Wat bedoelen mensen als ze 'God' zeggen? Volgens het jongste onderzoek God in Nederland kan ongeveer de helft van de Nederlandse katholieken 'ietsist' genoemd worden. Ze behoren tot de meerderheid van diegenen die zeggen dat ze niet in een persoonlijke God geloven maar wel aannemen dat zo 'iets' moet bestaan als een hogere macht die mens, wereld en natuur overstijgt en beheerst en met elkaar verbindt.
In Vlaanderen zal het ongetwijfeld niet anders zijn, misschien met een aantal percenten verschil.
Dit roept vragen op die het bedenken waard zijn. Wat bedoelen zulke mensen als ze een kruisteken maken? Wat hebben ze op het oog als ze toch hun kinderen laten dopen in de naam van de drie-ene God?

Ik kan me goed voorstellen dat christenen die niet in een persoonlijke, laat staan een drie-ene God kunnen geloven toch met overtuiging een kruisteken maken, woordeloos maar zeer bewust. Ze tekenen de hoogte, de diepte en de breedte van de werkelijkheid zonder naam of gezicht die hen omvat. Een gebaar van geloof, zij het geen voluit christelijk gebaar. U zult het met mij ook eens zijn dat het best denkbaar is dat ze hun kinderen zegenen met een kruisteken op het voorhoofd en daarbij een wens doen, al of niet uitgesproken, sterk als een gebed.
We kunnen het kruisteken ook ombuigen tot het christelijk teken bij uitstek: het Christus-teken. We maken het gebaar van ons geloof, van boven naar onder en van links naar rechts, en we zeggen: Jezus de Christus, gestorven en begraven, verrezen en verheerlijkt. Een authentieke geloofsbelijdenis.

Op deze zondag, waarop de drie-eenheid van God wordt gevierd, krijgt de officiële christelijke geloofsbelijdenis een aparte nadruk. We drukken daarin ons geloof uit in wat Jezus zei volgens het evangelie dat vandaag wordt gelezen. Hij beloofde van bij de Vader de Geest der waarheid te zenden, die dan niet namens zichzelf zal spreken maar zeggen wat hij hoort. En Jezus verklaarde ook: "al wat de Vader heeft is van mij". Maar het Credo staat vol moeilijke formules, het is een moeilijk gebed, zo veel is wel zeker. Je zou nu kunnen zeggen dat dit geen probleem hoeft te zijn. Ik sta niet achter die letterlijke formules, maar ik spreek ze toch uit. Ik druk daarin mijn vaste wil uit om te blijven aansluiten bij de traditie van het geloof onzer vaderen. Het zijn niet de eeuwenoude formules die tellen, maar de vaste wil om te geloven.
Maar we kunnen niet zomaar formules opzeggen, al zijn die nog zo eerbiedwaardig. We kunnen niet gedachteloos geloven.

U zult het met mij eens dat we de mensen kunnen bijtreden die verklaren: ik zie God als een soort levenskracht of geest. God die de kracht is die alle natuurkrachten en alles wat mensen vermogen te boven gaat. God die ons te beurt valt op momenten dat we beseffen: niets of niemand in de wereld waaraan ik dàt kan toeschrijven. Maar God die we levenskracht noemen is geen ding, geen blinde kracht die werkt als noodlot of stom toeval. God is liefde, zeggen christenen. Liefde betekent mededeelzaamheid en speelt zich af tussen personen.

We kunnen niet anders dan zeggen dat God wel persoon moet zijn, want het is de hoogste, meest volkomen vorm van werkelijkheid die we kennen. Het valt best te begrijpen dat veel mensen er kennelijk ontzettend veel moeite mee hebben zich God voor te stellen als persoon. We hebben alleen ervaring van menselijke personen, ieder met zijn eigen beperkingen en gebreken. Hier zit het mysterie van Gods een-heid-in-drie-personen. God is geen persoon op een menselijke, maar op een goddelijke wijze, en dat gaat alle menselijk begripsvermogen te boven.

Als we niet besluiten dan maar liever te zwijgen, kunnen we toch een eind ver geraken door de woorden 'Vader, Zoon, heilige Geest' niet te verstaan als begrippen of definities, maar als metaforen. De feministische theologe Sallie McFague noemt ze modellen voor God.* We dragen de woorden voor een werkelijkheid waarmee we vertrouwd zijn over op een werkelijkheid die ons begrip te boven gaat. Zo pogen we te spreken van wat we niet weten in bewoordingen van wat we wel weten. Het zijn onze richtingwijzers. Ze wijzen de richting aan waarin we moeten kijken om iets van God te ontwaren.

We hoeven niet te zweren bij de geijkte metaforen of modellen. Ze zijn beperkt, want alle drie mannelijk. God is geen mens, geen man of vrouw, maar zowel vrouwelijk als mannelijk. Een verhelderend denkexperiment, zegt McFague, kan zijn dat we de mannelijke modellen vervangen door vrouwelijke en de drie-ene God de naam geven en aanspreken als 'moeder, vriendin, geliefde'. Drie andere woorden die de richting aanwijzen om iets te ontwaren van God die alle menselijk begrip te boven gaat.

Het zou in de oren klinken als een vloek, maar het zou er geen zijn als we een kruisteken zouden maken 'in de naam van de Moeder, de Vriendin en de Geliefde'. Maar we moeten die woorden niet uitspreken, we kunnen ze in gedachten houden als we een kruisteken maken of een zegen uitspreken met de woorden die we gewend zijn.

Een inspirerend alternatief voor het kruisteken vind ik het gebed van de Nederlandse dichter Pierre Kemp

* Sallie McFague, Modellen voor God. De Horstink, Amersfoort/Leuven 1990

B.J. De Clercq o.p.