Geboren op 25 november 1845 stierf de Portugese schrijver José Maria Eça de Queiroz in Parijs op 16 augustus 1900 aan terminale tuberculose. In de Portugeestalige literatuur behoort hij tot de absolute top.

“De Portugese Zola” werd hij genoemd omdat hij het naturalisme in de Portugese literatuur had geïntroduceerd. Hij werd een polemisch auteur met zijn roman Het vergrijp van Pater Amaro (1875-76) waarin hij de hypocrisie van de kerk aan de kaak had gesteld. Hij wilde “een elektrische schok geven aan dit enorme ingeslapen varken” dat zijn vaderland volgens hem in de negentiende eeuw was geworden. Neef Bazilio (1878) was een overspeldrama en vormde de basis voor een vernietigend beeld van de burgerij in Lissabon. Zijn meesterwerk De Maia's (1888) gaat over een ingedommelde samenleving en volgt een half dozijn personages die zich onledig houden met avontuurtjes en onrealistische plannen.

De laatste jaren van zijn leven was Eça de Queiroz consul in Parijs. Hij schreef er allegorische verhalen (zoals bijvoorbeeld De Mandarijn) en werkte aan een roman, De stad en de bergen, waarin het leven in de deprimerende stad Parijs plaats ruimt voor de verheerlijking van het slaperige platteland van Portugal.

José Maria Eça de Queiroz werd geboren in Póvoa de Varzim als de natuurlijke zoon van José Maria d'Almeida de Teixeira de Queiroz en een “onbekende moeder”. Toen het kind vier jaar oud was trouwden zijn ouders uiteindelijk en kregen nog zes kinderen. Zestien jaar oud ging hij rechten studeren aan de universiteit van Coimbra. Hij zou in de voetsporen treden van zijn vader die een bekende magistraat was.

Aan het einde van zijn studies begon hij te schrijven. Vooral romantische thema’s maar al met realistische beschrijvingen. Zijn meest productieve periode kende hij toen hij Portugees consul was in het Britse Newcastle en Bristol waar zijn meesterwerken het licht zagen.

Zijn werken zijn vertaald in twintig talen en worden vandaag beschouwd als de belangrijkste voorbeelden van Portugees realistische literatuur.

"O que queremos nós com o Realismo? Fazer o quadro do mundo moderno, nas feições em que ele é mau, por persistir em se educar segundo o passado; queremos fazer a fotografia, ia quase dizer a caricatura, do velho mundo burguês, sentimental, católico, devoto, explorador, aristocrático - apontando-o ao escárnio, à gargalhada, ao desprezo do mundo moderno e democrático - preparar a sua ruína."

“Wat willen wij met het realisme? Een schilderij maken van de moderne wereld, met de gelaatstrekken van iemand die kwaadwillig is, door te volharden in opkweken volgens principes uit het verleden; we willen een foto maken, een karikatuur als het ware, van de oude wereld die burgerlijk is, sentimenteel, katholiek, vroom, ontdekkingsreiziger, aristocratisch – want dat spreidt het tentoon tot spot, hoongelach en minachting van de moderne democratische wereld - en die bezig is zijn eigen ondergang voor te bereiden.”

Eça de Queiroz

“Een zakenlunch in Portugal is een iedere dag terugkerend diner van vijf gangen dat aan een ongeveer identiek diner, van zeven tot elf, voorafgaat en waarbij de laatste gang de aantrekkelijkheid bezit dat daarbij geheel uit je geheugen is gevaagd voor welke zaken je ook alweer bij elkaar kwam. En hád je al het voornemen om op de valreep van het dessert zoveel doorzettingsvermogen bijeen te schrapen om drie geiten te verkopen, dan kun je er donder op zeggen dat je na de genadeklap van koffie en aguardente zeven ezels blijkt te hebben aangeschaft.”

Gerrit Komrij, Een zakenlunch in Sintra en andere Portugese verhalen, 1996, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen.

De Nederlandse auteur woont al vele jaren in een dorp nabij Oliveira do Hospital. In dit boekje schrijft hij over zijn tweede vaderland, soms met een geamuseerde vrolijkheid, soms met bittere gelatenheid.

Zopas de laatste roman van Saramago gelezen. In het Portugees, want een Nederlandse vertaling is nog niet voorhanden. Op de flap staat: "De geschiedenis van de mens is het verhaal van zijn meningsverschillen met god, hij verstaat ons niet en wij hem niet." Toen het boek voorgesteld werd, eind 2009 in Penafiel, ontstond beroering omdat Saramago zei dat de samenleving vermoedelijk beter af zou zijn zonder de bijbel.

De roman Caim is een ironische hervertelling van het verhaal van Kain, zoon van Adam en Eva, die zijn broer Abel om het leven bracht. God zendt hem na zijn misdaad op een tocht door de tijd en de ruimte van het Oude testament. Hij ontmoet mensen en engelen, verhindert de kindermoord van Abraham, is getuige van de val van de stad Jericho en van de meedogenloze verwoesting van Sodoma en Gomorra, beleeft mee de met satan in scène gezette ruïnering van de gelovige rijkaard Job en de aanbidding van het gouden kalf. Terloops heeft hij nog een amoureuze verhouding met een steenrijke dame die daarmee een loopje neemt met alle morele waarden.

Het gaat hem schijnbaar voor de wind maar de broedermoordenaar heeft het alsmaar moeilijker met de wreedheid van een god die ook onschuldigen straft, die getrouwen nodeloos op de proef stelt en in feite de wereld gebruikt als speelgoed. Hij gaat daarover met hem in dialoog, want was god van in den beginne al niet bij machte om de misdaad van Kain te voorkomen?  Maar tevergeefs. God blijkt een cynische tiran te zijn. Ter gelegenheid van de zondvloed zal Kain hem dan ook met gelijke munt betalen.

"De bijbel is een handboek voor slechte moraal die een machtige invloed heeft op onze cultuur en zelfs op onze levenswijze." Saramago had het ook over “een wrede, jaloerse en onverdraaglijke god die alleen in onze hoofden bestaat.” De zonde is dan weer een instrument van de kerk om de mensen, en hun lichaam, onder controle te kunnen houden.

Bij de voorstelling in het Noord-Portugese Penafiel zei Saramago dat hij niet geloofde dat katholieke gelovigen beledigd zouden zijn "omdat die toch de bijbel niet lezen". Hij voegde er nog aan toe: "Joden zou ik misschien wel kunnen beledigen, maar dat kan mij niet schelen." De katholieke woordvoerder van de Portugese bisschoppenconferentie vond dat het om een publiciteitsstunt ging. Een joodse woordvoerder meende dat Saramago de bijbel niet kent en maar oppervlakkig begrijpt.

Lobo Antunes is één van de belangrijkste hedendaagse Portugese romanschrijvers. Hij is psychiater en sinds 1985 voltijds schrijver.

Zijn ervaringen als arts in de Angolese koloniale oorlog van 1971 tot 1973 kleurden sterk zijn eerste drie boeken. In zijn volgende boeken – waarvan Fado Alexandrino en De dans der verdoemden vertaald zijn - laat hij een Portugees volk zien dat vanaf de Ontdekkingen tot de Revolutie van 1974 zijn onmacht verbergt onder een laagje heroïek en epiek. In de daaropvolgende trilogie vertelt hij over zijn kindertijd en adolescentie in Benfica, een wijk van Lissabon. Latere grote boeken van hem zijn Het handboek van de inquisiteurs, De glans en pracht van Portugal en Preek tot de krokodillen.

Veel van zijn boeken spelen zich af rond de overgang van de dictatuur naar de democratie en vertellen over de groeipijnen van die periode in de familierelaties van een gegoede burgerij waaruit hijzelf ook voortkwam. Zijn gebalde stijl en de neiging om te veranderen van vertelstandpunt vragen van de lezer wel enige moeite om de draad niet te verliezen.

Wereldwijd is Lobo Antunes één van de meest toonaangevende, verkochte en vertaalde Portugese auteurs. In Portugal wordt hij bijzonder gewaardeerd. In 2007 kreeg hij de Prémio Camões en een jaar later werd hij Commandeur in de Franse Orde van Kunsten en Letteren. Hij wordt alom gezien als een kandidaat voor de Nobelprijs.

Op 1 juni 2010 is hij voor een gesprek in het Frans in Studio 1 van Flagey, Heilig Kruisplein in Brussel (10 euro). Reserveren 02 641 10 20 of www.flagey.be. Op 2 juni 2010 is hij in Bibliotheek Permeke in Antwerpen voor een gesprek met VRT-journaliste Sara Van Boxstael over zijn leven en werk in het Engels (5 euro). Reserveren 03 272 40 41 of permeke@begeerte.be.
Beluister hier een voorbereidend gesprek voor Radio 1.

Een voorproefje van Lobo Antunes met een relativerende kijk op boeken schrijven.

Dat José Saramago een meesterlijk verteller is met een fantastische verbeeldingskracht weten we al. In veel van zijn boeken lukt hij erin om langs een onwaarschijnlijke gebeurtenis de lezer te confronteren met realistische situaties.

In de “De stad der zienden” leidt een bizarre politieke gebeurtenis tot de volkomen onbestuurbaarheid van een stad. Een grote meerderheid van de bevolking weigert bij de verkiezingen te kiezen voor één van de traditionele politieke partijen, maar stemt bewust blanco. Het stadsbestuur besluit om de verkiezingen over te doen maar het resultaat is nog rampzaliger. Meer dan tachtig procent stemt bij de tweede ronde blanco. De regering weet niet hoe ze moet reageren en denkt dat een anarchistische organisatie aanstuurt op de onbestuurbaarheid van het land. Het gevolg is een niets ontziende repressie, de inperking van de persvrijheid en het bespioneren van de eigen bevolking.

De politici beseffen wel de reden voor de blanco stemmen maar proberen een vijand te creëren in de hoop opnieuw legitimiteit te winnen. Zo organiseren ze zelf een staking van de vuilnisophalers maar als huisvrouwen spontaan de straten op gaan om ze te kuisen keert de rust terug. Misdrijven gebeuren wel maar de bevolking zorgt er zelf voor dat de daders gepakt worden en legt milde straffen op. Tot grote ontsteltenis van de politici lijkt de politie overbodig. Tenslotte is het de vraag of de bevolking een overheid nodig heeft.

Saramago beschrijft op een treffende manier de ingesteldheid van de eertijds democratisch verkozen leiders die in hun streven naar orde, stabiliteit en macht alleen aan zichzelf denken en niet willen inzien dat mensen ook zonder leiders verder kunnen.

Het dramatische hoogtepunt is een aanslag op de metro waarbij veel slachtoffers vallen en die georganiseerd was door de regering zelf. De bedoeling is het moreel van de inwoners te ondermijnen. Maar dat lukt niet. De inwoners komen op straat, wapperend met witte vlaggen. Saramago beschrijft hoe ze in een indrukwekkende stilte door de straten trekken. De breuk tussen het volk en de politiek is definitief. Waar hebben we dat nog gezien?

Het enige wat de bestuurders nog kunnen bedenken is de aanpassing van de grondwet waardoor elke blanco stem als ongeldig wordt beschouwd. De enkele ministers beseffen dat er een fundamenteel probleem bestaat en nemen ontslag. Hun bevoegdheden worden overgenomen door de overblijvende politici. De Minister van Binnenlandse Zaken probeert tegen beter weten in iemand aan te wijzen als de aanstichter van alle kwaad, een spilfiguur die de anderen zou aangezet hebben om blanco te stemmen. Hij schakelt de bevriende pers in maar dan gebeurt het onvoorstelbare. Eén krant vertelt het echte verhaal en wordt gecensureerd. Maar de menselijke vindingrijkheid wint het van de terreur. Talloze burgers verspreiden de boodschap via kopieermachines en enthousiaste jongeren bedelen de papieren van huis tot huis. De kloof tussen de politiek en de burgers is compleet.

In het slot spelen de protagonisten van De stad der blinden, een eerder boek van Saramago, een cruciale rol. Er wordt een klopjacht georganiseerd op de enige vrouw die vier jaar eerder niet blind werd. Die jacht dient alleen om de regering het gevoel te geven dat ze greep heeft op de zaak.

Voor het raadsel van de blanco stemmen wordt geen oplossing gevonden. Er is ook geen oplossing zolang de machthebbers de hand niet in eigen boezem durven te steken. Door de blanco stemmen aan de bevolking te wijten en niet aan het eigen handelen, wordt het doel van de verkiezingen uit het oog verloren.

Update: Het boek wordt blijkbaar ook gesmaakt door notoire kenners van de politieke bedrijf, Siegfried Bracke en Louis Van Dievel.

Camões (1524 - 1580) wordt beschouwd als Portugals grootste dichter en was de auteur van het werk “De Lusiaden” (Os Lusíadas in het Portugees), geschreven in 1572. Hij was een avonturier met een woelig amoureus en militair bestaan in Afrika en het Verre Oosten. Tijdens één van zijn gevechten verloor hij een oog. Zo wordt hij ook meestal afgebeeld.

Os Lusíadas wordt beschouwd als het belangrijkste heldendicht van de moderne tijd. Het is het verhaal van Vasco da Gama en de zeevaarders die rond Kaap de Goede Hoop voeren en de zeeroute naar Indië openlegden. Het is een humanistisch heldendicht met heidense mythen en christelijke verhalen, tegengestelde gevoelens over oorlog en het Portugese rijk, over rust en avontuur. Het is een lyrisch werk in rijm met 8.816 verzen in 1.102 strofen. Voor de Portugese schoolgaande jeugd is het verplichte lectuur.

De Camõesprijs, die in 1988 werd ingesteld door de regeringen van Brazilië en Portugal, is naar hem genoemd. Hij wordt toegekend "om jaarlijks een Portugeestalige auteur te eren die, door de intrinsieke waarde van zijn werk, heeft bijgedragen aan de verrijking van het literaire en culturele erfgoed van de gemeenschappelijke taal". De onderscheiding wordt wel gezien als de voornaamste prijs voor de literatuur binnen het Portugese taalgebied en werd al uitgereikt aan

José Saramago in 1995
Sophia de Mello Breyner in 1999
António Lobo Antunes in 2007

Pas lazen we van José Saramago (Nobelprijs voor literatuur 1998) zijn boek “A caverna” (2000), in het Nederlands “Het schijnbestaan”. De Portugese titel betekent “De grot”. Die verwijst naar een allegorie van de Griekse filosoof Plato. En eigenlijk kon hij evengoed ook de Nederlandse titel geweest zijn.

Saramago begint al met Plato vooraan in het boek te citeren: "Een vreemd tafereel beschrijf je daar en vreemde gevangenen, ze lijken op ons." In zijn allegorie laat Plato ons zien dat ons bestaan maar afspiegeling is van de werkelijke wereld. Hij plaatst een groep mensen in een onderaardse grot. Ze zijn vastgebonden zodat ze zich niet kunnen omdraaien. Achter hen brandt een vuur dat voor licht zorgt. Tussen dat vuur en de mensen loopt een weg met een muurtje. Langs de weg kunnen andere mensen lopen die allerlei voorwerpen vasthouden zoals marionettenspelers in een poppenkast. De grotbewoners zien alleen de schaduwen daarvan. Voor hen is de werkelijkheid niets anders dan de schaduw van deze beelden.

Het verhaal is dat van Cipriano Algor, een pottenbakker. Hij woont samen met zijn dochter Marta in een huis op het platteland. Haar man Marçal is niet vaak thuis omdat hij werkt in het Centrum en pas om de tien dagen een dag vrij heeft. Het Centrum is een groot hypermoderne winkelcentrum waar alles aanwezig is en zelfs mensen kunnen wonen. Marçal slaagt erin om te promoveren tot interne bewaker in het Centrum. Nu kan hij er ook gaan wonen.

Cipriano Algor levert zijn produkten aan het Centrum. Maar zijn wereld stort in wanneer het zijn vaatwerk niet meer wil omdat het door plastiek vervangen kan worden. Hoewel hij en zijn dochter zich niet zomaar gewonnen geven, blijft voor hen niets anders meer over dan mee te verhuizen naar het Centrum.

In het verhaal speelt ook Gevonden, een hond, een rol. Saramago voert meermaals een hond ten tonele om als een observator mee te filosoferen over het leven van de mensen. In “Het stenen vlot” (A jangada de pedra, 1986) is een hond de metgezel van de menselijke personages die het drijvende Iberische schiereiland rondreizen. Met zijn aanwezigheid dwingt hij ze tot een ongebruikelijke kijk op hun belevenissen.

Het Centrum heeft iets griezeligs en dictatoriaals. Het blijkt een gesloten en onpersoonlijke wereld te zijn met eigen regels en Orwelliaanse trekjes. Cipriano Algor is als pottenbakker een onaangepaste in die wereld. Wanneer de grot opduikt in het verhaal leidt dat tot een schok.

Saramago bouwt zoals gewoonlijk voor zijn lezers een ongewone constructie met bekende elementen waarmee hij ons een ongezouten maatschappijkritiek levert die ons niet echt vreemd is. Maar de beelden die hij gebruikt zijn eenvoudig en tegelijk complex. Werkelijkheid en illusie vermengen zich.

Nem sempre é possível ter ideias originais, já basta tê-las simplesmente praticáveis.
(José Saramago, A Caverna, 2000)

Het is niet altijd mogelijk originele ideeën te hebben, simpelweg bruikbare zijn al genoeg.
(José Saramago, Het schijnbestaan, vertaling Maartje De Kort, 2001)

Groot is de belangstelling voor de Portugese dichter Fernando Pessoa, die in zijn tijd (1888-1935) niet eens bekend was en nu een van de invloedrijkste dichters van de moderne Europese poëzie is geworden.

Pessoa is een ongrijpbare dichter. Zijn identiteit bestond uit een complexe wirwar van tegenstrijdigheden. Over de verscheidenheid van personen die hij in zichzelf aantrof, zegt hij: 'Ik weet niet wie ik ben, wat voor ziel de mijne is. Wanneer ik met oprechtheid spreek, weet ik niet met welke oprechtheid ik spreek. Ik voel overtuigingen die ik niet heb. Ik ga op in vervoeringen die ik afwijs. Ik voel mij meervoudig. Ik ben als een vertrek met ontelbare toverspiegels. Ik voel mij andermans levens leven, in mij, onvolledig, alsof mijn wezen deel had aan alle mensen.'

Vanuit dit netelige probleem verzon hij - en dat is zijn allergrootste dichterlijke vondst geweest, uniek in de geschiedenis van de poezie - een drietal andere ikken, zogenaamde heteroniemen die alter ego’s waren van Pessoa zelf. Hij gaf ze een eigen naam: Alberto Caeiro, Ricardo Reis en Alvaro de Campos. Hij geeft ze een eigen leven met een eigen biografie, eigen geschriften en een eigen karakter.

Uit de teksten die hij naliet blijkt dat Pessoa niet positief dacht over de Lage Landen. Nederland noemt hij 'een inferieur land' en België een 'pseudonatie'. Hij schrijft verder: 'Dit type land voegt niets essentieels toe aan de beschaving. Ze kunnen ophouden te bestaan zonder dat de beschaving daaronder lijdt'.

Zelf voelde Pessoa zich een vreemdeling in eigen stad en slaagde hij er amper in met zijn schrijftalent aan de bak te komen. Maar dat belette hem niet om in de latere decennia uit te groeien tot een mythe.

In 1935, toen nog steeds niemand wist op welk een virtuoze wijze Pessoa de Portugese taal herontdekte en de basis voor zijn postume roem legde, stierf hij aan een alcoholvergiftiging. Misschien een verkapte zelfmoord van een ontredderd gevoelsmens.

In het Brusselse Elsene ligt het Pessoaplein in een hoek van het Flageyplein. Zijn standbeeld is van de Portugese beeldhouwster Irene Vilar. Onder aan het monumentale hoofd van de dichter staat een tekst van hem gegraveerd: A minha pátria é a língua portuguesa, “Mijn vaderland is de Portugese taal.”

Komt dat tegen. Als Vlaamse dichter kom ik in Lissabon terecht voor een literair congres. Niet dat ik iets speciaals heb met die plek, maar het is nu eenmaal daar te doen. Ik ben er met een paar collega’s en op een zonnige meidag – de tweeëntwintigste, herinner ik mij – lopen we langs het park met onze plaats van afspraak, het Museu Calouste Gulbenkian.

Mijn hart, dat mij ooit zo inspireerde, begeeft het ineens... Voortaan is mijn naam onverbrekelijk verbonden met de Portugese hoofdstad. Lisboa.

In de sterke literatuur die het Portugese taalgebied rijk is behoort Saramago tot de schrijvers die een zeer grote indruk maken. Als auteur én als mens. Geboren in 1922 leidt hij een leven dat hem niet alleen gevoerd heeft tot wereldwijde erkenning, maar dat een grote standvastigheid verraadt in denken en handelen.

Het daglonersgezin waarin hij geboren werd, gaat zijn geluk beproeven in de hoofdstad. Wegens geldgebrek ruilt hij de middelbare school voor een opleiding als automechanicien. Terwijl hij een geregelde bezoeker van de plaatselijke bibliotheek is werkt hij als mechanicien, slotenmaker, tekenaar en ambtenaar.

In 1947 schrijft hij een eerste roman, maar houdt dan voorlopig op met schrijven. Intussen is hij als communist politiek actief. Zijn brood verdient hij als literair criticus en politiek commentator. Na de Anjerrevolutie in 1974 en als hij zijn baan verliest bij de befaamde krant Diário de Notícias begint hij op zijn drieënvijftigste echt te schrijven. Vijf jaar later kent hij een eerste succes met zijn boeken. In 1992 gaat hij in vrijwillige ballingschap naar Lanzarote en in 1998 krijgt hij de Nobelprijs voor literatuur.

Een uitgebreide levensbeschrijving is overigens te vinden bij Wikipedia (lees hier meer).

In Levantado do Chão, 1980 ("Opgestaan van de grond", 2008) en Memorial do Convento, 1982 ("Memoriaal van het Klooster", 1990) beschrijft hij de pijnlijke levensomstandigheden van de gewone Portugees te midden van koninklijke praalzucht en sociale onrechtvaardigheid. Maar gaandeweg concentreert hij zich in een meer hedendaagse setting op het absurde in het menselijke gedrag.

De stijl van Saramago vraagt wel wat aanpassing van de (Vlaamse) lezer. Je moet wennen aan de proppensvolle bladspiegel en de vreemde interpunctie. Dialogen die nauwelijks aangegeven worden met een komma en een hoofdletter vereisen de constante aandacht van de lezer. Maar eens de sfeer is overgekomen ontkom je niet aan het verhaal en de onderliggende boodschap.

Behalve de bovengenoemde werken gelden twee van zijn boeken terecht als uitgesproken meesterwerken. Ensaio sobre a cegueira, 1995 ("De stad der blinden", 1998) en Ensaio sobre a lucidez, 2004 ("De stad der zienden", 2005) horen in feite bij elkaar als een vervolgverhaal met gedeeltelijk dezelfde hoofdpersonages. Door de onwaarschijnlijke omstandigheden worden de thema's van machtsmisbruik en solidariteit extra helder gebracht.

Maar een boek als O Evangelho Segundo Jesus Cristo, 1991 ("Het evangelie volgens Jezus Christus", 1993) heeft een stevige reputatie in katholieke kringen als godslasterend door de vermenselijking van de Jezusfiguur. En O Ano da Morte de Ricardo Reis, 1984 ("Het jaar van de dood van Ricardo Reis", 1999) gaat over de ontmoetingen met een andere reus van de Portugese literatuur, Fernando Pessoa.

Aanbevelenswaardige lectuur die in deze blog zeker nog aan bod zal komen. Voor de belangstellenden laten we Saramago hier nog even aan het woord over de valkuilen van de democratie. "De belangrijkste beslissingen worden genomen in internationale, economische en financiële organisaties. Wie van ons heeft die gekozen? En toch blijven we spreken over democratie."