaar geleden, kwam die zee-engte droog te staan of kon men over het ijs van het ene naar het andere werelddeel lopen. Het is een zee-engte van zo'n 70 km, er is trouwens nog een tussenstop mogelijk op twee eilandjes, de Diomedeseilanden, waarvan het ene Russisch is, het andere Amerikaans. In 1988 zwom daar nog een vrouw van Rusland naar Amerika - ik geloof dat zij Lynne Cox heet. Maar waar was ik gebleven?

Je zei dat Columbus...

OVT: Inderdaad, toen Columbus in Amerika aanmeerde in 1492, besmette hij de Indianen met ziektekiemen uit Europa en zij stierven bijna voltallig uit.

Wat bedoel je?

OVT: Enerzijds waren de Europese ziektekiemen vreemd voor de Indianen, zij hadden er dus geen afweer tegen. Anderzijds vormden de virussen wellicht een bom!

Een bom?

OVT: Hoe lang duurde de tocht van Columbus? Verschillende maanden, zij het met tussenstops, maar het merendeel van die tijd zaten de Europese microben als het ware gevangen bij de scheepsbemanning. De beestjes moeten gedacht hebben dat er geen mensen meer waren en dat zijn hun nesten! Ze zullen in paniek geslagen zijn en eenmaal op het vasteland, hebben ze hun kans gegrepen en hebben zij zoveel mogelijk Indianen zo rap mogelijk besmet.

Is dat niet een beetje... 'fantastisch'?

OVT: Ongetwijfeld. Maar kijk, in één klap waren alle Indianen weg. Vandaag ziet men iets gelijkaardigs inzake het bosbestand: de bomen worden overal door micro-organismen aangetast. Zeven van de twintig bomen in mijn tuin zijn aangetast, drie staan al helemaal verdord. Kijk eens goed rond: overal vallen de bomen om. Kenners hebben de mond vol over allerlei microben, schimmels, weet ik veel. Maar die leefden vroeger ook. De zaak is alleen dat de micro-organismen nu in paniek verkeren.

En waarom?

OVT: Door de ontbossing! Heb je dan nog niet gehoord van de kap in het regenwoud? Zoek het maar eens op, hoeveel hectaren bos dagelijks moeten sneuvelen! Ik heb je toch verteld dat het overspringen van het coronavirus naar de mens wordt toegeschreven aan het feit dat de mens het aanvankelijke nest van deze beestjes aan het opeten was? Voordien woonden zij namelijk in de schubdieren, die staan sinds kort in China op het menu. Als een soort met uitsterven wordt bedreigd, springen de microben die vegeteren op die soort, uiteraard naar andere soorten over - wat zou je trouwens zelf doen in dat geval?

Dat lijkt me niet erg wetenschappelijk...

OVT: Wel, de wetenschap heeft zo haar tempels, zij werd het monopolie van zekere machthebbers, zoals trouwens ook de godsdiensten, maar gelukkig kan niemand verhinderd worden om te weten. Al is het uitgerekend dat wat de nieuwe potentaten proberen te doen. Las ik daar onlangs niet iets op de blogs over de tirannie van de quasi-geleerdheid, zoals Dostojewskij ze noemde? Tot later, misschien!

Tot later, Omsk Van Togenbirger...

(J.B., 8 maart 2021)